ANDREA LLUKANI
KRISHTËRIMI NË SHQIPËRI
(Sipas burimeve arkivore)
Botimet “Trifon Xhagjika”Tiranë, 2014
ANDREA LLUKANI
KRISHTËRIMI NË SHQIPËRI
(Sipas burimeve arkivore)
Botimet “Trifon Xhagjika”Tiranë, 2014
Këtë libër ia kushtoj Astit, birit tim të parëlindur.
Redaktor: prof. em. dr. Pavli Haxhillazi
Recensues: dr. Moikom Zeqo
Në ballinë: Mozaiku i Shën Astit, punuar nga mjeshtri Eduart Sinaj.
PARATHËNIE
Libri “Krishtërimi në Shqipëri” përmban historikun e Kishës Ortodokse nga vitet apostolike dhe deri në ditët tona në këndvështrimin e një teologu shqiptar. I pari që ka shkruar për Historinë Kishtare të Shqipërisë ka qenë Imzot Theofan Noli, i cili botoi veprën “Historia e Krishterimit në Shqipëri”. Vite më vonë teologu Dhimitër Beduli përgatiti studimin “Kisha Orthodhokse Autoqefale e Shqipërisë gjer në vitin 1944”, e cila e pa dritën e botimit vetëm në vitin 1992 dhe është botim zyrtar i K.O.A.Sh-it, ndërsa libri “Krishtërimi në Shqipëri” (sipas burimeve arkivore) është fryt i përpjekjeve vetjake të autorit, i cili e paraqet si ribotim të plotësuar e të përmirësuar të librit “Historia e Krishterimit në Shqipëri”, botuar në vitin 2002. Ky libër ka qenë tekst mësimor në Akademinë Teologjike dhe u është shpërndarë studentëve në formë dispense të fotokopjuar. Botimi i ri është më i plotë dhe më i pasur me ngjarje, të cilat autori ilibrit i ka përjetuar gjatë kohës që punonte si pedagog i “Historisësë Krishterimit” në Akademinë Teologjike të Shën Vlashit në Durrës. Ndonëse për të realizuar botimin e parë shpenzova shumë kohë, para, mund dhe djersë ai u përfol nga njerëz mediokër (të cilët u larguan me turp nga kisha) dhe më kushtoi heqjen e të drejtës së ushtrimit të profesionit. Megjithatë të krishterët në fund duken, prandaj nuk u tërhoqa, por guxoj përsëri me anën e këtij botimi modest të paraqes vlerat e vërteta të ortodoksisë shqiptar edhe përpjekjet e saj për autoqefali.
Historia paraqet tërësinë e ngjarjeve të jetës së njerëzimit, por ajo mund të ketë edhe vetëm një subjekt të caktuar, siç është “Krishtërimi në Shqipëri” në rastin tonë, duke na treguar për jetën, veprimtarinë si dhe përplasjet e ballafaqimet e krishterimit gjatë shekujve. Hisoria e “Krishtërimit në Shqipëri” ndahet:
Kreu i parë, fillon nga vitet apostolike deri në vitin 731kur Kisha e Ilirisë Lindore ishte në varësi të Vikariatit Romak të Selanikut.
Kreu i dytë, nga vitet 731 deri në fillimet e shekullit XI,kur Kisha e Ilirisë Lindore ishte në juridiksionin e Patriarkanës Ekumenike të Konstandinopojës.
Kreu i tretë, nga shekulli XI deri në vitin 1767 kur episkopatat më së shumti vareshin nga Kryeepiskopata e Ohrit.
Kreu i katërt, vitet 1767 deri në vitin 1937 kur u shpall autoqefalia dhe varësia nga Patriarkana Ekumenike e Kostandinopojës.
Kreu i pestë, nga viti 1937 deri në vitin 1967.
Kreu i gjashtë, viti 1967 deri në vitin 1990.
Kreu i shtatë, viti 1990 deri në ditët tona.
Ky libër modest u shërben besimtarëve ortodoksë për të njohur historinë e kishës së tyre. Libri “Krishtërimi në Shqipëri” nuk është botim zyrtar i K.O.A.Sh-it, por vetëm një përpjekje vetjake e autorit, për të dhënë vlerat historike të ortodoksisë shqiptare. Kur nisa të shkruaj këtë libër, një ndjenjë krenarie më pushtonte dhe më inkurajonte për të vazhduar më tej. Ndonëse shpesh herë i mallëngjyer për ata që kanë dorëzuar shpirtin tek Perëndia, kujtimet shtoheshin dhe mbushën faqet e këtij libri modest. Jam munduar të jem realist dhe gjithpërfshirës, por nuk mund të them se kam shkruar gjithshka. Qenë ditë të vështira dhe për shkak të rrethanave të ndryshme nuk kam mbajtur shënime sistematike, gjithsesi mendoj se kam arritur diçka. Libri është përzgjedhur me kujdes që të dhënat të jenë të sakta dhe historia të dalë me vërtetësi dhe paanshmëri.
Ndryshuar për herë të fundit nga Albo : 05-03-2024 më 15:01
KREU I PARË
KISHA E ILIRISË LINDORE NË VARËSINË E VIKARIATIT ROMAK TË SELANIKUT
(vitet apostolike deri në vitin 731)
Nga vitet apostolike deri në vitin 731 Kisha e Ilirisë Lindore ishte në varësinë e Vikariatit Romak të Selanikut. Mitropoliti i Selanikut kishte titullin kryeepiskop dhe varej nga Kisha e Romës. Në vitin 412 papa Inocenti i ka dërguar një letër Kryeepiskopit të Selanikut Rufos, me anën e së cilës i caktonte provincat që qenë në juridiksionin e tij. Nga ky fakt kuptojmë se themeluesi i Vikariatit Romak të Selanikut është papa Inocenti. Në vitin 421 perandori Teodos me anën e një dekreti urdhëroi që Kisha e Ilirisë Lindore të vihej në varësi të Kostandinopojës, por me ndërhyrjen e perandorit të perëndimit, Honorit provincat e Ilirisë Lindore iu rikthyen Vikariatit Romak të Selanikut.(1)
Qendra të mëdha si Durrësi, Apolonia, Aulona dhe Nikopoja tërhiqnin vëmendjen e misionarëve të krishterimit. Epiri i Ri shtrihej nga Drini deri në Vlorë, duke përfshirë edhe Elbasanin e Beratin që në atë kohë quhej Pulqeriopolis dhe ishte ndërtuar nga perandori Theodhos për nder të motrës së tij Pulqeria. Kryeqendra e Epirit të Ri ishte Durrësi, prej nga fillonte Udha Egnatia. Qytete të tjera të kësaj province qenë Apolonia (Pojan), Amantia (Plloçë), Bylis (Gradishtë) dhe Aulona (Vlora). Epiri i Vjetër shtrihej nga Vjosa deri në Prevezë me kryeqendër në Nikopolis, që është ndërtuar nga perandori August. Qytete të tjera qenë Anchesmus (Saranda), Finiqi dhe Butrinti. Në provincën e Prevalitanës bënte pjesë Shkodra, Dioklea dhe Lissus (Lezha). Provinca e Dardanisë përfshinte tokat e Kosovës së sotme dhe e kishte kryeqendrën në Naissus (Nishi i sotëm). Në mbretërinë e Justinianit kryeqendra e Ilirikumit u bë Shkupi, të cilën e quajti “Justiniana Prima”. Qytet tjetër i rëndësishëm ishte Ulpiana pranë Prishtinës së sotme, e cila u quajt “Justiniana Sekonda”, sepse Justiniani e rindërtoi atë. Në vitin 535 në Dardani u ndërtua qyteti Justinopolis, për nder të dajës së Justinianit. Maqedonia Perëndimore kishte si kryeqendër Heraklen (Manastiri). Qytet tjetër me rëndësi ishte Lichnidus (Ohri).(2)
Përhapja e shpejtë e krishterimit në atë kohë favorizohej nga prania e të njejtave rregullave ligjore që ekzistonin në gjithë perandorinë romake si dhe nga ekzistenca e rrugëve, të cilat lidhnin Romën me provincat më të largëta. Gjithashtu edhe Udha Egnatia, e cila fillonte nga Durrësi dhe nëpërmjet Selanikut të shpinte në Kostandinopojë, luajti rol vendimtar për përhapjen e shpejtë të krishterimit në trevat e Ilirisë. Udha Egnatia ka qenë nëntë metra e gjerë dhe me një gjatësi rreth 861 km. Kjo udhë e ka marrë emrin nga ndërtuesi i saj, i cili quhej Gaius Egnatium.(3)
Udha Egnatia fillonte nga Durrësi e Apolonia, më paskëto dy degë janë bashkuar diku afër Elbasanit për të vazhduar nëpërmjet Ohrit e Manastirit dhe përfundon në Selanik. Në shekullin IV pas Krishtit, Udha Egnatia u zgjat deri në Kostandinopojë dhe ishte vazhdimi i rrugës së vjetër romake Via Apia.(4) Për nga rëndësia strategjike Udha Egnatia bashkonte Perëndimin me Lindjen. Një udhëtim nga Roma për në Bizant zgjaste rreth 24 ditë. Durrësi ishte porta nistore e Udhës Egnatia.
Gërmimet arkeologjike në Durrës kanë zbuluar një hark të madh qendror dhe dy harqe të tjerë simetrikë anash tij. Kjo është gjurma e “Portës së Artë” të Udhës Egnatia. Harku i madh shërbente për kalimin e qerreve, ndërsa dy harqet anash tij shërbenin për kalimin e këmbësorëve. “Porta e Artë” e Durrësit pasohet nga “Porta e Artë” e Skampës në Elbasan, të cilës i kanë mbetur vetëm gjurmët e themeleve, ndërsa në Selanik “Porta e Artë” është ruajtur në gjendje të mirë. Një tjetër “Portë e Artë” gjendet në Kostandinopojë. Si konkluzion përfundimtar mund të themi se Udha Egnatia përshkohej nga katër “Porta të Arta”, dy prej të cilave gjenden në Shqipëri. Ky fakt vërteton se Shqipëria ka qenë mitra ndërtimore e Udhës Egnatia.(5)
1) - Aleksandër Meksi, Arkitektura e kishave të Shqipërisë, Uegen, Tiranë 2004, faqe 17.
2) - Tajar Zavalani, Histori e Shqipnis, Tiranë 1998, faqe 59.
3) - Sipas kumtimit gojor të gjuhëtarit Pavli Haxhillazi, Sami Frashëri emërtimin Udha Egnatia e ka lidhur me përcaktimin e bërë prej vetë shqiptarëve. Kjo udhë përshkon nga perëndimi në lindje trojet shqiptare dhe fjala “Egnatia” është mbiemri i shqipes (e gjatë), që latinët e shndërruan në trajtën Via Egnatia. Në gjuhët latine dhe greke pjesa e emërtimit Egnatia nuk është e motivueshme kuptimisht dhe kjo vjen se ata këtë emërtim e kanë huazuar prej shqipes “udha e gjatë” duke e dhënë në gjuhën e tyre “Udha (Via) Egnatia”.
4) - Via Apia u ndërtua në vitin 312 para Krishtit nga Apud Klaudi. Ajo fillinte nga Roma dhe zbriste poshtë drejt Brindisit për tu hedhur matanë Adriatikut në Durrës, nga ku fillonte Via Egnatia.
5) - Moikom Zeqo, Hulumtime Arkeologjike, Albanopol, Tiranë 2009, faqe 166.
Ndryshuar për herë të fundit nga Albo : 01-03-2024 më 15:50
KRISHTERIMI NË ILIRI
Krishterimi në Iliri i ka fillimet nga vitet apostolike, d.m.th që në shekullin e parë pas Krishtit. Apostull Pavli gjatë udhëtimeve të tij misionare ka predikuar krishterimin në Iliri. Gjatë udhëtimit të tretë misionar, që e filloi në pranverën e vitit 53 dhe e përfundoi në verën e vitit 56, apostull Pavli qëndroi dy vjet e gjysmë në Efes, prej ku u detyrua të largohej pas një kryengritjeje të paganëve të udhëhequr nga argjendari Dhimitër kundër tij. Rrëmuja e krijuar në Efes e detyroi apostull Pavlin të shkonte në Maqedoni dhe prej andej në Iliri. Kjo dëshmi përmendet te letra drejtuar Romanëve (15;19): “Nga Jerusalemi deri në Iliri kam kryer shërbimin e Krishtit”.(6)
Koha e gjatë e qëndrimit në Maqedoni na shtyn të mendojmë se Pavli ka predikuar krishterimin në brendësi të Ilirisë. Në Bibël thuhet: “Dhe si i përshkoi ato krahina dhe u dha shumë këshilla” (Veprat e Apostujve 20, 2). Maqedonia në atë kohë ishte një provincë romake në juglindje të Ilirisë, prandaj mund të hamendësojmë se duke ndjekur Udhën Egnatia apostulli i kombeve ka shkuar deri në Durrës.
