Martiret e Gjuhes dhe Kultures Shqipe

[palushi]

Nuk kam pa ne forum nji teme ku te permblidhen martiret qi rane tuj perhap gjuhen e kulturen shqipe.

Nuk besoj te kete pas ndonji gjuhe ne bote kaq shume armiq e po aq te fuqishem e te zellshem. Sikur me kaq pasion e zell te kishin punu per mireqenien e vendit te tyne bota do tu a kishte pas lakmi.

Ka disa mes nesh qi gjakun e derdhun per gjuhen tone e shohin si shpikje te realizmit socialist, edhe pse jane te dokumentum nga historiane nderkombtar.

Ka te tjere qi nuk te lejojne as me i reabilitu heretiket e vrame sepse ne mendjen e zemren e tyne inkuizicioni vazhdon ala sot, kuptohet ne format moderne : terror psikologjik, propogande, dizinformim etj.
Me ndihmen tuj shpresoj te bajme nje permbledhje te ktyne figurave te pavdekshme, luftes qi bane me anmiqte e popullit tone dhe vepren qe lane mbas.



Po e filloj me Papa Kristo Negovanin



Atë Papa Kristo Negovani

Në kuadrin e 100–vjetorit të Pavarësisë sonë Kombëtare, mbarë populli shqiptar kudo që është, për asnjë çast nuk do të harrojë që në themelet e kësaj Pavarësie qëndron kontributi i përpjekjeve dhe punës titanike të rilindësve të botës shqiptare.

Puna e madhe dhe vetëmohuese e tyre ishte për të zhvilluar e mbajtur gjithmonë të gjallë gjuhën tonë kombëtare dhe idenë e atdhedashurisë, që është kryer me sukses në sajë të një ndërgjegjeje të lartë patriotike dhe të punës së madhe, pa marrë parasysh edhe sakrificën e jetës së tyre.

Në vigjilje të Pavarësisë, historikisht dihet se në prag të fillimshekullit që kemi lënë pas, gadishulli i Ballkanit po përjetonte momentet nga më të ndërlikuarat dhe populli shqiptar e njohu shumë më mirë fytyrën ë shëmtuar antinjerëzore të shovinizmit ballkanas.

Mbretërit dhe kralët, ministrat dhe gjeneralët e shteteve të gadishullit, që në këtë kohë e kishin fituar pavarësinë nga okupimi i Perandorisë Osmane përpara Shqipërisë, ëndërronin për një Greqi të madhe, Serbi të madhe, Bullgari të madhe, duke synuar për të aneksuar pjesën Jugore dhe Veriore të Shqipërisë. Kjo ishte periudha kur gjithçka digjej dhe përvëlohej, periudhë kur vriteshin e masakroheshin burra e gra, fëmijë e pleq nëpër trevat tona nga këta shovinistë të tërbuar fqinjë, të cilët përpos aneksimeve territoriale synonin që të asimilonin mbarë kombin shqiptar, duke i mohuar edhe shkollat e gjuhën tonë amtare.

T’i biem shqiptarizmit kokës kudo që të shfaqet, në kishë, xhami e në shkollë, në familje e në pazar, kudo, kudo në qytet e në fshat, sepse ai i ka rrënjët ndër shekuj në thellësi të tokës shqiptare, në gjakun e vet, në zemrën e vet; ishte propaganda shfrenuese e fondamentalistëve të megaloidhesë të asaj kohe.

Në këtë periudhë, të dilje përpara shovinizmit grek me kaq bindje dhe vetëmohim, si Ata Kristo Negovani, ishte njësoj si të hidheshe në grykën e mitralozit të armikut. Prandaj, rilindësit tanë dhe shtypi i asaj periudhe që botohej nga patriotët shqiptarë si brenda ashtu edhe jashtë në Sofje e Bukuresht, e çmuan aq shumë gjestin e mësuesit e të priftit Negovani, si dëshmor e martir për shkollën e gjuhën shqipe që mbeti deri në ditët e sotme si një nga pishtarët e pavdekshëm të botës shqiptare.