Tek Ungjilli sipas Llukës (10, 1) tregohet se Krishti kishte 70 dishepuj: “Pastaj Zoti caktoi shtatëdhjetë të tjerë dhe i nisi dy nga dy përpara tij në çdo qytet dhe vend ku Ai do të shkonte”. Një prej 70 dishepujve të Krishtit ishte edhe Qesari, të cilin apostull Pavli e vendosi si episkop të parë të Durrësit. Qesari ishte hebre me origjinë nga Aleksandria, pra nga hebrenjtë e diasporës. Ai më parë quhej Apolon dhe pas pagëzimit mori emrin Qesar. Në fillim e gjejmë duke predikuar krishterimin në Efes (Veprat e Apostujve 18, 24) dhe më pas në Korinth (Veprat e Apostujve 19, 1). Fama e tij ishte shumë e madhe saqë konkuronte edhe vetë Pavlin (I Korintasve 1,12). Në Kodikun 423 që gjendet në biblotekën e Jeruzalemit Qesari përmendet si episkop i parë i bashkësisë së krishterë të Durrësit.(7) Po në këtë kodik pas Qesarit në numrin rendor 56 hasim emrin e Marinit, episkopit të Apolonisë. Ky fakt na shtyn të hamendësojmë, se pas predikimit në Durrës dhe dorëzimit të Qesarit, apostull Pavli të ketë shkuar në Apoloni ku dorëzoi në gradën episkopale Marinin. Kjo mendohet se ka ngjarë rreth vitit 58 pas Krishtit. Apolonia në atë kohë ishte qytet i rëndësishëm dhe fare pranë Durrësit.8 Apostull Pavli ka kaluar një dimër në Nikopojë. Kjo jepet te letra dërguar Titit (3;12): “Kur të dërgoj Artemin ose Tikikun, bëj çmos për të ardhur tek unë në Nikopojë, sepse vendosa të dimëroj aty”. Me anën e kësaj fraze kuptojmë se sapo Artemi dhe Tikiku të mbërrinin në Kretë, Titi do të nisej të takonte Pavlin në Nikopojë. Titi nuk ishte episkop i përhershëm në Kretë, por i dërguari i Pavlit. Sipas (II Timotheut 4, 12) Pavli e dërgoi Tikikun në Efes, kështu që Artemi vajti në Kretë dhe Titi do të nisej menjëherë për në Nikopojë të takonte Pavlin. Nikopoja ishte vend i njohur klimaterik në Gjirin e Ambrakisë, me vendndodhje aty ku është Preveza e sotme. Ishte një nga qytetet kryesore të Epirit dhe lidhej me Udhën Egnatia nëpërmjet një degëzimi që kalonte nëpër Butrint. Me siguri që Pavli ka pasur miq të krishterë në Nikopojë, të cilët e kanë strehuar për të dimëruar aty.(9) Ndonëse tek Veprat e Apostujve nuk përmendet nëse Pavli dimëroi apo nuk dimëroi në Nikopojë mund të hamendësojmë se qëndrimi i tij në atë qytet ka ndodhur gjatë një udhëtimi të katërt apostolik, të cilin e ka ndërmarrë pasi ka shkruar Veprat e Apostujve.(10)
Gjithashtu tek (II Timotheut 4, 21) Pavli shkruan “Përpiqu të vish përpara dimrit”. Titi u thirr prej Pavlit në Nikopojë, më pas e gjejmë duke vepruar në Dalmaci, me qëllim që të vizitonte bashkësitë e krishtera të krijuara prej tij. Titi ka qenë bashkëpunëtor i Pavlit, ndonëse Lluka nuk e përmend tek Veprat e Apostujve. Titi u bë i njohur vetëm me anën e letrave të Pavlit. Përsa i përket origjinës, Titi ishte grek i parrethprerë (Galatasve 2, 1-5), megjithatë Pavli nuk e detyroi atë të rrethpritej. Titi ka shoqëruar Pavlin dhe Barnabën në udhëtimin e dytë misionar nga Antiokia drejt Jeruzalemit për të marrë pjesë në sinodin apostolik. Titi ishte personalitet i fuqishëm, prandaj Pavli i besoi detyra të rëndësishme. Të dhëna të tjera rreth Titit kemi tek (II Timotheut 4, 10) ku Pavli e dërgoi në Dalmaci (Kroacia e sotme) e cila bënte pjesë në provincën e Ilirisë. Pavli i shkruan Timotheut në letrën e dytë (4, 9-11): “Përpiqu të vish shpejt tek unë, sepse Dhima më la pasi deshi këtë botë dhe iku në Selanik, Kreshenci në Gallati, Titi në Dalmaci. Me mua është vetëm Llukai, merre Markun edhe sille me vete, sepse e kam shumë të domosdoshëm për shërbesë”.
Si konkluzion përfundimtar mund të themi se apostull Pavli në dy raste ka qenë fare pranë Ilirisë. Ai ka qëndruar rreth tre muaj në Maqedoni dhe ka dimëruar në Nikopojë. Prej këtyre qyteteve mund të ketë dërguar misionarë për përhapjen e krishterimit në Iliri, por duke parë me kujdes intenerarin e udhëtimeve të Pavlit mund të themi me bindje se ai asnjëherë nuk i ka nisur dishepujt atje ku nuk ka qenë vetë më parë. Letra drejtuar Romakëve është shkruar gjatë qëndrimit të Pavlit në Korinth, pra pasi kishte udhëtuar nëpër Maqedoni dhe në zonat përreth saj. Në këtë rast përmendja e Ilirisë nuk është e rastit, sepse ai sapo ishte kthyer nga udhëtimet misionare nga ato vise. “Nga Jerusalemi deri në Iliri kam kryer shërbimin e Krishtit” (Romakëve 15, 19). Pavli kishte dëshirë të shkonte në Romë “Mbasi të kem qenë atje, më duhet të shoh edhe Romën” (Veprat e Apostujve 19, 21) dhe jo vetëm ta shihte, por apostulli i kombeve dëshironte shumë të predikonte ungjillin në Romë (Romakëve 1, 15). Përmendja e Ilirisë tek letra drejtuar Romakëve nuk është e rastit, pasi Pavli gjatë predikimit të ungjillit nëpër Iliri kishte qenë pranë Italisë më afër se sa ndonjëherë më përpara.(11)
Gjithashtu nuk përjashtohet mundësia që apostull Pavli të ketë dërguar misionarë në Iliri prej Korinthit. Në letrën drejtuar korintasve shkruan: “Pavli, i thirrur apostull i Jisu Krishtit, me anë të vullnetit të Perëndisë dhe vëllai Sosten” (I Korintasve 1, 1). Sipas sinaksarëve të ndryshëm Sosteni ishte me origjinë nga Dyrrahu i Ilirisë dhe bënte pjesë në rrethin e 70 dishepujve të Krishtit. Në traditën ortodokse kujtimin e Sostenit e kremtojmë në të njejtën ditë me Qesarin, pra më 8 dhjetor. Pavli e thirri Qesarin nga Korinthi të vinte në Nikopojë, për ta vendosur më pas në Durrës. Fakti që nëpër kalendarët ortodoksë Sosteni kremtohet bashkë me Qesarin na shtyn të mendojmë se ka qenë një nga të dërguarit e Pavlit në Durrës. Emrin e Qesarit e hasim edhe diku tjetër tek letra drejtuar Filipianëve (4, 22): “Gjithë shenjtët, por sidomos ata të shtëpisë së Qesarit”. Me shprehjen ata të shtëpisë së Qesarit nënkuptojmë bashkësinë e krishterë të Durrësit, e cila në vitet 58 pas Krishtit ka pasur rreth 70 familje të krishtera. Këtë fakt na e jep Farlati tek Illyrikum Sacrum.(12)
Qesari më vonë u fronëzua episkop i Koronës në Peloponez, pasi dorëzoi në Durrës pasardhësin e tij Shën Astin, i cili e drejtoi Kishën e Durrësit në kohën e perandorit Trajan (98- 117). Gjatë përndjekjes së shpallur kundër të krishterëve nga Trajani, Shën Asti u martirizua prej qeveritarit të atëhershëm të Durrësit Agrikola. Një ditë të nxehtë korriku Shën Astin e zhveshën lakuriq duke i lyer trupin me mjaltë dhe e varën në një pemë, ku dorëzoi shpirtin tek Perëndia i pickuar nga bletët edhe grerat.(13) Nuk dihet me saktësi se ku është bërë martirizimi, i cili padyshim ka qenë publik.(14) Lipsanin e tij e morën të krishterët dhe e varrosën. Më vonë mbi varrin e tij u ngrit një Kishë e madhe katedrale dhe Asti u shpall Shenjti mbrojtës i qytetit të Durrësit. Kisha Ortodokse Shqiptare e përkujton dhe e nderon këtë martir më 6 korrik. Himnografi Josif dhe më vonë ish mitropoliti i Durrësit Jakov, hartuan një shërbesë kishtare për shenjtin hierodëshmor.(15)
Në ditën e martirizimit të Shën Astit, kishin ardhur nga Italia me një anije edhe shtatë të krishterë. Ata qenë larguar nga vendi i tyre për t’i shpëtuar përndjekjes ndaj të krishterëve që kishte filluar perandori Trajan. Kur panë qëndrimin burrëror të Astit, deklaruan haptazi që ishin të krishterë. Atëherë Agrikola urdhëroi që të mbyteshin në det. Emrat e tyre qenë Peregrini, Lukjani, Pompeu, Heziku, Papia, Staurnini dhe Germani. Të shtatë i mbytën në detin Adriatik duke marrë kurorën e lavdishme të martirit.(16)
6) - Sherif Delvina në artikullin “Si u përhap krishterimi në Iliri” të botuar në gazetën Tema më 11 shtator 2004, faqe 9 shkruan: se teksti në gjuhën greke ka fjalën “ìÝ÷ñé”, që do të thotë deri në Ilirikum. Nga kjo nuk del qartë nëse Apostull Pavli ka depërtuar në brendësi të Ilirikumit apo ka shkuar vetëm deri në kufi? Gjithashtu edhe Faik Konica në artikullin “Krishtërimi dhe myslimanizmi i Shqipërisë” të botuar tek Tirana Observer më 6 maj 2008, faqe 9, ndonëse e pranon faktin që krishterimi në Shqipëri është predikuar në shekullin e parë pas Krishtit, megjithatë është i mendimit se nëse apostull Pavli ka depërtuar në brendësi të Ilirikumit apo ka shkuar vetëm deri në kufi është një çështje që mbetet për ta diskutuar.
7) - Anthim Aleksudhi, Përshkrim i shkurtër historik i Mitropolisë së Shenjtë të Beratit, Korfuz 1868, faqe 146.
8) - Tek Veprat e Apostujve (17, 1) thuhet: “Dhe pasi kishin kaluar nëpër Anfipoli dhe nëpër Apoloni arritën në Selanik, ku ishte sinagogjia e judejve”Lind pyetja:-A e ka vizituar apostull Pavli Apoloninë? Teologu Dhimitër Beduli pohon se apostull Pavli ka kaluar nga Apolonia. I të njejtit mendim është edhe studiuesi Shaban Sinani tek Beratinius, Tiranë 2004, faqe 9, por historiani Ilirjan Gjika mendon se Apolonia që ka vizituar apostull Pavli nuk është Apolonia e Ilirisë, por ajo e Maqedonisë. Arkeologu Neritan në librin Apolonia e Ilirisë, Tiranë 1982, faqe 17 thekson se grekët themeluan 30 qytete me emrin e Apolonit, një prej të cilëve është Apolonia e Ilirisë. Ilirjan Gjika është i mendimit që Apolonia ku ka kaluar apostull Pavli ndodhej midis qyteteve Amfipol (sot Neohori) dhe Neapolis (sot Kavalla). Gjithashtu edhe studiuesi Luan Rama mendon se apostull Pavli nuk ka kaluar nga Apolonia e Ilirisë, por zbarkoi në portin e Neapolis dhe më pas u nis drejt Filipes. Ndërsa teologu Pirro Kondili vërteton se Apostull Pavli ka kaluar vërtet nëpër Apoloni. Kristianizimi i Apolonisë mendohet të jetë bërë në shekullin e parë pas Krishtit prej apostull Pavlit. Nëpër Apoloni kalonte dega jugore e Udhës Egnatia në stacionin që romakët e quanin Clodiana.-Pirro Kondili, Apostull Pavli në viset e Shqipërisë së sotme, Ngjallja, korrik 2008, faqe 5.
9) - David Jung, The Gospel in Albania, England 1991, page 3.
10) - Studiuesi Thanas Gjika është i mendimit që apostull Pavlit i kanë humbur shumë letra. Pra ekziston mundësia që ai të ketë shkruar një letër për bashkësinë e krishterë të Durrësit gjatë qëndrimit të tij në Nikopojë, sepse përpara se të shkonte diku Pavli dërgonte një letër me anën e së cilës këshillonte të krishterët.-Alma Mile, Shën Pali në Iliri? Ja si e dëshmon Bibla, Le Radici, anno 5, n. 6, Dicembre 2007, pagina 8.
11) - David Hellsten, Historia e Krishtërimit në Shqipëri, Vernon Publishing, Tiranë 2008, faqe 13.
12) - Sipas Nolit, Farlati ishte dijetari i famshëm jezuit, i cili ka shkruar historinë kishtare të Ilirisë në shtatë vëllime. Ndërsa Zef Mirdita thotë se Daliele Farlati grumbulloi të gjitha letrat dhe qarkoret ipeshkvnore duke i përmbledhur në veprën “Illyrikum Sacrum”. Në kryeveprën “Illyrikum Sacrum” kanë punuar tre klerikë të kishës: Atë Daniele Farlati, Atë Filip Riçeputi dhe Atë Jakob Koleti. Ata grumbulluan shumë dorëshkrime, të cilat i grumbulluan në tetë vëllime. Puna e tyre është kolosale, prej 124 vjetësh, pra qenë tre breza studiuesish në shtrirjen kohore midis viteve 1695-1819. Në vëllimin e shtatë trajtohet historia kishtare e Ilirisë dhe e Epirit. -Daniele Farlati, Illyrikum Sacrum, Volumi II, faqe 374.
13) - Shën Asti i Durrësit, Ngjallja, maj 1993, faqe 6.
14) - Moikom Zeqo,Kulti i Shën Astit, Gazeta Shqiptare, 26 prill 2001, faqe 12.
15) - Jakov Moskonisiou, Shërbesë e kënduar e shenjtit hieromartir të lavdëruar Astit, Episkopit të Durrësit, Kostandinopojë 1918.
16) - Mitropoliti i Korçës Joani, Shenjtorët iliro-shqiptarë, (Dispensë), Tiranë 1996, faqe 74.
Ndryshuar për herë të fundit nga Albo : 01-03-2024 më 15:54
SHENJTORËT ILIRO-SHQIPTARË
Martirët janë dëshmia më e vyer e elementit të krishterë në trevat shqiptare sepse gjatë përndjekjeve të përgjakshme të shekujve të parë të krishterimit, kisha e krishterë nuk u zhduk, por përkundrazi u forcua më tepër dhe kjo i detikohet qëndresës dhe besimit të krishterëve. Në tokën e Ilirisë predikuan Ungjillin këta shenjtorë, disa prej të cilëve u martirizuan në trojet tona:
1-Sosteni nga Dyrrahu (Durrësi) i Ilirisë bënte pjesë në rrethin e 70 dishepujve të Krishtit.
2-Shën Korneli (+33) ishte bashkëkohës i Krishtit dhe i Apostujve. Ai jetonte në Qesari dhe ishte kryeqindësh. Një traditë e lashtë e Panonisë, e mbështetur edhe nga shumë autorë të lashtë, thotë se ishte nga një fis Ilir, nga qyteti Sishia i Panonisë. Shën Korneli ishte pagani i parë i pagëzuar. Ne jemi krenarë që një nga stërgjyshërit tanë, Shën Korneli, ishte bir i Ilirisë dhe i takoi të ishte i parathirruri nga kombet.
3-Shën Asti (+98) ka qenë episkop i bashkësisë së krishterë të Durrësit dhe u martirizua në kohën e përndjekjes së tretë nga perandori Trajan (98-117). Kremtohet më 6 korrik.
4-Shën Fileti (+117) ishte nga Dalmacia dhe ushtronte profesionin e senatorit. Ai u martirizua në kohën e përndjekjeve të perandorit romak Adrianit (117-138). Kisha Ortodokse e ka radhitur midis shenjtorëve dhe e kujton më 27 mars.
5-Shën Elefteri (+120) ishte episkop i bashkësisë së krishterë të Vlorës dhe i të gjithë Ilirisë. U dorëzua prift në moshën 20-vjeçare prej episkopit të Romës, i cili e dërgoi në Vlorë për të predikuar Ungjillin. Ai nuk pranoi të braktisë krishterimin dhe iu nënshtrua torturave deri sa më në fund i prenë kryet me shpatë në stadiumin e Romës në vitin 120 pas Krishtit. Kisha ortodokse kujtimin e Elefterit e nderon më 15 dhjetor.
6-Shën Therini (+250) është martirizuar në Butrint gjatë përndjekjes së shtatë ndaj të krishterëve nga perandori romak Decius (249-251). Kisha jonë e përkujton më 23 prill.
7-Tre Dëshmorët e Apolonisë Feliksi, Hermesi dhe Peregrini (+300) jetuan në kohën e perandorit Numerian, i cili pasi i torturoi urdhëroi që t’u priteshin kokat. Kisha jonë i kujton martirët e Apolonisë më 17 qershor.
8-Dëshmori Danaks (+300) ka qenë anagnost i kishës së Vlorës dhe Ilirisë. Sipas Sinaksarit të Nikodhim Agjioritit, Danaksi ishte ngarkuar me ruajtjen e objekteve të shenjta të kishës së Vlorës. Pasi nuk pranoi që t’u bënte fli idhujve, i prenë kokën me shpatë e kështu mori nga Perëndia aureolën e martirit. Kisha jonë e përkujton më 6 maj.
9-Shën Donati (+304) lindi në kufinjtë e Panonisë me Dalmacinë. Gjatë kohës së perandorit Licin Donatin së bashku me shokët e tij i kapën dhe i torturuan. Më pas ua prenë trupat copa-copa dhe i hodhën në det. Kisha ortodokse kujtimin e Shën Donatit dhe të Shën Makarios e të Shën Theodorit i kujton më 22 maj.
10-Shën Polioni (+304) ishte këndonjësi i parë i kishës së Sibalës në Panoninë Lindore. Ai jetoi në kohën kur perandor ishte Diokleciani. Në martirologun e Shën Jeronimit thuhet se martirizimi i tij ndodhi më 28 prill të vitit 304.
11-Shën Ireneu (+304) ishte peshkopi i Sirmit, që ishte kryeqendra e Panonisë. Në kohën e përndjekjeve të perandorit Dioklician, peshkopin Irene e kapin dhe xhelatët i prenë kokën dhe e flakën në lumë. Kjo ndodhi më 26 mars të vitit 304.
13-Shën Sereni (+307) banonte në Sirm të Panonisë. Në kohën e përndjekjeve ndaj të krishterëve, atë e kapën dhe e ekzekutuan duke i prerë kokën, vetëm sepse deklaroi hapur se ishte i krishterë. Martirologu i Shën Jeronimit thotë se Shën Sereni u martirizua më 23 shkurt 307 në Sirm, që ishte qendra e Panonisë.
14-Dëshmori Trifon i Sheqishtës (+313) përmendet nëpër sinaksarët e kishës se është kapur dhe varur mbi një shelg në vitin 313 pas Krishtit. Shën Trifoni është nderuar në Sheqishtë gjithmonë më 19 dhjetor.
15-Donati i Evrias (+ 388) ishte peshkop i qytetit të Evrias. Ai ka shërbyer në kohën e Theodhosit të Madh (379-395). Kishte lindur në Evria, afër Paramithisë së Epirit, pranohet se ka marrë pjesë në Sinodin e Dytë Ekumenik në Kostandinopojë (381). Donati fjeti në një moshë shumë të madhe ndoshta deri më 388. Kremtohet më 6 maj.
Këta ishin disa nga martirët që dhanë jetën gjatë përndjekjeve të të krishterëve në Iliri. Martirët kanë qenë të shumtë, por për shkak të zhdukjes së dokumenteve nga sulmet e ndryshme barbare emrat e tyre nuk njihen.(17)
17) - Andrea Llukani, Shenjtorët & Perandorët iliro-shqiptarë, Tiranë 2005.
EPISKOPATAT DHE PJESËMARRJA E EPISKOPËVE NËPËR SINODE
Bashkësitë e krishtera të themeluara nga apostull Pavli dhe pasuesit e tij e shtuan numrin e besimtarëve dhe formuan episkopatat. Sipas sistemit administrativ episkopatat e një krahine, vareshin nga episkopi i qendrës, i cili mbante titullin mitropolit. Në shekujt I-IV kemi këto episkopata:
1-Episkopata e Dioklesë, e Lissusit, e Dekaterës dhe e Drivastit në Mitropolinë e Shkodrës.
2-Episkopatat e Skambës, e Bulidës, e Avlonës, e Amantias, e Lihnidhojt dhe e Listrës në Mitropolinë e Durrësit.
3-Episkopata e Ulpianëve në Mitropolinë e Shkupit.
Këto mitropoli vareshin nga kryeqendra e Ilirikumit që ishte Sirmiumi, i ndërtuar mbi lumin Savë. Më vonë, në vitin 441 pas shkatërrimit të saj nga hunët, kryeqendra e Ilirikumit u zhvendos në Selanik. Mitropoliti i Selanikut mbante titullin kryeepiskop dhe varej nga Kisha e Romës. Në shekujt V-VII u krijuan disa episkopata të reja, episkopët e të cilave janë shënuar si pjesëmarrës nëpër Sinodet Ekumenike:
1-Episkopata e Anchiasmos, me vendodhje aty ku është Saranda e sotme. Në Sinodin e Kalqedonisë të vitit 451 ka marrë pjesë peshkopi Klaudi i Anchiasmosit. Gjithashtu Klaudi në vitin 457 ka qenë pjesëmarrës edhe në Sinodin e Efesit. Më 516 episkop Kristofori i Anchiasmosit ka firmosur një letër drejtuar papës Hormisda. Anchiasmoi nuk ishte vetën qendër episkopale, por edhe një qendër qytetare. Porti e lidhte atë me vendet e tjera. Në gjysmën e dytë të shekullit IV qyteti u rrethua me mure të latë, me një gjatësi rreth 800 metra. Brenda mureve rrethuese gjendet një kishë e tipit bazilikal, dyshemeja e së cilës është e shtruar me mozaikë. Disa nga figurat më të dallueshme janë: qengji, demi, luani, kaprolli, delfini dhe disa shpendë. Kjo episkopatë u shkatërrua në vitin 551 nga sulmet barbare të ostrogotëve, të cilët zbarkuan me treqind anije. Që nga kjo kohë Anchiasmosi nuk figuron më si qendër episkopale.(19)
2-Episkopata e Finiqit, e cila nuk pati jetëgjatësi. Në Sinodin IV Ekumenik të Kalqedonisë të vitit 451, u përfaqësua prej Episkop Peregrinit. Kjo episkopatë e ka pasur qendrën në Finiq të Vurgut të Delvinës. Kisha katedrale i ishte kushtuar Burimit Jetëdhënës. Në vitin 516 episkop i Finiqit ka qenë Filipi, i cili ka firmosur një letër drejtuar papës Hormisda. Vite më vonë, më 668 qendra episkopale u vendos në manastirin e Mesopotamit. Episkopi i parë ka qenë Efstathi, i cili mbante titullin Episkop i Mesopotamit dhe i Finiqit.
3-Episkopata e Adrianopojës, e cila vite më vonë u zëvendësua me atë të Drinopojës. Episkopata e Drinopojës e ka pasur rezidencën në qytetin e vjetër të Drinopojës, i cili gjendej ndërmjet fshatrave Goricë dhe Terihat të Dropullit të sotëm. Kisha katedrale e kësaj episkopate i ishte kushtuar Metamorfozës së Shpëtimtarit. Episkopi i Drinopojës, Ipati në vitin 516, ka marrë pjesë aktive në Sinodin lokal të Epirit. Rreth vitit 516 qyteti i madh i Drinopojës u shkatërrua prej sulmeve të gotëve dhe qendra episkopale kaloi në Kladianë dhe më vonë në Kardhiq. Kisha katedrale ishte ajo e Shën Kollit, në manastirin e Cepos.(20)
4-Episkopata e Butrintit u themelua në vitin 451. Ndër episkopët përmendet Stefani, emri i të cilit gjendet në letrën që episkopët e Epirit i kanë drejtuar perandorit Anastas. Gjithashtu në një letër tjetër të vitit 516 drejtuar papës Hormisda, gjendet edhe firma e episkopit të Butrintit, Matheut.
5-Episkopata e Durrësit, e cila në Sinodin III Ekumenik të Efesit të vitit 351 u përfaqësua me Episkop Efharin, ndërsa në Sinodin IV Ekumenik të vitit 451 përfaqësohej nga Episkopi Lluka. Në Sinodin quinisextae, që u zhvillua në Kostandinopojë në vitet 691-692, ka marrë pjesë edhe episkopi i Durrësit Sesini. Në kohët e hershme Mitropolia e Durrësit zinte vendin e pestë ndërmjet nëntë mitropolive. Para saj kanë qenë qendrat mitropolitane të Selanikut, Korinthit, Nikopojës dhe Kretës, të gjitha këto me origjinë apostolike. Varësia kishtare e Mitropolisë së Durrësit ishte nga Vikariati Romak i Selanikut. Mitropoliti i Selanikut mbante titullin Kryeepiskop dhe varej nga Kisha e Romës. Qendra episkopale e Durrësit ka qenë Kisha e “Shën Anargjendëve”, e cila është ndërtuar gjatë viteve të mbretërimit të perandorit Anastas.
6-Episkopata e Apolonisë. Nga praktikat e sinodeve ekumenike vërtetojmë se në Sinodin e Efesit të vitit 431, Mitropoliti i Durrësit Efkarios shoqërohej nga ndihmësi i tij episkopi i Apolonisë Feliksi. Gjithashtu episkopi i Apolonisë Eusebi ka nënshkruar aktet e Sinodit IV Ekumenik të Kalqedonisë, i cili u mbajt në vitin 451. Rreth shekullit V Apolonia filloi të braktisej. Popullata u shpërngul drejt qendrave të tjera urbane, kështu rezidenca episkopale u zhvendos në qytetin e Bylisit. Rreth vitit 458 episkopi Euseb mori titullin Episkop i Apoloniadës dhe i Bylisit. Pas vitit 458 u fronëzua episkopi Filohar, i cili mori titullin Episkop i Bylisit.(21)
7-Episkopata e Bylisit, e cila njihej me emrin Validi dhe kishte për Episkop Filoharin (458). Në shekullin VI Bylisi radhitet ndër tetë qytetet më të rëndësishme të Epirit të Ri dhe ka qenë qendër episkopale. Kjo është vërtetuar nga zbulimet arkeologjike të një kishe të tipit bazilikal trenefëshe me apsidë gjysmëkëndore. Në brendësi të apsidës gjendet një podium në formë unaze me tri shkallë, i cili vërteton se ka qenë kishë katedrale e episkopatës së Bylisit. Në mozaikun e një kishe tjetër që gjendet në Bylis është emri “Paktianos”. Ky emër është zbuluar edhe në një mbishkrim tjetër në rrënojat e kishës së Ballshit. Teksti i mbishkrimit bën fjalë për ndërtimin e kishës. Paktianoi duke iu lutur Zotit, së bashku me gruan e tij Agllaian dhe të bijën Pakta, ia kanë kushtuar kishën Shën Andreas. Fakti që emri i Paktianoit është zbuluar në mozaikun e dyshemesë së kishës së Bylisit, gjithashtu po i njëjti emër është gdhendur në kolonën e kishës së Ballshit, tregon se kjo e fundit është marrë nga rrënojat e kishës së Bylisit. Kisha e Shën Andreas është e tipit bazilikal dhe ruhet në gjendje të mirë. Ajo është kishë madhështore si nga përmasat ashtu edhe nga numri i ambjenteve, gjë që tregon për zhvillimin e krishterimit në episkopatën e Bylisit.(22)
8-Episkopata e Ulpianës, e cila në Sinodin e Sardikës të vitit 342 u përfaqësua nga Episkop Maqedoni i Darsanisë.
9-Episkopata e Shkodrës, e cila në Sinodin e Kostandinopojës të vitit 381 u përfaqësua nga episkopi i saj Senecio. Gjithashtu episkopi i saj Andrea ka firmosur letën drejtuar papës Hormisda. Më 602 episkopi Kostandin ka firmosur letrën drejtuar Gregorit I.
10-Episkopata Lissos (Lezhës). Peshkopi i Lissos, Johannem me anën e një letre i drejtohej papës Gregori I.(23)
18) - Dhimitër Beduli, Kisha Orthodhokse Autoqefale e Shqipërisë gjer në vitin 1944, Tiranë 1992, faqe 7.
19) - Kosta Lako, Qyteti dhe peshkopata e Anchiasmosit (Sarandë) në krishtërimin e hershëm, botuar në 2000 vjet art dhe kulturë kishatre në Shqipëri, botim i K.O.A.Sh-it, Tiranë 2003, faqe 41-47.
20) - Dhimitër Beduli, Dioqeza e Gjirokastrës, Ngjallja, dhjetor 2006, faqe 9.
21) - Ilirjan Gjika, A e ka vizituar Shën Pali Apoloninë, Fjala, 22-29 maj 2005, faqe 4.
22) - Koço Zheku, Krishterimi në Shqipëri gjatë shekujve V-VI, Ngjallja, mars 1994, faqe 9.
23) - Aleksandër Meksi, Arkitektura e kishave të Shqipërisë, Uegen, Tiranë 2004, faqe 17-18.
KREU I DYTË
KISHA E ILIRISË LINDORE BASHKOHET ME KOSTANDINOPOJËN
(731 deri në fillimet e shekullit XI)
Nga viti 731 e deri në fillimet e shekullit XI Kisha e Ilirisë Lindore ishte në juridiksionin e Kostandinopojës. Në vitin 732 Perandori Leoni III Izauri (717-741) me anën e një dekreti e shkëputi Kishën e Ilirikumit nga juridiksioni i Episkopit të Romës duke e bashkuar me Patriarkanën e Kostandinopojës. Vikariati Romak i Selanikut u shpërbë dhe të gjitha mitropolitë u lidhën me Kostandinopojën. Kjo kohë përfundon me varësinë e shumë episkopatave të Ilirikumit nga Kryepeshkopata e Ohrit. Në kohën kur Papa Grigori III thirri sinodin kundër ikonoklastëve dhe si kundërpërgjigje perandori ikonoklast Leoni III i aneksoi provincat e Ilirisë Lindore, madje edhe Sicilinë e Kalabrinë duke i kaluar në juridiksionin e Kostandinopojës.
Papa Adriani (772-795) në Sinodin VII Ekumenik të vitit 787 kërkoi që t’i kishte përsëri në administrim dioqezat e Ilirisë Lindore, por kërkesa e tij nuk u muar parasysh. Vite më vonë Patriku i Kostandinopojës Foti (857-867, 877-886) duke iu përgjigjur Papës së Romës Nikolla I (858-867) theksoi: meqenëse krahinat i Ilirisë ishin bashkuar politikisht me Kostandinopojën, nevojitej që edhe nga ana kishtare të vareshin prej saj. Sinodi i Madh, që u mblodh në kohën e Fotit në vitin 879, njohu njëherë e përgjithmonë të drejtën e Kishës së Kostandinopojës mbi kishat e Ilirisë.(1)
1) - Dhimitër Beduli, Kisha Orthodhokse Autoqefale e Shqipërisë gjer në vitin 1944, Tiranë 1992, faqe 9.