Kristoja lindi në Negovan më 1873. Mbas mbarimit të shkollës fillore greke të fshatit, i ati Harallambi e regjistroi në Liceun e Athinës, pasi në atë kohë merrej me karvanët e tregtisë Athinë – Selanik – Follorinë. Mirëpo në vitin e fundit ai ndërpret mësimet, pasi babanë ia vranë kusarët gjatë një prite të karvanit, në këto rrethana fillon punën si mësues për shkollat greke Negovan, Ballkamen, Leskovec, Kotor.

Fshati Negovan në atë kohë, tregon gjyshja jonë Efrosina Papakristo Negovani, ishte shumë i madh dhe numëronte mbi 500 shtëpi të banuara qind për qind me shqiptarë dhe mësuesi, dhaskali Kristo, krahas klasave në gjuhën greke, hapi edhe klasat e para e të dyta të fillores në gjuhën shqipe. Kjo i shqetësoi shumë qeveritarët në Kozanë të Follorinës dhe i erdhën për kontroll. Raporti i kontrollit, theksonte gjyshja, e vlerësonte shumë nivelin e mësimdhënies nga ana metodike e pedagogjike, por e kritikonte ashpër për klasat që kishte hapur në gjuhën shqipe, megjithëse ai e mbronte për arsye se fëmijët e klasave të para të shkollës fillore nuk kuptojnë asnjë fjalë greqisht dhe se ata dinë vetëm gjuhën e nënave të tyre shqip.

Komisioni insistoi që të mbyllen edhe në vitin e ardhshëm shkollor, të mos ketë mësimdhënie në gjuhën shqipe, kjo e shqetësoi mjaft gjyshin. Si rezultat i moszbatimit të këtij vendimi, pavarësisht nga niveli i lartë i mësimdhënies dhe pa marrë mendimin e kryesisë të pleqësisë së fshatit që e përkrahte dhaskal Kriston, i vjen mandati i pushimit nga puna dhe urgjentisht në vend të tij erdhi një dhaskalicë dhe një dhaskal nga Selaniku që nuk dinin asnjë fjalë shqip.

Në këto rrethana, për të mbajtur ekonomikisht familjen largohet nga fshati dhe emigron në Rumani, duke punuar si marangoz nëpër kantieret e ndërtimeve në Bukuresht dhe Kostancë. Në këtë kohë ai i gjeti shqiptarët atje shumë të organizuar në shoqëri të mirëfillta patriotike dhe Negovanasit e Ballkamenasit kishin ngritur shoqërinë e tyre “DJALËRIA”, ndërsa kushëriri i tij, Mihal Xoxe, kishte ngritur në Kostancë një shtypshkronjë nga më të mëdhatë të asaj periudhe në Rumani, ku rilindësit shqiptarë botonin veprat e tyre patriotike.

Librat e Frashëllinjëve, të Naimit, Abdylit të Samiut dhe të shkrimtarëve e patriotëve të tjerë të Rilindjes sonë Kombëtare, që botoheshin në këtë shtypshkronjë, ndezën akoma më shumë ndjenjat patriotike të mësuesit Kristo. Ato tre vjet që punoi Kristoja në Rumani, qenë për të një shkollë e madhe që solli një ndryshim të thellë në ndërgjegjen e tij, mbasi ato e bënë nga një njeri me arsim dhe edukatë greke, në një militant të shquar të lëvizjes sonë patriotike.

Ishte koha kur shovinizmi grek filloi të veprojë lirisht kundër të gjitha vendeve të tjera fqinje, që pengonin helenizmin mbi këtë zonë të okupuar nga Turqia në Ballkan. Ishte koha kur edhe lëvizja e jonë nacionale, nga një lëvizje propagandimi për gjuhën, shkollën dhe kulturën kombëtare po kthehej gradualisht në një lëvizje të armatosur kundër Turqisë dhe synimeve të shovinizmave fqinj, sidomos atij grek, që ishte lëshuar me egërsi për helenizimin edhe të banorëve të pjesës Jugore të Shqipërisë.

Pas tre vjet emigrim dhe në kontakt gjithmonë me rilindësit e Bukureshtit dhe të Sofjes, në vitin 1897, tregon gjyshja Efrosia, Kristoja kthehet në fshat dhe me guxim të madh rifillon luftën kundër propagandës shoviniste greke. Kjo ishte një punë shumë e rrezikshme, se në atë kohë, krahas zhvillimit të gjuhës dhe të letërsisë shqipe me frymë patriotike dhe fillimit të lëvizjes sonë të armatosur, shovinizmi grek ishte tmerrësisht i egërsuar dhe Negovani, Ballkameni shkeleshin vazhdimisht si nga çetat bullgare, ashtu edhe nga andartet grekë.

Kristoja, duke qenë i sigurt se nga pozitat e fesë do ta luftonte me më sukses propagandën greke me platformë fetare, me ndihmën e rilindësve shqiptarë të Stambollit, siguroi dokumentin nga Patriarkana Ortodokse Botërore e Stambollit që shugurohet si prift i kishës në Negovan e Ballkamen; me të cilin mbasi e paraqiti në organet qeveritare të Follorinës dhe në kryesinë e pleqësisë së fshatit, filloi ceremonitë fetare, duke e dhënë meshën në gjuhën shqipe.

Kjo u mirëprit nga të gjithë banorët shqiptarë të Kazasë Manastir – Follorinë – Kostur, por trishtoi mjaft dhespotin e Kosturit Karavangjelis, i cili vinte në dyshim për gjuhën që do të përdorej gjatë predikimeve fetare.

Ardhja e gjyshit me katër mushka të ngarkuara, tregon Efrosina, bënë shumë përshtypje në fshat dhe flitej poshtë e përpjetë që do hapë punishte për përpunimin e drurit. Mirëpo kur ato ngarkesa u hapën, doli që ato ishin vetëm libra; gjysmat i nisi menjëherë për në Korçë, ndërsa me gjysmën tjetër ai hapi në katin e dytë të shtëpisë shkollën në gjuhën shqipe, ku filluan të mësojnë më shumë se 180 fëmijë e të rritur nga fshati Negovan e Ballkamen. Fëmijët vinin ditën, ndërsa të rriturit kur ktheheshin nga puna deri në orët e vona të natës.

Kjo shkollë n′atë kohë u vlerësua shumë nga rilindësit, pasi nuk ishte vetëm një institucion për arsimin në gjuhën shqipe, por ishte edhe si një vatër që ngrohu ndjenjat patriotike të bashkëfshatarëve për të gjithë trevën.

Duke filluar nga viti 1899, ai filloi të botojë librat e tij shkollorë dhe kishtarë në shtypshkronjat e shoqërive të Bukureshtit dhe të Sofjes. Me artikujt e poezitë që botonte nëpër organet e shtypit të asaj periudhe, ai u bë shpejt i njohur si një nga propagandistët e flaktë të çështjes kombëtare, me anën e të cilave kërkonte forcimin e lëvizjes sonë mbarë shqiptare, lëvrimin e gjuhës letrare shqipe dhe përhapjen e shkrim leximit shqip në masë.

“Shkronjat e bëjnë kombin të quhet komb”, thoshte ai dhe vazhdonte: “Po të mos kemi shkronjat shqip, dituria e kombeve të tjera do të na mbysë, nuk do të dëgjohet me fjala shqipëtar e shqip”.

Këto kërkesa kulturore Atë Kristoja i lidhte ngushtë me detyrën e madhe që kishte Rilindja jonë në atë kohë, me bashkimin në luftë kundër Turqisë, për sigurimin e lirisë dhe të pavarësisë së Atdheut dhe në këtë kuadër predikonte: “Vallë cila na ndalon të mos mësojmë gjuhën tonë, e të mos kemi shkollat tona kudo e në gjuhën tonë në Shqipëri? Qeveria otomane, e cila nuk do bashkime të shqiptarëve, ka frikë se bashkimi bën fuqinë, fuqia dëbon armiknë lark vatrës, e shkund dhe e hedh tej zgjedhën”.