PUSHTIMI NGA BULLGARËT
Në vitin 896 Durrësi u pushtua nga bullgarët. Invazionet sllave e barbare sollën shumë dëme. Në fillim bullgarët pushtuan Ohrin dhe Devollin e më pas tokat e luginës së Vjosës, duke mbërritur deri në detin Adriatik. Vite më vonë, gjatë sundimit të Simeonit (893-972), ata pushtuan Himarën, në vitin 904 Vlorën dhe më pas Butrintin dhe Nikopojën.
Megjithë pushtimin prej barbarëve, popullsia vazhdoi ta ruante besimin e krishterë. Madhështia e krishterimit në trevat e Ilirisë bëri që edhe pushtuesit bullgarë të përqafonin fenë kristiane. Kristianizmi i bullgarëve u bë në këto rrethana: Një motër e mbretit bullgar Boris, u zu robinë nga bizantinët në luftë dhe u çua në Kostandinopojë, ku u trajtua me shumë dashamirësi nga perandoresha Theodhora. Ajo pranoi të kalonte në fenë e krishterë duke u pagëzuar me emrin Maria. Kur u kthye në Bullgari ajo u përpoq të bindte të vëllanë, mbretin Boris, për t’u pagëzuar. Pagëzimi i tij u bë në një ceremoni madhështore në kishën e Ballshit dhe nuni i tij u bë perandori bizantin Mihali III (842- 867) me anën e një përfaqësuesi të tij. Borisi (852-889) mori emrin e nunit të tij, Mihal. Gjatë luftës së parë botërore një oficer austriak i quajtur Kamila Prashniker zbuloi në Ballsh të Mallakastrës një pllakë guri me një mbishkrim në greqishten bizantine: “U pagëzua sundimtari i Bullgarisë Borisi Car, i quajtur Mihal së bashku me popullin e tij, të dhënë prej Perëndisë në vitin 6374.” Kjo datë është dhënë sipas kalendarit bizantin ku sipas kalendarit të ri Grigorian i korrespondon vitit 866 pas Krishtit.(2)
Shembullin e Borisit e ndoqi i gjithë populli. Në Sinodin e vitit 970 u vendos që Kisha Bullgare të varej nga Kostandinopoja. Pas përpjekjeve të shumta Vasili II Bullgaroktoni (1014-1018) mundi të vendosë sundimin bizantin në këtë trevë. Edhe pas pushtimit u ruajtën episkopatat e ngritura më parë. Pasi u bënë të krishterë, bullgarët dërguan dy klerikë, Klementin dhe më vonë Naumin, të cilët ushtruan aktivitetin misionar në krahina të ndryshme. Misioni i tyre u shoqërua me ndërtimin e kishave dhe të manastireve, nga të cilat mund të veçojmë Manastirin e Shën Naumit në Liqenin e Prespës. Vite më vonë u përhap kulti i “Shtatë Shenjtorëve”, në të cilin bëjnë pjesë shenjtorët Kiril dhe Metod dhe nxënësit e tyre Gorazhdi, Klimi, Naumi, Angjellari dhe Sava. Nuk kemi saktësi në përcaktimin se si u krijua tradita e kultit të shtatë shenjtorëve, por ata i përmend vetëm Theofilakti në jetëshkrimin e shenjtorit Klement të Ohrit.
Vite më vonë Gorazhdi e vazhdoi veprimtarinë e tij në Berat ku edhe u martirizua. Në katedralen e Shën Marisë në Berat ndodhen ende lipsanët e tij dhe të Angjellarit.(3) Gjithashtu një ikonë e kësaj kishe paraqet fjetjen e shenjtorëve. Ekziston edhe një shërbesë e shkruar greqisht për nder të shtatë shenjtorëve. Nga kjo akoluthi ruhet vetëm një kopje, e cila është shtypur në Venedik me shpenzimet e zotërinjve Andrea Papa, Joan Papa dhe të bijve të tij, Nikollës dhe Anastasit. Në shërbesë bëhet fjalë për nderimin e Angjellarit dhe të Gorazhdit në zonën e Beratit. Akoluthia shpesh përmend lipsanat e tyre të shenjta: “Grumbulli me lipsanat e Shtatë shenjtorëve, burim jetëdhënës për besimtarët..”. Masa e besimtarëve i shpalli mbrojtës të qytetit, prandaj u hartua edhe akoluthia për nder të shtatë shenjtorëve.(4)
2) - Theofan Popa, Mbishkrime të kishave në Shqipëri, Tiranë 1998, faqe 79.
3) - Kostas Nihoritis, Tradita e kultit të shtatë shenjtorëve, 2000 vjet art dhe kulturë kishtare në Shqipëri, Tiranë 2003, faqe 87-90.
4) - Kostas Nihoritis, Tradita e kultit të shtatë shenjtorëve, Ngjallja, qershor 2002, faqe 9,10.
BOGOMILIZMI NË ILIRI
Pushtuesit bullgarë veç shenjtorëve të sipërpërmendur që dërguan si misionarë, përhapën edhe bogomilizmin, i cili ishte një herezi që mbeshtetej tek manikeizmi.(5) Në Bullgari ithtarët e kësaj herezie quheshin bogomilë, në Azi njiheshin me emrin pavlicianë, në Francë albigezë dhe në Itali me emrin shqiptarë. Ndër bashkësitë fetare ishte edhe Ecclesia Albanensis, një bashkësi fetare e përqendruar rreth Milanos dhe Veronës, themeluesit e së cilës, duke gjykuar nga emri, mund të kenë ardhur nga Shqipëria. Herezia e bogomilëve fillimisht u shfaq në Bullgari në shekullin X, prej një prifti bullgar të quajtur Bogumil. Etimologjia e këtij emri në gjuhën bullgare është Bog do të thotë Zot dhe mill e ka kuptimin i dashur, pra bogomil do të thotë i dashur i Zotit. Prifti Bogumil filloi të predikonte me zell herezinë e tij në Bullgari. Në vijim ishte prezbiteri Kozma që formuloi doktrinën bogomile. Heretikët bogomilë predikonin një jetë fetare shpirtërore dhe një mënyrë jetese asketike. Herezia e bogolimizmit u përhap me shpejtësi të madhe saqë gjeje qyteza të tëra të banuara vetëm nga bogomilët. Gjatë Kryqëzatës së Parë, ndërsa marshonte drejt Selanikut në vitin 1096, ushtria e kryqëtarëve ndeshi në viset e Ohrit një qytezë të banuar krejtësisht prej bogomilëve. Ata përçmonin çdo kult të jashtëm, çdo rit dhe gjithë organizimin kishtar. Herezia e bogomilizmit u përhap edhe në Iliri. Në vitin 1097 Bohemundi shkatërroi në Pelagoni një qytezë të populluar nga bogomilët.(6)
5) - Themeluesi i kësaj herezie ishte Manes. Ai rridhte nga një familje aristokrate persiane. Duke kaluar në krsitanizëm, madje duke u bërë edhe prift, e paraqiti veten sikur të ishte ai vetë Shpirti i Shenjtë, i premtuar nga Jisu Krishti, apostujve të tij, para se të ngitej në qiell. Manesin e ekzekutuan duke ia rrjepur lëkurën, të cilën e mbushën me kashtë dhe e varën në portën e kryeqytetit me urdhër të mbretit Bahram (276). Ithtarët e tij u shtuan shumë dhe u përhapën në tërë perandorinë romake. Manekeizmi lulëzoi deri në shekullin V, por ai u çfaq më vonë, nën maskën e herezive të tjera si ato të pavliçianëve, bogomilëve dhe albigezëve.
6) - Zhan Klod Faverial, Bogomilizmi, herezia që shkatërroi Ilirinë, Metropol, 22 gusht 2005, faqe 18, 19.
EPISKOPATAT DHE EPISKOPËT
Emrat e episkopëve dhe të episkopatave janë dëshmitë e vetme të dokumentuara për këtë kohë. Në Kodikun e Parisit “Codex Parisinus” jepet organizimi kishtar i Patriarkanës së Kostandinopojës. Kisha e Ilirisë renditej në vendin XIV me qendër mitropolitane Durrësin, në juridiksionin e të cilit kanë qenë këto episkopata: Thamnis, Skampis, Likinidu, Amantia, Bylis, Atradau, Aulonias, dhe Akroqeraunieas. Mitropolia e Durrësit bënte pjesë në provincën e Epirit të Ri. Po në atë kodik në vendin e XIII renditej Mitropolia e Nikopojës, e cila bënte pjesë në provincën e Epirit të Vjetër. Mitropolia e Nikopojës kishte në juridiksionin e saj shumë episkopata, por territorit të Shqipërisë së sotme i përkisnin këto episkopata: Adrianopoja, Ankiasmou dhe Buthrotu.
Mitropolitët që kanë marrë pjesë nëpër Sinodet Ekumenike janë: Mitropoliti i Durrësit, Niqifori, emri i të cilit përmendet në proçesverbalet e Sinodit VI Ekumenik, që u zhvilua në Nikea në vitin 787. Niqifori i ka firmosur procesvervbalet e Sinodit si “Peshkop i Dyrrahut, i provincës së Durrësit dhe krahinës së ilirikasve” (Dyrrahchianensis provinciae, Illyriciensium regionis). Gjithashtu procesverbalet e Sinodit i ka nënshkruar edhe peshkopi Athanas i Nikopojës. Mitropoliti i Durrësit, Lukiani, i cili ka firmosur procesverbalet e Sinodit të Kostandinopojës në vitin 879. Gjithashtu në këtë sinod kanë qenë pjesëmarrës Kozmai i Stefanikës dhe Davidi i Krujës. Në fillim të shekullit X Durrësi u bë qendër kryepeshkopale dhe kishte në varësi 15 episkopata: Stefaniaka, Kunavia, Krooni (Kruja), Elisu (Lezha), Dioklea, Skodra, Drivasti, Polathon, Glavinica, Aulona (Vlora), Likinidon (Ulqini), Antivaros (Tivari), Cerniku, Pulqeriopoli dhe Gradeci.(7)
Në fillimet e shekullit IX Berati u pushtua nga sllavët, të cilët filluan ta quajnë Beligrad. Kjo vërtetohet nga një letër që papa i Romës Joani XII i ka dërguar Borisit të bullgarëve, ku e ka vlerësuar Beligradin si seli të rëndësishme episkopale. Me krijimin e Kryeepiskopatës së Ohrit Berati kaloi në juridiksionin e kësaj episkopate.(8)
Më 22 maj 1015 u martirizua Shën Joan Vladimiri, lipsani i shenjtë i të cilit u ruajt në manastirin që mban emrin e tij në afërsi të Elbasanit. Vite më vonë Karl Topia dhe i biri i tij Gjergji ndërtuan Manastirin e Shën Joan Vladimirit. Në një mbishkrim në serbisht thuhet: “Këtë tempull të shenjtë të Joan Vladimirit e ka ndërtuar Karl Topia, Zoti i Arbërit, në të 22-tin vit të zotërimit të tij dhe e mbaroi atë në të 24-tin vit të zotërimit të tij”. Gjithashtu u hartua edhe shërbesa e shenjtit e cila u përkthye dhe u botua nën kujdesin e Visarion Xhuvanit.(9)
7) - Aleksandër Meksi, Arkitektura e kishave të Shqipërisë (shekujt VII-XV), Uegen, Tiranë 2004, faqe 50-58.
8) - Dionis Papa, Berati dhe krishterimi, Berat 2001, faqe 35-36.
9) - Shërbesa e Shejtë e Sh’Jon Vlladimirit, e përkthyme dhe e botume me bekim të Kryepiskopit të gjith Shqipnis krye-Hirsis Tij, Emzot Dr. Visarion-it, Shtypshkronja Gutenberg, Tiranë 1934, faqe 13-16.
KREU I TRETË
KISHA E ARBËRISË NË JURIDIKSIONIN E KRYEEPISKOPATËS SË OHRIT
(shek. XI deri në vitin 1767)
Nga shekulli XI deri në vitin 1767 shumica e episkopatave qenë në varësinë e Kryeepiskopatës së Ohrit. Në vitin 1018, pas shkatërrimit të shtetit Bullgar të Samuelit, u krijua një kryeepiskopatë e madhe dhe e pavarur, e cila ishte Kryeepiskopata e Ohrit. Perandori Vasili II Bullgaroktoni, në vitin 1020 ka nxjerrë tri dekrete me rëndësi për Kryeepiskopatën e Ohrit, ku Joani është caktuar Kryeepiskop i Ohrit dhe ka pasur në juridiksionin e tij 32 episkopata, të cilat qenë: 1. Achrida (Ohri), ku ishte edhe rezidenca e kryeepiskopit, 2. Kastoria (Kosturi), 3) Glabinitza (Gllavinica), 4. Moglaena (Moglena), 5. Buetis (Vuteli në Pelagoni ose Manastiri i sotëm), 6. Strumnitza (Strumnica), 7. Morobisdos (Morovizda), 8. Belebusda (Velevuzda), 9. Triaditza (Triadica, Sofia), 10. Nisos (Nishi), 11. Branitza (Vranica), 12. Belegrada (Berati), 13. Thronia (Striamos, Zemlin), 14. Skopia (Shkupi), 15. Prizdriana (Prizreni), 16. Lipainion (Lipjani), 17. Serbia (Servia, qytet ne Maqedoninë Jugperëndimore), 18. Dristra (Drster), 19. Bodina (Vidini), 20. Rhasos (Rasa, Novipazari), 21. Horaeja (Oreja), 22. Tzernikos (Cerniku, ndoshta Cërriku), 23. Chimaira (Himara), 24. Adrianupilos (Drinopolis), 25. është fshirë, 26. Bothroton (Butrinti), 27. Joannina (Janina), 28. Kozila (Kozili), 29. Petros (Petra), 30. Rogia, 31. Stagoi, 32. Berroia.
Mitropolia e Durrësit gjatë shekujve XI-XIII vazhdoi të varej nga Patriarkana e Kostandinopojës. Në atë kohë Mitropolia e Durrësit ka pasur këto episkopata: 1. Stefanika, 2. Hanubia, 3. Kruja, 4. Elissoj, 5. Dioklia, 6. Shkodra, 7. Drivasti, 8. Palathët, 9. Glavinica, 10. Avlona, 11. Lihnidi, 12, Cermenika, 13. Pulqeriopoli, 14. Gradica, por për arsye ende të paqarta në vitin 1280 të gjitha episkopatat e Mitropolisë së Durrësit kaluan në varësi të Kryeepiskopatës së Ohrit.
Gjithashtu në vitin 1219 u krijua Kryeepiskopata e Pejës, e cila kishte në varësi këto episkopata: 1. Jakovës, 2. Gucisë, 3. Plavës, 4. Klementit, 5. Shkodrës, 6. Krajës, 7. Mitrovicës, 8. Prishtinës, 9. Podgoricës, 10. Tivarit, 11. Rashko-Prizrenit, 12. Nishit, 13. Shkupit. Në vitin 1346 Kryeepiskopata e Pejës u ngrit në rang patriarkane. Kjo zgjati deri në vitin 1459, ku episkopatat e sipërpërmendura u vunë në varësi të Kryeepiskopatës së Ohrit.