Propagandën shoviniste greke, me dukje fetare, Atë Kristoja e luftoi po nga pozitat e ortodoksisë, për të na bërë të qartë dallimin midis fesë dhe kombësisë, se ortodoksizmi s′është i lidhur vetëm me gjuhën greke; për të qenë ortodoks i mirë, predikonte ai, duhet kuptuar se çfarë thuhet në kishë, prandaj kisha në gjuhën greke nuk i shërben ortodoksisë shqiptare.

Ai kritikonte çdo akt e veprim që pengonte zhvillimin e lëvizjes sonë kombëtare. Mirëpo një propagandë e tillë kundër shovinizmit të egërsuar grek që në atë kohë ndiqte me reprezalje në masë elementin shqiptar, ishte një punë mjaft e rrezikshme. Megjithatë puna e tij si mësues dhe njeriu i fesë, predikues i ideve kombëtare dhe sidomos vendosmëria e tij për të mos u lëkundur edhe në çastet më të vështira, e bënë Papa Kriston njeriun më të dashur të shqiptarëve kudo ku ishin.

Sipas kronistëve në këtë kohë, atë Papa Kristoja ishte i lidhur ngushtë me organizatorët kryesorë të lëvizjes sonë kombëtare. Ai ishte anëtar i komitetit të fshehtë të Manastirit, që u ngrit që më 1903-shin dhe më 1904-n Papa Kriston e zuri dhe e burgosi 2 muaj qeveria turke në Manastir, ku kishte vajtur të bënte takim me shokët.

Shovinistët grekë bënë çmos sa me të mirë dhe me shumë kërcënime, që ta largonin nga rruga e tij e shqiptarizmit, ose ta bënin njeriun e tyre për Elladhen: por ai s′u përkul për asnjë rast. Gjyshja Efrosina tregonte se komandanti i operacioneve të andartëve të trevës Manastir – Follorinë – Kostur, Pavllo Mellai na erdhi tri herë në shtëpi për ta bindur që të ndërrojë rrugën dhe për të pranuar se çfarë mund të bënte me të. Herën e parë për të mos hapur shkolla shqipe, duke i thënë se edhe Perandoria Turke e ka të ndaluar gjuhën e shkollën shqipe; herën e dytë për predikimet shqip në kishë, duke e lidhur çështjen e fesë ortodokse me Greqinë dhe herën e tretë, i bënë thirrje të merrte gruan e fëmijët dhe të shkonte në Athinë, atje do të punësohej si mësues, fëmijët do i fusnin në shkollë dhe do të sistemoheshin shumë mirë. Mirëpo gjyshi yt, për asnjë rast nuk u dha miratim dhe iu kundërvu, duke i thënë: “Zoti komandant, më thuaj të lutem se çfarë ju shtyn juve që vini nga Athina deri këtu për këto që thua?” Ai iu përgjigj: “Vi për patriadhën Elladhën!” “Sa mirë komandant, por ja edhe unë këtë jam duke bërë”, duke ia thënë haptazi se ishte një propagandist i lëvizjes shqiptare dhe se kishte marrë parasysh edhe vdekjen për Atdheun e Kombin Shqiptar; “Ti për Greqinë si grek dhe unë për Shqipërinë si shqiptar që jam!” Unë, tregon gjyshja, në moment u shtanga, sepse u tremba aq shumë sa u çudita se si s′më ra të fikët, sepse komandanti ishte i armatosur me një kobure të madhe në brez dhe u frikësova se mos më vriste burrin. Por jo, ai mbasi ndenji pak i menduar, m’u drejtua mua dhe më tha: “Priftëreshë erdha t′ju ndihmoj si familje, që burri i juaj të heqë dorë se këto gjëra në këto vahte janë me zarar dhe të sekëlldisura. Sidoqoftë ju falënderoj për mikpritjen dhe darkën e mirë që kishe gatuar dhe të them të drejtën qëndrimi i dhaskal Kristos më habiti, por edhe më impresionoi, mbasi u tregua dhe më foli hapur me sinqeritet, guximtar dhe shumë i zgjuar!” Po atëherë e pyeta: Kush e vrau gjyshin?

Vrasjen e ka organizuar dhe e ka bërë dhespoti i Kosturit, Karavangjelisi, m′u përgjigj; më 10 shkurt të motit 1905, ai erdhi në fshat dhe asistoi në meshën që mbajti gjyshi dhe kur dëgjoi që u mbajt në gjuhën shqipe, ai u nevrikos dhe si i tërbuar iku nga fshati pa u takuar me njeri, duke thënë: “Mos e zëntë gjallë viti i ardhshëm”; dhe madje, para se të largohej, iu dha edhe urdhrin andartëve të Jan Bullakës që të vrisnin brenda ditës në fshatin tonë 25 patriotë shqiptarë, me në krye dhaskal Kriston dhe vëllain e tij Theodhosin. Vrasje e tmerrshme kjo, e cila u krye mbas dy ditëve më 12 shkurt 1905 me thika e hanxharë nga banda shoviniste greke që dhespoti i kishte sjellë siç u fol nga fshatarët nga Kreta dhe të maskuar në pyllin afër fshatit.

Sipas kronistëve të asaj kohe, vrasja e mësuesit Atë Papa Kristo Negovani, preku përvajshëm gjithë kombin shqiptar dhe sidomos djalërinë kryengritëse të saj dhe gjithë poetët tanë të kohës, si Loni Logori, Asdreni, Çajupi, Siliqi etj. I kushtuan nga një elegji plot shpirt e zemër këtij martiri, që edhe sot kujtohen vargjet e tyre antologjike.

Papakristonë e vranë
Dhe s′ra për të një kambanë
Dhe mallet e Shqipërisë
Dhe shpellat e malësisë
Thërrisnin anembanë
Papakristonë e vranë!



Atdhetarët shqiptarë kudo që ishin u prekën shumë nga këto vrasje që ndodhën në fshatin Negovan dhe vrasja e Papa Kristos u bë kushtrim për lëvizjen tonë patriotike n′atë kohë, kur çetat e para si ajo e Bajo Topullit, Spiro Ballkamenit etj., ishin duke u hedhur në luftë për çlirimin e vendit. Çeta e Bajo Topullit, për të marrë gjakun e këtij heroi fill pas një viti të ngjarjes së Negovanit për nder e përfitim të të gjithë kombit, vrau me një plumb dhespotin grek të Korçës, Fotin. Mësuesi Atë Papa Kristo botoi 6 vëllime të veçanta, përkthime, adaptime dhe origjinale në prozë e vjershë. Veç këtyre ai botoi te kalendari kombëtar 46 fabula dhe 50 vjersha didaskolike. Punonjësit shkencorë, në fushën e gjuhës dhe të historisë, e cilësojnë se duke ecur në rrugën e Naimit veprat që ai ka botuar i përgjigjen kryesisht qëllimit të tij si mësues dhe edukator patriot. Në fabulat e tij synon të edukojë veti të mira te bashkatdhetarët e vet; lufton intrigën, mendjemadhësinë, dembelizmin, gënjeshtrën, pabesinë dhe edukon drejtësinë, ndershmërinë, zellin për punë, vigjilencën etj. Te fabula p.sh. “Pula dhe Dallëndyshja” ai paraqet urrejtje kundër shovinizmit grek:

Gjer më sot, o të uruar
Për ata kemi punuar
Ndë luftë jemi përpjekur
Me barut edhe me hekur
Ne nga zgjedha i shpëtuar
Për vete gjë s′trashëguam
Ata gjuhën na shkretojnë
Shqip nuk duan të dëgjojnë

Ose predikimet për të rinjtë e bashkëfshatarët e vet për dashurinë e vërtetë ndaj mëmëdheut.