Në harkun kohor (1719-1745) Kryeepiskop i Ohrit ka qenë Joasafi, i cili ka lindur në Voskopojë. Joasafi mori nismën për të shpallur shenjt Nikodhimin e Beratit. Në vitin 1721 Kryeepiskopi Joasaf me anën e një dekreti të posaçëm shpalli shenjtërimin e Nikodhimit të Beratit, ndërkohë filloi fushatën për popullarizimin e tij. Për këtë porositi të shkruhej jëtëshkrimi dhe të paraqiteshin bëmat e tij nëpër afresket e kishave. I pari që shkroi për Nikodhimin ishte Nektar Tërpo, i cili në librin Pistis (Besimi) që e botoi më 1731, përmend bëmat e shenjtit. Piktorët Athanas dhe Kostandin Zografi më 1744 pikturuan afreskun e Nikodhimit në kishën e manastirit të Ardenicës dhe në vitin 1762 në kishën e Apostujve të Shenjtë në Vithkuq.(1)
Shërbesa kushtuar shenjtit “Jetëshkrimi i Shën Nikodhimit të Ri të Vithkuqit” u botua në vitin 1741 nga Grigor Voskopojari (1680-1772). Botimi është në gjuhën greke dhe është shtypur në Akademinë e Voskopojës.(2) Jetëgjatësia e Kryeepiskopatës së Ohrit ishte deri më 16 janar të vitit 1767 kur Kryeepiskop Arseni dha dorëheqjen nga posti. Shkaku i dorëheqjes së tij qenë mosmarrëveshjet me mitropolitët që kishte në varësi. Në vjeshtën e vitit 1766 pesë mitropolitë shkuan në Kostandinopojë dhe i kërkuan patrikut Samuelit I (1763-1768) shkëputjen nga Kryeepiskopata e Ohrit duke firmosur një Premtim, me anën e së cilit i nënshtroheshin autoritetit të Kostandinopojës. Me kërkesë të patrikut Samuel I, sulltan Mustafai e miratoi vendimin për suprimimin e Kryeepiskopatës së Ohrit dhe krijimin e Kryeepiskopatës së Durrësit. Të gjitha dioqezat e Shqipërisë që vareshin nga Kryeepiskopata e Ohrit, madje edhe Ohri vetë, tanimë si episkopatë e thjeshtë u vunë në varësi të Durrësit, që u ngrit në rangun e Kryeepiskopatës.(3)
1) - Nedai Thëllimi, Një shenjt shqiptar, Tempulli, Nr. 12, Korçë 2007, faqe 107-109.
2) - Grigor Voskopojari dhe rrëfimet e tij për Nikodimin e Ri të Vithkuqit, Tema, 15 korrik 2005, faqe 15.
3) - Azem Qazimi, Fjalor i Krishtërimit, Plejad, Tiranë 2011, faqe 253-262.
MITROPOLIA E DURRËSIT NË SHEKUJT XI-XVII
Në vitin 1018 prijësi i normandëve Robert Guiskardi, i mbështetur nga papa Grigori VII zbarkoi në bregdetin shqiptar. Ushtritë normande të udhëhequra nga Bohemundi, djali i Robert Guiskardit, pushtuan Vlorën, Kaninën dhe Jerikonë. Për të ndihmuar Durrësin erdhi një ushtri bizantine e drejtuar nga Aleks Komneni, e cila u ndesh me ushtritë normande më 18 tetor të vitit 1018. Gjatë periudhës 150 vjeçare të kryqëzatave, Durrësi u bë porti më i favorshëm për zbarkim dhe Udha Egnatia ishte shtegu kryesor që i nxirrte kryqtarët në Kostandinopojë. Gjatë Kryqëzatës së parë më 1096, kryqtarët morën leje te perandori bizantin Aleks Komneni dhe kaluan nga Italia në Durrës dhe pasi ndoqën rrugën Egnatia mbërritën në Kostandinopojë. Më në fund Durrësi u pushtua nga normandët dhe u dogj më 1185. Pavarësisht nga pushtimi normand, Mitropolia e Durrësit gjatë shekujve XI- XIII vazhdoi të varej nga Patriarkana e Kostandinopojës. Midis kryepriftërinjve që e kanë drejtuar janë shquar: Laurenti (1025), Kostandin Kavasilia (1180), Romanoi (1240). Kufiri i fundit i varësisë së Mitropolisë të Durrësit nga Kostandinopoja është viti 1280, më pas ajo kaloi në varësi të Kryeepiskopatës së Ohrit.(4)
Qyteti më 1205 u pushtua nga Venediku, i cili krijoi edhe Dukatin e Durrësit. Në vitin 1204 Perandoria Bizantine ra në duart e Kryqtarëve. Patriku i ri latin i Kostandinopojës e kishte zëvendësuar peshkopin bizantin të Durrësit me një prelat latin. Papati i vuri në varësi kryeepiskopit latin të Durrësit, Manfredit, 22 peshkopata të Patriarkanës Latine. Ai u vu në post më 1210 dhe vazhdoi deri më 1213. Me restaurimin e Perandorisë Bizantine nga Mihal Komneni (1261-1282) Durrësi iu bashkangjit Despotatit të Epirit. Në këto rrethana historike, mbas pushtimit të Kostandinopojës nga latinët në vitin 1204, mjaft bizantinë u larguan nga territoret e pushtuara prej latinëve, duke gjetur strehë nëpër vendet e lira. Kështu u formua Perandoria e Nikeas nën drejtimin e Theodhor Laskarit, gjithashtu Perandoria e Trapezundës në bregun juglindor të Detit të Zi, e formuar nga Aleks e David Komneni, ndërsa në Epir nën drejtimin e Mihal Engjëllit (1204-1216) u themelua Despotati i Epirit. Mbas rënies së Kostandinopojës më 1204, një princ i familjes së Komnenëve u strehua në Shqipërinë e Jugut. Mbasi mblodhi feudalët vendas dhe dëboi venedikasit latinë, ai krijoi një principatë të pavarur me emrin “Despotati i Epirit”. Mihali e shtriu zotërimin e tij nga Korfuzi e Durrësi deri në Shkodër. Në atë kohë patriku latin i Kostandinopojës, kishte zëvendësuar kryeepiskopin bizantin të Durrësit me një perlat latin. Pavarësisht nga kjo, Mihali e drejtoi Durrësin nga ortodoksia dhe për këtë u quajt “mbrojtës i besimit”. Në vitin 1215 Mihal Engjëlli vdiq dhe vendin e tij e zuri i vëllai Theodhori (1216-1230). Ky i fundit e fuqizoi Despotatin e Epirit duke e shtrirë atë deri në Selanik.
Aksioni i parë që përhapi famën e tij përtej kufijve të Despotatit të Epirit ishte sulmi kundër Pjetër Kurtënesë, i cili ishte burri i Jolandës, motrës së Balduinit dhe Henrikut (perandorë latinë të Kostandinopojës). Ai qe kurorëzuar perandor latin pas vdekjes së Henrikut. Pjeri u nis nga Franca, qëndroi në Romë ku papa i vuri kurorën e perandorit, jo në kishën e Shën Pjetrit ku kurorëzoheshin perandorët gjermanë, por në kishën e Shën Lorencit. Më pas Pjeri zbarkoi në Durrës me ushtrinë e tij për të vazhduar drejt Kostandinopojës, por në grykat e maleve të trojeve arbërore ushtria e tij u shpartallua dhe vetë ai ra rob në duart e Theodhorit. Në Kostandinopojë regjencën e mori e shoqja, por ajo vdiq më 1219 dhe kurora i kaloi djalit, Robertit. Ndërkaq Theodhori ndërmori një fushatë luftërash kundër latinëve. Pas vdekjes së themeluesit të mbretërisë latine Bonfacit të Monferratos në luftë kundër bullgarëve më 1207, mbretëria u paralizua pasi shumë kalorës u kthyen nëpër vendet e tyre perëndimore. Këtë rast e shfrytëzoi princi i Epirit, i cili pas një rrethimi të gjatë në fundin e vitit 1224 mundi të zotërojë Selanikun. Pushteti i Theodhorit u shtri nga Adriatiku deri në detin Egje, duke përfshirë edhe Thesalinë dhe Maqedoninë. Theodhori u fronëzua perandor nga Kryeepiskopi i Ohrit Dhimitri. Perëndimi latin u përpoq të shtinte në dorë tokat shqiptare dhe ta shtrinte sundimin edhe mbi feudalët shqiptarë, të cilët i dolën krah Bizantit. Ata vazhduan përpjekjet që të lidhnin me Kishën e Romës episkopatat e Shqipërisë së Mesme, që dikur vareshin prej Mitropolisë së Durrësit. Kështu u bënë përndjekje ndaj Krujës, Kunavisë dhe Pultit duke përdorur manastiret e urdhërave katolikë. Durrësi ishte urë lidhëse dhe vend ku ndaheshin trupat bizantine nga trupat normande, anzhuine, serbe etj. Me pushtimin e tij dhe të bregdetit shqiptar nga Karli I Anzhu më 1272, si dhe me përparimin e tij në brendësi të vendit filloi një kohë e re, ajo e futjes së Kishës së Romës jo vetëm nëpërmjet Tivarit, por edhe nëpërmjet Kryepeshkopatës Latine të Durrësit, e cila deri në mesin e shek. XIV bashkëjetonte me Kishën Ortodokse. Kjo kryeepiskopatë latine u bë një mbështetje e fuqishme e sundimit anzhuin. Në varësi të saj u krijuan peshkopata katolike në qytetet apo në krahinat ku sunduan anzhuinët. Karli I Anzhu në vitin 1272 arriti të krijonte “Mbretërinë Anzhuine të Arbërisë” ku vetë u bë mbret dhe si kryeqytet zgjodhi Durrësin. Në shekullin XIII në Durrës kemi dy episkopë, një ortodoks dhe një latin.(5)
Nga Durrësi ka qenë muzikanti i madh bizantin Shën Joan Kukuzeli, i cili ka jetuar në Malin e Shenjtë. Kukuzeli ka qenë zbatues i shquar i muzikës kishtare por dhe një nga mësuesit më të mirë të saj, duke vënë ai vetë në muzikë këngë kishtare të ndryshme dhe duke zhvilluar e përmirësuar ato që kishin bërë të tjerët para atij.(6)
4) - Dhimitër Beduli, Mitropolia e Durrësit në shekuj, Ngjallja, qershor 1993, faqe 7.
5) - Kristaq Bakallbashi, Mitropolia e Durrësit në shekuj, Ngjallja, mars 2001, faqe 7, 8.
6) - Mihal Ekonomi, Jan Kukuzeli, Vegim Drite, Nr 4, qershor 1997, faqe 18-20.
GJERGJ KASTRIOTI
Gjergj Kastrioti ka lindur në Mat, në vitin 1405 dhe ishte fëmija i parafundit i familjes së Kastriotëve. Gjon Kastrioti qe martuar me Vojsavën, familja e së cilës jetonte në viset lindore të krahinës së Pollogut. Ata kishin nëntë fëmijë, katër djem (Stanishin, Reposhin, Kostandinin dhe Gjergjin) dhe pesë vajza (Marën, Jellën, Angjelinën, Vllajkën dhe Mamicën). Motrat e Skënderbeut u martuan me familjet më të fuqishme shqiptare të kohës. Mara u martua me Stefan Gojçinin, princin e Zetës. Vllajka u martua me Gjon Muzakën, Angjelina me vëllanë e Gjergj Arianitit, Vlash Arianitin, Jella me Pal Balshën dhe Mamica u martua me Karl Topinë. Familja e Kastriotëve zotëronte një principatë të vogël në malet midis Matit dhe Dibrës, në kufi me zotërimet e principatës së Topiajve. Në fillim të vitit 1415 osmanët pushtuan Krujën. Pas disfatës Gjon Kastrioti u detyrua t’i dërgonte Sulltanit peng djemtë e tij. Gjergji në atë kohë ishte moshën nëntëvjeçare. Ai u rrit dhe edukua në oborrin e sulltanit. Ky i fundit i detyroi djemtë e Gjon Kastriotit të kalonin në fenë muhamedane, madje u ndërroi edhe emrat. Gjergjin e quajti Isqender-Bej që në shqip u kthye në Skënderbe. Gjergji u dërgua në Edrene, në shkollën e iç-ogllanëve. Skënderbeu kaloi shumë vite si peng në oborrin e sulltanit deri në vitin 1443 kur ai gjatë një ekspedite ushtarake kundër të krishterëve të Hungarisë me Janosh Huniadin në krye, u kthye në Krujë.(7)
Skëndebeu u pagëzua më 25 dhjetor të vitit 1443, ditën e Krishtlindjeve. Të gjithë shqiptarëve që ishin kthyer në fenë muhamedane u bëri thirrje të pranonin fenë e të parëve (kristjane). Më 26 prill të vitit 1451 u celebrua kurorëzimi i Gjergj Kastriotit me Marina Andronikën. Kjo martesë u bë në manastirin e Ardenicës në kishën e Shën Triadhës dhe u celebrua nga Igumeni Feliks. Andronika ose Donika ishte e bija e Gjergj Arianitit, princit të Vlorës dhe Kaninës. Kjo martesë solli edhe pajtimin e Skënderbeut me Arianitasit, të cilët kishin marrë anën e Venedikut pas krizës së vitit 1450.(8) Martesa shkaktoi pakënaqësinë e katër djemve të Arianitit si dhe të Hamza Kastrotit. Ky i fundit ishte i biri i Reposhit, që ishte martuar me grua turke. Në vitin 1456 Skëndërbeu u bë me djalë, të cilit ia vuri emrin Gjon. Kjo lindje nuk u prit mirë nga Hamzai, që ishte gjenerali më i mirë i ushtrisë së Skënderbeut. Ai duke qenë i bindur se nuk do të trashëgonte kurrë fronin shqiptar, dezertoi tek turqit. Përveç së drejtës laike, në shtetin e Skënderbeut vepronte edhe e drejta kanonike kishtare. Kjo zbatohej nga vetë klerikët, të cilët ushtronin edhe funksione gjyqësore për një kategori të caktuar çështjesh. Në kompetencën e kishës ishte gjykimi i laikëve për vepra që kishin të bënin me respektimin e kultit e me dënimin e heretikëve. E drejta zakonore që ka vepruar në trevat e Kastriotëve njihet deri në ditët tona si “Kanuni i Skëndërbeut”, kurse në pjesën verilindore, ku shtrihej principata e dukagjinëve, vepronte ai që është cilësuar si “Kanuni i Lekë Dukagjinit.” Me emrin e Skënderbeut lidhet dispozita e bukur e ullinjve: “Djali nuk mund të martohej, pa mbjellë njëzet rrënjë ullinj.” Dalja e kësaj dispozite lidhej me dëmtimet e ekonomisë nga luftërat e shpeshta.(9)
7) - Edvin E. Jacques, Shqiptarët, Vëll.1. Tiranë 1995, faqe 262-268.