O djem o vasha vraponi
Nd′ i bekuar mësim!
Gjuhën e mëmës mësoni
Me dëshirë e mallëngjim!
Sepse: mësimi do t′shpëtojë
Të varfrën Shqipëri



Vjershat e Papa Kristos për të vegjlit kanë karakter didaskolik – edukonjës.

Sa jam zemërgëzuar
Mësimet q′i kam mësuar
Gjithnjë do të përpiqem
Nga shkolla të mos hiqem

Sikurse Naimi, edhe Papa Kristoja futi midis vjershave fabula e fjalë të urta.

“Secili lind jo vetëm për lindëtorët (prindërit), por edhe për mëmëdhenë e për mëmëdhetarët.” Ose “Çdo njeri i pamësuar është dru i papunuar”.

Të shumtat janë mbi dashurinë për atdhe, për prindërit, për punën, modestinë, miqësinë etj. Ato janë thurur me sentencën popullore, madje kanë dalë mjaft të qëlluara: si p.sh. luani.

“Dhelprën e pabesë e bëri një qind thërrime, pastaj i vajti gomarit, e hëngri me gjithë qime.”

Ose për ujkun, “Ulkne e qethnin, që të ndronte mentë. Po ay thoshte: Shpejt se m′iknë dhentë.”

Me punën e tij, Atë Papa Kristo Negovani, thoshin rilindësit, krijoi një traditë të shkëlqyer, mbasi luftën e tij në Negovan për arsimin dhe kulturën shqiptare e vazhdoi pak më vonë, po me atë heroizëm, një tjetër dëshmor i shquar i Rilindjes, Petro Nini Luarasi, dhe në fshatin Ballkamen, Spiro Ballkameni me çetat tona la mbresa të thella me trimërinë e tij.

Papa Kristoja iu kushtua punës për futjen e gjuhës shqipe në masë, në një kohë kur mjetet mësimore dhe edukative ishin aq të pakta, sa “edhe një abetare e vetme, siç thoshte ai, shëtiste në njëzet vetë, sa grisej e bëhej lëvere”. “Është e madhe nevoja, theksonte gjithmonë, të përkthehen e të shtypen vivlla të shkruhet historia kombëtare, të lëçitet gjuha shqipe kudo. Ata që dinë të këndojnë (të lexojnë) shqip, të stërvitin e të mësojnë të paditurit jo vetëm në shkolla, por edhe nëpër shtëpi njeri-tjatrin gjersa të vijë koha që të këndohet liruar gjuha e jonë shqip. Atëherë, sikundër janë dëgjuar stërgjyshërit tanë, përsëri edhe neve do të dëgjohemi e do të lulëzojmë, do të bashkohemi dhe do të kemi fuqi të madhe”.

Në studimin monografik për analizën e veprës së Atë Papa Kristo Negovani historiani dhe shkrimtari i nderuar Dhimitër Fullani, e cilëson këtë dëshmor dhe martir të gjuhës e shkollës shqipe, si një nga figurat më të bukura të historisë së Rilindjes sonë kombëtare që me shkrimet e tij zuri një vend edhe në historinë e letërsisë shqipe, dhe më tej vazhdon: “Tek e shohim, ndofta i nënvleftësojmë këto shkrime, sepse pa dashur, i gjykojmë duke i matur me nivelin që ka arritur letërsia jonë artistike sot. Por, po të vlerësohen këto shkrime në konditat historiko–letrare të kohës, do të shihet qartë kontributi qoftë dhe modest, që dha ky autor në traditën tonë letrare, sepse letërsia jonë artistike atëherë, me gjithë përparimin e madh që kish bërë, veçanërisht me De Radën e Naimin, në disa anë ajo ishte ende në hapat e nisjes, ajo gjendej ende në formë embrionale në disa gjini e lloje letrare.

Para së gjithash, në procesin historik të zhvillimit të letërsisë sonë fëminore nuk mund të mos ndalesh mirë te Papa Kristoja. Shkrimtari i mirënjohur për fëmijë, prof. Bedri Dedja, në përpunimin e novelës të Papa Kristo Negovanit “I vogli Donat Argjendi” dhe i ritreguar për fëmijë, shprehet: Midis patriotëve rilindës të penës ishte edhe martiri i gjuhës shqipe, Papa Kristo Negovani, i cili luftoi gjatë jetës së tij të shkurtër (32-vjeçare K. N.) për të përhapur gjuhën shqipe dhe për të zgjeruar fondin e leximeve për të vegjlit shqiptarë. Në gjininë e prozës, ai ka një meritë, sepse është i pari që krijoi tregimin e gjatë (novelë) në letërsinë tonë për fëmijë. Ndërsa i nderuari profesor i Universitetit të Prishtinës, dr. Begzat Balliu, në kumtesën shkencore që mbajti në vjeshtën e vitit 2011 në Universitetin “Fan Noli” në kuadër të 100-vjetorit të Pavarësisë, shprehet: “Negovani ishte më shumë se kaq, ishte patriot i kthyer në simbol të Atdheut, Kombit dhe gjuhës së tij. Një shenjë historike që mbante gjallë lëvizjen kombëtare të kohës, një personalitet, vrasja e të cilit preku përvajshëm gjithë kombin shqiptar, e veçanërisht djalërinë kryengritëse shqiptare, e cila në këto kohë të vështira, në kapërcyellin e shekullit XX, i kishte marrë fatet e Atdheut në duart e saja”.

Si propagandist e agjitator i palëkundur dhe si një nga organizatorët e shquar të lëvizjes sonë kombëtare, Atë Papa Kristo Negovani ka lënë një emër, që do të nderohet brez pas brezi. Te figura e tij si dëshmor i ndritur pasqyrohen qartë të gjitha përpjekjet dhe lufta vetëmohuese që bënë stërgjyshërit tanë, veçanërisht mësuesit si: Naum Veqilharxhi, Koto Hoxhi, Pandeli Sotiri, Petro Nini Luarasi e shumë të tjerë që dhanë jetën për triumfin e arsimit dhe të kulturës sonë kombëtare. Me këta dëshmorë, midis të cilëve edhe Atë Papa Kristo Negovani, populli ynë ka të drejtë të krenohet për traditat tona luftarake në fushën e arsimit dhe të kulturës sonë kombëtare, që gjatë një shekulli të pavarësisë, me punë e përpjekjeje të mëdha, sot e kemi masive dhe cilësore, ashtu si e ëndërruan të gjithë rilindësit tanë të mëdhenj.

Kristo, krahas klasave në gjuhën greke, hapi edhe klasat e para dhe të dyta të fillores në gjuhën shqipe. Kjo i shqetësoi shumë qeveritarët në Kozanë të Follorinës dhe i erdhën për kontroll

Pas tre vjet emigrim dhe në kontakt gjithmonë me rilindësit e Bukureshtit dhe të Sofjes, në vitin 1897, tregon gjyshja Efrosia, Kristoja kthehet në fshat dhe me guxim të madh rifillon luftën kundër propagandës shoviniste greke

Sipas kronistëve të asaj kohe, vrasja e mësuesit Atë Papa Kristo Negovani, preku përvajshëm të gjithë kombin shqiptar dhe sidomos djalërinë kryengritëse të saj dhe të gjithë poetët tanë të kohës, si Loni Logori, Asdreni, Çajupi, Siliqi etj.

[palushi]

Nje program interesant i Top Channel

[palushi]

http://www.forumishqiptar.com/threads/102223-At-Stath-Melani-dhe-patriot%C3%ABt-e-tjer%C3%AB-Orthodoks-t%C3%AB-P%C3%ABrmetit!