8) - Naum Kule, Rrëfimet e Ardenicës, Tiranë 1999, faqe 31.
9) - Petrika Thëngjilli, Historia e popullit shqiptar, Tiranë, faqe 163-180.
KRYQËZATAT E SKËNDERBEUT
Gjatë viteve 1457-1460 u shënuan njëra pas tjetrës gjashtë fitore të shkëlqyera të Skëndebeut kundër ushtrive pushtuese osmane. Mehmet Pushtuesi i kërkoi Skënderbeut një armpushim trevjeçar, i cili u nënshkrua më 27 prill të vitit 1461. Kushtet e krijuara i dhanë mundësinë Skënderbeut që t‘i përgjigjej thirrjes për ndihmë të Ferdinandit I, mbretit të Napolit. Në vjeshtën e vitit 1461, në krye të një ushtrie prej 5000 vetash, Skëndërbeu lundroi drejt Brindizit. Pas betejave të përgjakshme, në gusht të vitit 1462 e gjithë mbretëria iu kthye Ferdinandit. Ky i fundit në shenjë mirënjohjeje i dha Skënderbeut jo vetëm tituj nderi, por edhe toka të shumta në Italinë e Jugut për vete e për trashëgimtarët e tij.
Ndërkohë që papa Kalisti III (1455-1458) emëroi Gjergj Kastriotin si kryekapedan të Selisë së Shenjtë. Ai e ka quajtur “Trimi i Krishtit”, “Ushtari i Zotit” etj, duke theksuar se meritat e Gjergj Kastriotit ishin më të mëdha se të të gjithë princave të krishterë. Pasardhësi i tij papa Piu II (1458-1464) e ka bekuar Skënderbeun, duke e quajtur “Atlet të Krishtit”. Gjithashtu papa Piu II i ka premtuar të organizonte një kryqëzatë kundër turqve, duke vënë Skënderbeun si kryegjeneral të ushtrive të krishtera. Papa Piu II i ka premtuar se do të vinte vetë në Shqipëri për ta kurorëzuar Skënderbeun si mbret të Shqipërisë, Maqedonisë dhe Rumelisë (emërtimi osman për Trakën dhe Rumaninë). Kryqëzata filloi në nëntor të vitit 1463, dhe në betejën e Ohrit më 14 gusht 1464 Skënderbeu e shpartalloi Sherenet Beun me ushtritë e tij.
Mbas kësaj fitoreje Skënderbeu u përgatit të shkonte në Durrës për të pritur papën dhe ushtarët e kryqëzatës, mirëpo në udhëtim e sipër papa vdiq në Ankona më 15 gusht 1464 pak kohë përpara se të hipte në anije. Bashkë me papën vdiq edhe kryqëzata. Evropa e admironte Skënderbeun sepse me emrin e tij, për 25 vjet me radhë, u frymëzua lëvizja antiosmane e botës së krishterë. Ndërsa bënte plane për asgjësimin e katër fortesave turke të mbetura në tokën shqiptare, Skënderbeu 56 vjeçar u sëmur nga malarja. Ai vdiq më 17 janar 1468 në Lezhë. Skënderbeun e varrosën në kishën bizantine të Shën Kollit në Lezhë.(10)
10) - Edvin E. Jacques, Shqiptarët, Katë e pendë, Stamboll 1995, faqe 275-277.
SHPATA DHE PËRKRENARJA
Në një ceremoni që u celebrua në bazilikën e Shën Pjetrit më 1459, papa Piu II i dhuroi Skënderbeut një përkrenare dhe një shpatë. Pas gjithë atyre titujsh nderi e lëvdatash, asgjë tjetër nuk ka qenë më e shtrenjtë sesa përkrenarja dhe shpata të ishin bekuar nga vetë papa i Romës. Faik Konica na bën me dije se shpata dhe përkrenarja e Skënderbeut gjenden në Muzeun Perandorak të Vjenës. Ato ndodhen në sallën e Maksimilianit I (salla nr. XXV) dhe mbajnë numrin 71 dhe 92. Përkrenarja është e Skënderbeut, ndërsa për shpatën dyshohet, siç e tregon edhe etiketa: “Zveihandiges krummesohevert angeblich von Georg Castriota…” (shpatë e përkulur në dorezë dyshe e pretenduar si e Gjergj Kastriotit…)
Por si kanë mbërritur shpata dhe përkrenarja e Gjergj Kastriotit në Muzeun e Vjenës? Me vdekjen e perandorit të Austrisë, djali i tij i dytë Ferdinandi, u shpall arkidukë i Tirolit. Nga pjesa e trashëgimisë iu la Tiroli së bashku me gjysmën e armëve të armatores perandorake të Vjenës. Në vitin 1567 ai rindërtoi kështjellën Ambras në Isbruk dhe mblodhi aty armë, veshje lufte, piktura me vlerë etj. Këshilltari i tij, Jakob Shrenke u shkroi letra figurave të shquara të kohës si dhe trashëgimtarëve të tyre që ti binin sendet e sipërpërmendura në armatoren e Ambras, të cilat Shrenke i iventarizoi dhe në bazë të tyre botoi në vitin 1601 librin “Figura fare të vërteta të perandorëve augustë, të mbretërve e shumë të ndriturve arkidukëve, princave, gjithashtu të kontëve, baronëve, fisnikëve dhe përshkrime të bëmave të tyre, armët e të cilëve ndodhen në armatoren e kështjellës Ambras”. Me anën e këtij botimi u mundësua njohja e armëve të Gjergj Kastriotit. Me vdekjen e arkidukës së Tirolit, Ferdinandit në vitin 1605 kështjella Ambras iu shit perandorit të Austrisë. Më 1806 armët u mbartën për në Vjenë dhe në vijim në vitin 1814 u ekspozuan në kështjellën Belvedere, ndërsa më 1888 u ekspozuan në godinën e re të muzeut të Vjenës.(11)
Faik Konica në Albania (1897) shkruan se shpata është e gjatë dhe mjaft e rëndë, peshon 3 kg e 200 gram. Doreza e saj përbëhet nga dy kapje, dhe është e veshur me lëkurë të presuar. Pjesa e sipërme e shpatës është e larë në ar dhe në të gjenden zbukurime të ndryshme. Më tej Konica përshkruan përkrenaren: “Në pjesën kulmore të përkrenares është vendosur një kokë dhie e gdhendur. Dhia është si simboli i Dianës Ilire, si atribut i hyjnisë së pyjeve. Në një krahasim që është bërë ndërmjet Dianës ilire, asaj romake dhe Artemisit grek, na rezulton se te Diana ilire karakteristikë është dhia e egër, ndërsa Diana romake dhe Artemisi grek kanë sorkadhen.” Nga kjo e dhënë mund të pohojmë se papa Piu II ia dhuroi Skënderbeut përkrenaren me kokën e dhisë për arsye se dhia e egër ishte simbol i lashtë i popullit tonë. Përkrenarja është prej çeliku e veshur nga brenda me lëkurë që del paksa mbi ballë. Ajo rrethohet prej një rripi në të cilin janë shkruar këto iniciale: IN, PE, RA, TO, RE, BT. Kjo deshifrohet: (Jesus Nazarenus, Princi Emanthie, Regi Albaniae, Terrori Osmanorum, Regi Epiri, Benedikt BT.) Këto iniciale e kanë kuptimin në shqip: (Jezusi i Nazaretit, bekon Skënderbeun, princin e Matit, mbretin e Shqipërisë, tmerrin e Osmanëve dhe mbretin e Epirit). Kjo kurorë-përkrenare është simboli më i lashtë i Mbretërisë Shqiptare. Studiuesi Moikom Zeqo dëshmon se mbishkrimi është shkruar në latinisht me shkronja gjysmëgotike duke përdorur praktikën e inicialeve. Mbishkrimi ka një formulë tipologjike të krishtere, ku ai që bekon Skënderbeun është Krishti. Në këtë mbishkrim Skënderbeu quhet Princ i Matit, gjë e cila nënkupton origjinën e tij, ndërsa titullin “Mbret i Shqipërisë”, Gjergj Kastrioti nuk arriti që ta merrte asnjëherë zyrtarisht. Problematika e titullit “Mbret” për Gjergj Kastriotin mbetet e hapur de jure, pavarësisht se de fakto, ai aktet zyrtare i ka firmosur si “Dominus Albaniae” që do të thotë (Zot i Shqipërisë).(12)
11) - Kasem Bicoku, Për Skënderbeun, Akademia e Shkencave, Tiranë 2005, faqe 353-354.
12) - Moikom Zeqo, Simbolika e përkrenares së Gjergj Kastriotit Skënderbeut, Korrieri, 20 maj 2005, faqe 14-15.
FEJA E GJERGJ KASTRIOTIT
Duke folur për fenë e Gjon Kastriotit, Fan Noli ka theksuar se ai ishte shqiptar i kulluar dhe nuk ishte ithtar fanatik i ndonjë feje, por e ndërronte atë sipas politikës së ditës. Ai ishte romano- katolik si aleat i Venedikut më 1407, ortodoks i ritit kishtar grek si aleat i Stefan Llazareviçit të Serbisë më 1419 dhe vdiq si i krishterë i mirë. Në arkivin e Manastirit serbo-ortodoks të Hilandarit në Malin Athos janë zbuluar dy akte të shkruara në sllavisht me shkronja cirilike. Këto janë dokumentet më të vjetra, të zbuluara qysh në vitin 1848 nga studiuesi rus Grigoroviç, ku përmendet emri i Gjon Kastriotit dhe i djemve të tij. Akti i parë është lëshuar nga vetë Gjon Kastrioti dhe të katër djemtë e tij në favor të Manastirit të Hilandarit. Dokumenti ka shënimin “akti u shkrua në vitin 6934” ku sipas kalendarit ky vit i takon kohës nga 1 shtatori 1425 deri më 31 gusht 1426. Akti ka vulën e Gjon Kastriotit. Në këtë akt Gjoni shkruan: “Unë mëkatari dhe i pamerituari Gjon Kastrioti me djemtë e mi Stanishin, Reposhin, Kostandinin dhe Gjergjin…., pasi u këshilluam, i dhuruam manastirit të shenjtë, sipas fuqisë sonë fshatin Radostushë me Kishën e Shën Marisë së papërlyer, që është në këtë fshat, si dhe fshatin Trebisht….”. Më poshtë Gjon Kastrioti thotë se me këtë dhurim, ai dhe djemtë e tij hiqnin dorë nga të gjitha të drejtat që gëzonin mbi këto dy fshatra, duke ia lënë këto të drejta manastirit të Hilandarit. Në përfundim të akt-dhurimit Gjon Kastrioti thekson: “Duke dhuruar në dobi të manastirit këto dy fshatra, unë i liroj ata nga çdo angari e madhe dhe e vogël, me të gjitha detyrimet për haraçin mbretëror dhe për taksat e shtetit dhe të gjitha këto ia jap manastirit të shenjtë; të mos ketë as qefali, as zot, as psarë mjaltë, as dhurata në para, as para për kullotë, as për të dhjetë bagëtish, kështu që kisha ti marrë të gjitha të drejtat mbi këto fshatra sipas ligjit”.
Akti i dytë është pa datë. Ai është një akt shitjeje me të cilin igumeni i manastirit jeromonaku Athanas, në emër të këshillit të murgjve të Hilandarit, i shet Gjon Kastriotit dhe tre (jo katër) djemve të tij pirgun e Shën Gjergjit së bashku me disa prona të kësaj kulle. Dokumenti është me një vulë prej dylli. Në akt thuhet: “Gjon Kastrioti…shfaqi dëshirën të blejë pirgun e Shën Gjergjit për vete dhe për djemtë e tij, zotin Konstandin, zotin Reposh dhe zotin Gjergj, së bashku me vreshtat, ullinjtë dhe të gjitha ato që i përkasin pirgut, dhe me katër adelfate që t`i zotërojnë zoti Gjon, zoti Reposh, zoti Kostandin dhe zoti Gjergj. Në rast se ndonjëri prej tyre largohet nga kjo botë (d.m.th. vdes) do t’i merret adelfati prej manastirit. Dhe kur të largohen nga kjo botë personat e sipërshënuar, pirgu do t’i kthehet përsëri manastirit të Hilandarit, dhe në librin e të vdekurve emri i tyre do të përkujtohet derisa të ekzistojë Hilandari. Për të gjitha këto Gjoni së bashku me tre djemtë e tij i dhurojnë manastirit 60 florinj.” Pasi shënon këtë dëshirë të Gjon Kastriotit, jeromonaku Athanas ka shtuar: “Për të gjitha këto ne biseduam së bashku dhe me qëllim që të shtojmë sipas zakonit të ardhurat e manastirit dhe për hir të dashurisë që kemi për ta dhe për të afërmit e zotërinjve të lartpërmendur, dëshirën e tyre ne e pranojmë dhe e bekojmë, prandaj nënshkruajmë sipas mënyrës së sipërshënuar…”. Analiza e kujdesshme e brendisë së këtyre dy akteve nxjerr të dhëna të rëndësishme rreth mjedisit social e familjar ku u rrit dhe u edukua Gjergj Kastrioti.
Gjithashtu varri i Reposh Kastriotit ndodhet brenda në Katedralen e Hilandarit, në narteks në murin verior, në një kamare të gjerë gjysmësferike, faqet e së cilës janë të pikturuara me subjekte kishtare. Nën pikturat gjendet një mbishkrim, që tregon se në atë varr pushon Reposhi me titull “Dux Illiricus” (dukë ilir), domethënë dukë shqiptar. Reposhi vdiq në Hilandar më 25 korrik të vitit 1431. Rreth vdekjes së Reposhit ka dy supozime. Të parin e jep Gjon Muzaka, i cili thotë se vdiq si murg, por mbishkrimi me titullin “Dux Illiricus” dëshmon një element tjetër të rëndësishëm se Reposhi nuk duhet të ketë vdekur si murg, sepse një nga kushtet themelore të jetës monakale është heqja dorë e kallogjerit nga të gjithë titujt zyrtarë e fisnikërorë. Mbishkrimi na lë të kuptojmë se Reposhi vdiq si fisnik me titullin Dukë. Pirgu i Shën Gjergjit quhet në rrethin e Hilandarit edhe “Pirgu shqiptar” (Arbanashki pirg). Ky emër i dytë ka rrjedhur padyshim nga që në atë kullë kanë banuar për disa kohë reparte të armatosura shqiptare. Mund të nxirret si përfundim se Reposhi ka qenë në Hilandar deri sa vdiq jo si murg, por si komandant i reparteve shqiptare që mbronin pirgun e Shën Gjergjit. Këshilli i murgjve kishte interes që pirgu i tyre të mos binte në dorën e myslimanëve, as në dorën e ndonjë feudali të pavarur. Por përse vallë në aktin e dytë mungon emri i Stanishit? Sigurisht që ai nuk ka vdekur, pasi ai përmendet në aktin tjetër të Hilandarit, që duhet të jetë i së njëjtës kohë. Historianët e shpjegojnë mungesën e emrit të Stanishit në aktin e dytë të Hilandarit me faktin se në atë kohë ai duhet të ketë qenë peng te Sulltani. Në fakt ekziston një letër, që senati i Venedikut i ka drejtuar më 7 gusht të vitit 1428 Gjon Kastriotit. Nga kjo letër del se një djalë i Gjonit, të cilit nuk i thuhet emri, është bërë “turk e mysliman” domethënë ka hyrë në shërbim të sulltanit. Gjithashtu mund të themi se kanonet kishtare nuk e lejonin manastirin që t’ua shiste pronat e veta, (sidomos kur këta ndodheshin pranë tij) institucioneve ose personave të besimit kundërshtar, qofshin këta myslimanë ose katolikë. Pra, emri i Stanishit nuk figuron në aktin e shitjes së pirgut sepse ai nuk ishte i krishterë. Ky diskutim për Stanishin jep një element të rëndësishëm për Gjergj Kastriotin. Prania e këtij të fundit në të dy aktet e Hilandarit tregon se në vitin 1426 ai nuk konsiderohej nga këshilli i murgjve të manastirit si Stanishi, domethënë një feudal osman.(13) Disa të dhëna të rëndësishme gjenden në veprën agjiografike ortodokse “Jeta dhe veprimtaria e Nifonit, Patrik i Kostandinopojës”, botuar në Bukuresht në vitin 1937. Të dhënat janë përkthyer nga rumanishtja prej teologut Dhimitër Beduli. “Dhe Zaharia(14) me Nifonin,(15) si ndenjën pak kohë atje (në Ohri), deshën të shkojnë në vendin e Askulumit (këtu kuptohet Shqipëria); me ata u bashkuan edhe shumë të tjerë. Dhe u nisën nga Justiniana, disa nga ana e tokës, disa me anije dhe arritën në një qytet të madh me emrin Durrës, i cili është në vendin e Askulumit dhe që andej u ngjitën në qytetin e Krujës, që është rreth 6 milje larg nga Durrësi. Dhe vajtën te Gjergji, prijës i Shqipërisë, i cili quhej Skënderbe dhe i pranoi me gëzim të madh e dashuri, sepse edhe ky kishte dëgjuar për jetën e tyre, dhe vendosi që ta ketë Zaharinë atë shpirtëror, mësues dhe edukator për të gjithë njerëzit, ndërsa Nifonin, me bekimin e arkihiereut të Krujës e bëri prift atje.” Kjo është përmbajtja sipas variantit të botuar nga rumuni Tit Simedrea. Të dy kallogjerët u nisën nga Justiniana, ku ishte qendra e patrikut ortodoks, nga ku vareshin bullgarët, serbët dhe shqiptarët. Ata mbërritën në Krujën e lirë të Gjergj Kastriotit. Nga disa të dhëna biografike del se Nifoni dhe Zaharia qenë shqiptarë. Zaharia u bë atë shpirtëror në Krujë, mision i cili kërkon që të dish mirë gjuhën e popullit.16 Ky fakt na bind se Gjergj Kastrioti i përkiste besimit ortodoks, sepse nëse nuk ishte i tillë nuk do ta bënte Zaharian atë shpirtëror. Gjithashtu edhe Zaharia nuk do ta pranonte Gjergjin si bir shpirtëror në misterin e rrëfimit, nëse ai i përkiste besimit katolik. Aq më tëpër që Zaharia me Nifonin qenë nga kundërsharët e zellshëm të Sinodit të Firencës.17 Si do të mund të qëndronin ata pranë një sundimtari romano-katolik? Madje Zaharia me Nifonin kishin si mision tu predikonin të krishterëve qëndrueshmërinë e palëkundur në besimin ortodoks dhe tek ajo çka kishin vendosur Sinodet Ekumenike. Ata qenë ithtarë të flaktë kundër bashkimit të kishave, prandaj erdhën në Krujën e Gjergj Kastriotit.(18)
Gjihashtu teologu erudit Dhimitër Beduli përmend edhe një variant tjetër: “Të dy miqtë lanë Atën për një udhëtim më të gjatë, duke ndaluar pak kohë në Justinianë, ku ishte qendra e patrikut ortodoks, nga i cili vareshin bullgarët, serbët dhe shqiptarët. Meqenëse qyteti ishte nën sundimin e turqve, të dy kallogjerët u drejtuan për në Shqipërinë e lirë të Gjergj Kastriotit, të quajtur Skënderbe; ata arrijnë në vendqëndrimin e tij në qytetin Krujë, pasi kaluan Durrësin dhe u pritën shumë mirë në oborrin e tij; Zaharinë e bëri atë shpirtëror dhe Nifonin e bëri prift. Por valët e myslimanëve ua prishën edhe këtu qetësinë; bota ikte e tmerruar prej hordhive turke, duke kërkuar shpëtim në det osë nëpër shpellat e maleve. Nën mbrojtjen e rrobës së kallogjerit ata u kthyen në Ohër…”. Me anë të kësaj kuptojmë gjendjen kishtare të Arbërisë në kohën e Gjergj Kastriotit. Kruja ishte deri në shekullin XV ka qenë episkopatë ortodokse në varësinë e Kryeepiskopatës së Ohrit.(19)
Më 12 dhjetor 1467 Gjergj Kastrioti arriti në Romë. Banorët e Romës i bënë një pritje madhështore. Vetë papa Pali II (1464-1471) e priti me nderime të mëdha e me ceremoninë zyrtare të zhvilluar në Katedralen e Shën Pjetrit i dha një relike të shenjtë si dhe një shumë të pakët të hollash “që nuk mund të zihen në gojë, pa u skuqur nga turpi çdo i krishterë”- thotë një shkrimtar i kohës. Gjergj Kastrioti qëndroi disa ditë në Romë dhe u bind se papati nuk do t’i përgjigjej kërkesave të tij. Përpara se të largohej nga Roma ai i shprehu pakënaqësinë një kardinali duke thënë: “Më parë do të donte luftë kundër kishës sesa kundër sulltanit…”(20)
Relika që mori Skënderbeu nga Papa Pavli II ishte Kryqi i Shenjtë. Këtë relikë, papa Gjon Pavli II në vitin 1993 ia riktheu Shqipërisë dhe tani ruhet në Nunciaturën Apostolike në Tiranë.(21) Gjatë gjithë jetës së tij Gjergj Kastrioti mbajti marrëdhënie të mira me kishën. Vlen të përmendim lidhjet e familjes së tij me manastirin serbo- ortodoks të Hilandarit në malin Athos, më vonë marrëdhëniet e tij me klerikët ortodoksë Zaharinë e Nifonin, si dhe marrëdhëniet me papët, Kalist dhe Piu II. Gjithashtu sipas një dokumenti të zbuluar nga historiani rumun Marinesku dëshmohet se kapelani i Krujës, atë Elia ankohej se nuk mund të gjente asnjë dhjak që të lexonte në gjuhën latine për ta ndihmuar në kryerjen e shërbesave. Nga ky fakt mjaft domethënës arrijmë në përfundimin se klerikët e Krujës qenë ortodoksë dhe flisnin greqishen bizantine, e cila ishte gjuha kishtare e ritit ortodoks në atë kohë.(22)
13) - Kristo Frashëri,(Aktet e Hilandarit) marrë me shkurtime nga përmbledhja: Studime mbi epokën e Skënderbeut, Ngjallja, tetor 1997, faqe 9.
14) - Zaharia ka qenë shqiptar dhe rreth fillimit të shek. XV vajti në Athos ku u bë murg në manastitin e Vatopedit. Ai ishte njeri me kulturë dhe shumë i ditur. Vite më vonë shkoi në Artë, ku u njoh me Nifonin. Më pas e gjejmë duke predikuar krishterimin në Krujë. Pas vdekjes së Gjergj Kastriotit u kthye në Ohër.
15) - Nifoni ka lindur rreth vitit 1434 në More të Peleponezit nga prindër arvanitas. Pasi u bë kallogjer shkoi në Artë ku u njoh me Zaharinë. Mitropoliti i Artës e dorëzoi hierodhjakon. Vite më vonë 1458-1460 ka shërbyer si prift ortodoks në Krujë. Pasi u largua nga Kruja më 1466 shkoi në Ohër dhe në vijim në manastirin e Dionisiut në Athos. Më 1483 u fronëzua Mitropolit i Selanikut dhe më 1486 Patrik Ekumenik i Kostandinopojës. Nifoni ka vdekur në Athos. Në shumë kisha gjenden afreske të Nifonit. Ai paraqitet me ungjillin në dorën e majtë dhe duke bekuar me dorën e djathtë.-Moikom Zeqo, Nifoni Patriku shqiptar i Kostandinopojës, Shekulli, 26 mars 2005, faqe 22.
16) - Dhimitër Beduli, Priftërinj orthodhoksë pranë Skënderbeut, Ngjallja, janar 1993, faqe 8.
17) - Sinodi i Firences u mbajt në vitin 1439 në katedralen Santa Maria. Perandori bizantin Joan VIII Paleologu (1425-1448) kërkoi ndihmë nga perëndimi, ndërsa papa i kërkoi bashkimin e kishave. Në atë kohë patriku Josif ishte i sëmurë rëndë dhe në agoni e sipër e firmosi dekretin e bashkimit.Kisha e Lindjes, nuk e njohu bashkimin e arritur në Sinodin e Firences. Kur u kthyen delegatët në Kostandinopojë, u quajtën tradhtarë të besimit ortodoks. Papa dërgoi në Kostandinopojë kardinalin Isidor, i cili bëri një liturgji në kishën e Shën Sofisë, duke shpallur dekretin e bashkimit, mirëpo populli i indinjuar thërriste: “Më mirë të shohim çallmën turke nëpër rrugët e Kostandinopojës, sesa kapuçin e kardinalit”.
18) - Arkimandrit Justin Anthimiadhis, Shën Nifoni i Kostandinopojës vëllami i Gjergj Kastriotit, Kërkim, Nr. 1, Tiranë 2009, faqe107-108.
19) - Dhimitër Beduli, Kishë dhe kulturë, Instituti i dialogut dhe komunikimit, Tiranë 2006, faqe 148-149.
20) - Petrika Thëngjilli, Historia e popullit shqiptar, Tiranë, faqe 163-180.
21) - Atë Thanas Gegaj, Arbëria dhe Gjergj Kastrioti, Tiranë 1995, faqe 48.
22) - Fan Noli, Vepra II, Tiranë 2003, faqe 343.
KISHA NË KOHËN E SUNDIMIT OSMAN
Të krishterët që jetonin në territorin e perandorisë osmane quheshin “rumë”, ndërsa ish perandoria romake e lindjes u quaj Rumeli. I vetmi burim që na jep të dhëna të sakta për këtë periudhë është Regjistri i Sanxhakut Shqiptar (Defter Sancak Arvanid). Në regjistër administrata osmane ka shënuar me hollësi ndarjet administrative të qendrave të banimit, emrat e spahinjve dhe të kryefamiljarëve, llojet e tatimeve dhe vlerën e tyre në akçe (monedhë osmane). Të gjitha arat, livadhet, kullotat, pyjet quheshin pronë mirije që do të thotë pronë shtetërore. Ndërsa toka vakëf u përkiste institucioneve fetare. Tokat e shpallura mirije qenë pronë e Zotit dhe administruesi i tyre ishte sulltani, i cili konsiderohej si halif (mëkëmbës i profetit Muhamed). Sanxhaku ishte njësia më e rëndësishme administrative-ushtarake e Perandorisë osmane. Sipas regjistrit kadastral të vitit 1431-1432 Sanxhaku Shqiptar ishte i ndarë në 11 vilajete, të cilat më vonë u quajtën kaza. Vilajeti i Gjirokastrës, i Këlcyrës, i Kaninës, i Beratit, i Tomoricës, i Skraparit, i Pavël-Kurtikut, i Çartallozit, i Krujës, i Përmetit dhe i Korçës. Në krye të vilajetit ishte subashi, komandanti i spahinjve. Çdo vilajet kishte kadiun si kryetar të Sheriatit (ligjit të shenjtë). Kadiu gjykonte çështjet administrative, civile dhe fetare të popullsisë.(23)
Sulltan Mehmeti II vendosi si Patrik Ekumenik Gjenadin. Kisha e Shën Sofisë u kthye në xhami, ndërsa Patriarkana Ekumenike u vendos në Fanar. Gjatë kësaj periudhe të errët mjaft të krishterë u detyruan të islamizohen. Sulltani e pajisi patrik Gjenadin me ferman, duke i njohur disa të drejta, të cilat patrikët nuk i kishin pasur. Patriku u shpall kreu i të gjithë të krishterëve në Perandorinë Osmane si dhe gjykatësi më i lartë në çështjet kishtare e civile. Patrikët ndërroheshin çdo vit dhe ky funksion i lartë blihej me para. Kur patriku e zinte fronin duke i paguar ryshfet sulltanit, nuk e gëzonte respektin e popullit. Sulltani me anën e një fermani të posaçëm i parashtronte detyrat dhe të drejtat që i takonin dhe urdhëronte klerikët dhe besimtarët që ti bindeshin. Sipas një fermani sulltanor të vitit 1678, Kryeepiskopi i Ohrit kishte të drejtë të mblidhte taksa mirie, taksat e manastireve dhe të ajazmave. Nga mitropoliti kërkonte 12 akçe për çdo shtëpi të krishterë, nga çdo prift një flori etj. Për kurorën e parë shpërblimi ishte 100 akçe, për të dytën 200 akçe dhe për të tretën 300 akçe. Peshqeshi i kryeepiskopit për sulltanin ishte rreth 60.000 deri në 100.000 akçe. Në vitin 1688 kryeepiskop i Ohrit u zgjodh Jermanus pasi i kishte paguar sulltanit peshqeshin prej 100.000 akçesh. Gjithashtu ai duhej të paguante çdo vit si taksë edhe 60.000 akçe. Bashkësia e krishterë gëzonte disa të drejta administrative, si për shembull të kishin kishat, shkollat, spitalet dhe varrezat e tyre. Për ngritjen e mirëmbajtjen e tyre duhej patjetër të pajiseshin me leje nga Porta e Lartë. Fermanët qenë të shkruara me shkronja ari dhe kishin një kaligrafi të përsosur. Ato dëshmojnë për rrafshin aristokratik të komunikimit ndërmjet Portës së Lartë dhe administratës vendore. Fermanët fillonin me fjalët: “I dituri, i larti, unë sulltani i perandorisë më të madhe në botë…” dhe përfundonin me urdhërin “Unë kështu gjykoj dhe kështu duhet të bëhet”. Disa fermanë osmanë trajtojnë mbrojtjen e faltoreve të krishtera prej abuzimeve. Nëpërmjet fermanëve, Porta e Lartë respektonte autonominë e kishës vendore. Në vitin 1699, me anën e një fermani sulltani ndalonte ushtrinë për të marrë tokat që qenë në pronësi të kishës së Delvinës. Në ferman shkruhej: “Zoti ja shtoftë nderin prefektit dhe kadiut të Delvinës. Sapo të mbërrijë ky ferman, mësoni se priftërinjtë e kishës së atij vendi, më janë ankuar se tokat e tyre kërkon t’ua marrë ushtria. Priftërinjtë i janë lutur madhërisë sime, të ndalohet një gjë e tillë. Sapo të merrni këtë ferman, ju urdhëroj të verifikoni gjithë regjistrat. Nëse priftërinjtë kanë të drejtë, të ndalohet menjëherë ndërhyrja e ushtrisë. Unë kështu urdhëroj, e kështu të bëhet”.
Osmanët i detyronin fisnikët shqiptarë të dërgonin bijtë e tyre të mitur si pengje në oborrin e sulltanit. Këta quheshin iç- ogllanë dhe qenë të detyruar të konvertoheshin në fenë islame dhe të edukoheshin me frymën e besnikërisë ndaj sulltanit. Pas dhjetë vjetësh atyre u jepeshin ofiqe të larta, sipas aftësive që tregonin. Në shkollën e iç-ogllanit kanë qenë i biri i Gjon Kastriotit, Skënderbeu, i biri i Teodor Muzakës, Jakup Beu, i biri i Gjon Zenebishit, Hamza Beu etj. Të krishterëve iu ndalua të kishin ofiqe publike dhe të dilnin dëshmitarë në gjyq kundër myslimanëve. Kthimi në fenë e krishterë i atyre që ishin bërë myslimanë dënohej me vdekje. Të krishterët duhej të udhëtonin me kuaj pa shalë, të mos mbanin armë, të mos e gdhendnin emrin e tyre në unazë etj. Me këto masa synohej kalimi i të krishterëve në fenë islame. Të krishterët gëzonin të drejtën për ta zhvilluar mësimin në gjuhën e tyre, madje edhe për t‘u gjykuar sipas statutit të komunitetit të tyre, për çështje të tilla si disiplina kishtare, martesa, divorci etj. Gjithashtu kishat ekzistuese me gjithë pasuritë e tyre u lanë në pronësi të komuniteteve, por u ndalua ndërtimi i kishave të reja. Një politikë kaq liberale e qeverisë osmane kishte për synim sigurimin e paqes në bashkësitë e krishtera brenda perandorisë. Atyre që konvertoheshin në myslimanë u jepnin poste të larta në administratën civile. Rasti më tipik është i Vaso pashë Shkodranit, i cili u ëmërua si pasha dhe guvernator i Libanit. Kjo kategori njerëzish e identifikuan veten me Perandorinë, prandaj Shqipëria ishte vendi i fundit në Europën Juglindore që u çlirua nga zgjedha turke.(24)
23) - Kasem Biçoku, Skënderbeu, Akademia e Shkencave, Tiranë 2005, faqe 55-58.
24) - Faik Konica, Krishtërimi dhe myslimanizmi i Shqipërisë, Tirana Observer, 6 maj 2008, faqe 9.
KRIPTOKRISTIANËT E SHPATIT
Për të shmangur islamizimin me forcë nga njëra anë dhe për të ruajtur identitetin ortodoks nga ana tjetër, shumë të krishterë u detyruan të ushtrojnë kriptokristianizmin.Termi kriptokristianizëm shpreh fenomenin kur individë, familje apo edhe krahina të tëra shpallin publikisht se e kishin braktisur krishterimin, ndërsa brenda familjeve vazhdonin në fshehtësi të praktikonin zakonet fetare sipas traditës. Kriptokristianët ose siç quhen ndryshe të krishterët e fshehtë në jetën shoqërore paraqiteshin me emrat myslimanë, ndërsa në jetën familjare ruanin traditat ortodokse. Rasti më tipik i ushtrimit të kriptokristianizmit është ai i të krishterëve të Shpatit në rrethin e Elbasanit. Krahina e Shpatit përbëhej nga 43 fshatra. Kriptokristianizmi në këtë trevë filloi nga fundi i shekullit XVII dhe vazhdoi deri nga fundi i shekullit XIX.(25) Duhet theksuar se deri në fundin e shekullit XVI të krishterët e Shpatit ende nuk e kishin përqafuar kriptokristianizmin. Kjo vërtetohet nga afresket e kishave të Shpatit të pikturuara nga dora e protopapë Onufrit. Shpati në atë kohë ka qenë një komunitet i përkushtuar në besimin ortodoks. Presioni për konvertim erdhi me luftën Ruso-Turke në shekullin XVIII. Kriptokristianët kishin dy emra, një të krishterë dhe tjetrin mysliman. Nga paraqitja e jashme silleshin si myslimanë, por brenda tyre ata e ndjenin veten të krishterë. Në vitin 1833 autoritetet osmane tentuan ti mobilizonin për luftë, por shpatarakët deklaruan se qenë të krishterë dhe pranuan të paguanin taksat.(26)
Po citojmë atë që ka shkruar Edit Durham kur vizitonte Shqipërinë: “Malësia e Shpatit në afërsi të Elbasanit banohet nga një popullsi malësorësh, të cilët në shumë aspekte u ngjasin malësorëve të Veriut dhe qëndrojnë pjesërisht të pavarur. Ata nga të krishterët konsideroheshin të krishterë të fshehtë. Në zonën që vizitova nuk pashë asnjë kishë ose xhami dhe secili kishte dy emra: përballë një myslimani quhej Sulejman e përballë një të krishteri quhej Kostandin. Në rast se u kërkoheshin taksa, i refuzonin me arsyetimin se kishin emra myslimanë dhe nuk kishin kisha. Si pasojë duhej të rekrutoheshin në ushtri, por atëherë ata hiqeshin si të krishterë dhe turqit në më të shumtën e rasteve nuk i trazonin.”(27)
Në vitin 1889 me dekretimin e lirisë së besimit nga Sulltani, shpatarakët e shpallën veten publikisht të krishterë. Kjo pati për ata pasoja dhe disa prej tyre u arrestuan. Mytesarifi i Elbasanit, hoxhë Jonuz Efendiu dërgoi forca të shumta ushtarake në Shpat të cilat shkretuan dhe plaçkitën vendin. Atëherë popullsia e Shpatit u detyrua të tërhiqej nëpër male, sepse kishin pranuar që ta paguanin haraçin dhe të shkonin ushtarë, por jo të mohonin besimin e krishterë. Në Sinodin e Shenjtë të Patriarkanës Ekumenike të vitit 1891 Mitropoliti i Beratit, Dorotheu u ankua duke bërë një protestë të hapur për ngjarjet që kishin ndodhur në Shpat. Menjëherë Patriarkana Ekumenike u ankua në Portën e Lartë, por hoxhë Jonuz Efendiu nuk kishte zënë mend. Ai e sulmoi përsëri Shpatin në vitin 1893, ku hasi në qëndresën e shpatarakëve të udhëhequr nga Jorgji Qosja, i cili njihej edhe si Isuf Qosja.(28)
Banorët e krahinës së Shpatit, në rrethin e Elbasanit menduan të ktheheshin në uniatë, me qëllim që të ishin nën mbrojtjen e Austro-Hungarisë. Kërkesën e parë për tu kthyer në uniatë e bënë në vitin 1897. Përgjigjja nga Zyra Konsullore e Austro-Hungarisë në Durrës ishte pozitive, por Rusia nuk dëshironte që shpatarakët të largoheshin nga ortodoksia, prandaj konsulli rus në Manastir, Rostovski vajti në Shpat dhe shpuri ndihma për kishat. Në vijim në zonën e thellë malore të Shpatit shkuan mjaft priftërinj ortodoksë. Gjithashtu Rusia dërgoi me mision konsullin e saj në Shkodër, Shcherbin, që të vizitonte Durrësin, Tiranën dhe Kavajën për të parë gjendjen e popullsisë ortodokse.(29)
Problemi i tyre u zgjidh plotësisht me shpalljen e pavarësisë në vitin 1912 kur ata e shpallën veten zyrtarisht të krishterë ortodoksë. Nga zona e Shpatit nuk munguan edhe martirët, prej të cilëve mund të përmendim Nikita Shqiptarin, i cili u martirizua më 19 shkurt të vitit 1809.
25) - Mitropoliti i Korçës Joani, Kriptokrishterimi në Shqipëri, 2000 vjet art dhe kulturë kishtare në Shqipëri, Tiranë 2003, faqe 73-82.
26) - Stavro Skëndi, Kriptokrishtërimi në rajonin e Ballkanit nën otomanët, Tempulli, Nr. 1, Korçë 2000, faqe 121.
27) - Edith Durham, Brenga e Ballkanasve, Tiranë 1998, faqe 309-311.
28) - Dhori Qiriazi, Krishterimi në Shqipëri, Tiranë 2000, faqe 147.
29) - Stavro Skendi, Balkan Cultural Studies, Nju Jork 1980, page 266-267.
MARTIRËT E BESIMIT
Martirët janë dëshmia më e vyer në trevat arbërore sepse gjatë pesë shekujve të sundimit turk ditën të ruajnë besimin duke sakrifikuar jetën e tyre:
1-Oshënari Nikita Shqiptari ka lindur rreth viteve 1760- 1770 në krahinën e Shpatit nga prindër kriptokristianë. Në moshën rinore vajti në Malin e Shenjtë në skitin e Shën Anës ku u bë kallogjer. Ai kishte dëshirën të bëhej misionar i përhapjes së Ungjillit të Krishtit dhe predikoi në zonat e Seresit dhe të Dhramës në Greqi. Puna misionare e tij u ra në sy autoriteteve osmane, të cilët e arrestuan. Pas torturave çnjerëzore atë e ekzekutuan me varje më 19 shkurt të vitit 1809.(30)
2. Nikodhimi i Beratit e kishte origjinën nga Vithkuqi i Korçës, por banonte në Berat dhe ushtronte mjeshtërinë e rrobaqepësit. Në fillim quhej Nikolla Dede dhe ishte martuar katër herë. Gruan e katërt e kishte myslimane dhe për hir të saj u kthye në fenë islame. Djali i parë, i cili ishte në moshë madhore nuk pranoi të konvertohej, prandaj u largua nga shtëpia dhe u vendos në Malin e Shenjtë. Kur mori vesh që i biri ishte në Malin Athos, Nikollës i lindi dëshira ta takonte. Nikolla vajti në Athos ku ndodhi mrekullia. Pasi pa jetën e murgjve, lutjet, agjërimet dhe shërbesat fetare, u pendua dhe e kuptoi mëkatin që kishte bërë. Nikolla vajti në skitin e Shën Anës, u paraqit tek oshënar Filotheu dhe u bë murg duke marrë emrin Nikodhim.
Në Malin Athos, Nikodhimi mësoi se ai njeri që mohonte Krishtin përpara njerëzve mund të falej nga Perëndia vetëm po ta pohonte atë përsëri përpara njerëzve, prandaj i lindi dëshira për t’u kthyer në Berat e të pohonte Krishtin para të gjithëve. Me të ardhur në Berat njerëzit e njohën dhe meqënëse e kishin marrë vesh me kohë çështjen e rikthimit të tij në krishterim, e denoncuan duke e shpënë te kadiu. Në fillim kadiu u përpoq ta bindte të hiqte dorë nga një akt i tillë, por duke parë këmbënguljen e tij urdhëroi që ta ekzekutonin. Nikodhimin e dënuan me prerje të kokës më 10 korrik të vitit 1709. Martirizimi i Nikodhimit u bë në fshatin Bubullimë. Lipsani i shenjtit në vitin 1762 u vendos në kishën katedrale të Beratit.(31)
3. Martiri i ri Kristo ishte nga Preveza. Që në moshën 20- vjeçare shërbente në një anije tregtare. Njëherë një jeniçer shau besimin e krishterë dhe Kristo iu kundërvu. Atëherë turqit e kapën dhe i kërkuan që të mohonte Krishtin, por Kristo i pështyu. Turqit të egërsuar e therrën dhe trupin e tij e hodhën që ta hanin qentë. Të krishterët e varrosën me nderime trupin e shenjtit, i cili nderohet me respekt në Prevezë.(32)
4. Joani ishte një shqiptar nga Konica. I ati i tij ishte një sheh i dëgjuar. Në moshën 26-vjecare, Joani u largua nga Konica dhe shkoi në Janinë ku u bë dervish. Nga kontakti i parë që pati me vëllezërit e krishterë, vendosi të kthehej në fenë e të parëve. Joani shkoi dhe u pagëzua në ishullin e Itakës. Në vitin 1813, kur e mori vesh i ati që i biri ishte kthyer i krishterë, dërgoi dy dervishë që ta gjenin, të cilët pasi e gjetën u orvatën ta bindnin të kthehej, por ishte e kotë. Pas shumë torturash u dënua me prerje të kokës. Kjo ka ngjarë më 23 shtator të vitit 1814.(33)
5. Hieromartiri Nikita ishte me origjinë nga Shqipëria. Ai jetoi në Malin e Shenjtë, në manastirin rus të Shën Pandelejmonit. Më pas vendosi të asketonte në skitin e Shën Anës. Njëherë Nikita u largua nga skiti dhe vajti në qytetin e Serrait ku dëshmoi se Krishti ishte Perëndia i vërtetë. Në mbrëmjen e së Shtunës së Madhe Isuf Beu dha urdhër që Nikita të varej në mes të pazarit. Trupi i hieromartirit qëndroi tre ditë i varur në trekëmbësh. Më 4 prill të vitit 1808 dha jetën hieromartiri i shenjtë Nikita.
6. Kristo Kopshtari ishte nga Përmeti dhe ushtronte zanatin e bahçevanit në Stamboll. Ai u largua nga Shqipëria në moshën 40-vjeçare dhe patriotët e tij përmetarë e ndihmuan të sistemohej me punë. Pas një mosmarrëveshjeje që pati me një turk, atë e shpunë në gjyq. Kur mësuan që ishte i krishterë i thanë që të ndërronte fenë, por ai kundërshtoi. Atëhere xhelatët e ekzekutuan duke i prerë kokën. Kjo ndodhi më 12 shkurt të vitit 1748.(34)
Këta ishin disa nga martirët që dhanë jetën gjatë viteve të sundimit turk në Shqipëri. Martirët e besimit kanë qenë të shumtë, por të sipërpërmendurit janë më të spikaturit.
30) - Dhimitër Beduli, Hierodëshmori oshënar Nikita Shqiptari, Ngjallja, janar 1994, faqe 3.
31) - Nedai Thëllimi, Një shenjt shqiptar, Tempulli, Nr. 12, Korçë 2007, faqe 108.
32) - Arkimandrit Justini, Nga thesari i Shenjtorëve, botim i K.O.A.Sh-it, Tiranë 2004, faqe 257-258.
33) - Mitropoliti i Korçës Joani, Martiri i ri Shën Joani i Konicës, Ngjallja, shtator 1994, faqe 4.
34) - Mitropoliti i Korçës Joani, Shenjtorët Iliro-shqiptarë (Dispensë), faqe 43-44.
Regullat e Postimit
Përgjigju Duke Cituar
Krijoni Kontakt