At Stathi Melani - Patriot dhe prift shqiptar, lindi më 1858 e vdiq më 1917.
Stathi Melani ishte një prift ortodoks shqiptar, pjesëmarrës i Kongresit të Manastirit, i cili vendimet e marrura në kongres për përhapje e gjuhës së njësuar letrare shqipe i zbatonte në fshatrat e Shqipërisë së jugut. Për veprimtarinë e tij patriotike ai u përndoq nga autoritetet turke që sundonin në atë kohë në Shqipëri. Edhe përkundër faktit që turqit ia dogjën tri herë shtëpinë, ai nuk e ndali veprimtarin e tij. Në të njëjtën kohë veprimtaria e tij përcillej edhe nga priftërinjtë ortodoksë grekë të cilët organizuan edhe vrasjen e tij. Kështu, më 24 Dhjetor 1917 banda e kusarëve të Josif Suropullos i zuri pritën e vrau dhe i masakroi kufomën duke i prerë kokën për t'u tërhequr vërejtjen dhe frikësuar veprimtarët e tjerë shqiptarë ortodoksë. Megjithatë vrasja dhe masakrimi i tij te të rinjtë e Shqipërisë së jugut ishte vetëm një vërtetim për rendësinë e gjuhës shqipe.

AT STATH MELANI - FIGURË KOMBËTARE QË MERITON TITULLIN "NDERI I KOMBIT"

Nga ARTUR VREKAJ



Të nderuar drejtues të Federatës Panshqiptare VATRA, në kuadër të 100-vjetorit të Vatrës dhe teë Pavarësisë së Shqipeërisë si dhe në vitin e 95-të të rënies heroike të At Stath Melanit si përmetar dhe mërgimtar që ndjehem me fat që mërgova në tokën ku hodhi farën e shqiptarisë ajo gjeneratë e atdhetarëve me zë të kombit tonë, ju drejtohem t'i bashkohemi nismës bashkë me Bashkinë Përmet për t'i propozuar Presidentit të Shqipërisë zotit Bamir Topi të nderojë me titullin e lartë " Nderi i Kombit" një nga figurat e shquara të shqiptarisë At Stath Melanin që si anëtar i kësaj organizate punoi me moton "Për Shqipërinë dhe shqiptarinë".

Lypset te pershpejtojme per te fituar ne kohe ose edhe duke bashkerenduar me Bashkine e Permetit.

Ne tashme e dime jeten dhe vepren e At Stath Melanit si vatran dhe shqiptar i palodhur per çeshtjen kombetare.

Une dua te sjell shkurt jeten dhe vepren e At Stath Melanit nga Melan i Permetit nga nje fshat qe mori emrin e fisit te tij ardhur nga Golerani, fshat te cilin greket e dogjen dhe e rrafshuan qe njerezit te mos ktheheshin me.

At Stath Melani eshte atdhetari dhe patrioti i spikatur i Levizjes per Identitet Kombetar shqiptar, Liri dhe Pavaresi per Shqiperine edhe nder ne shqiptaret qe merguam Amerikes ne shekullin e dyte te shqiptareve te merguar ne Boten e Re.

Bashke me Nolin, Konicen, Luarasin,Gramenon, Kirken, Dakon e shume te tjere ai u be nje nga sherbetoret, organizatoret dhe propagandistet e shqiptarise ne Amerike kur Shqiperise dhe Gjuhes Shqipe u kanosej copetimi dhe crrenjezimi.

Shqiptari Stath Melani qendroi ne krah te Nolit per te hedhur themelet e kishes shqiptare ne Amerike.

Ai e kendoi zotin ne shqip ne Amerike, ne Worcester ,Massachusetts si prift i mbrujtur me një atdhedashuri të zjarrtë kur lufta e kishes greke kunder kishes shqiptare ishte evidente njelloj si dhe vrasjet dhe masakrimi ideologjik i shqiptareve ne Jug te Shqiperise e ne Cameri nga greket.

At Stath Melani qe i pari prift që meshoi shqip në kishat e Përmetit. U shqua veçanërisht si propagandist për një Shqipëri të bashkuar, për unitetin e popullit shqiptar dhe tërësinë tokësore të tij. Mbajti lidhje të vazhdueshme me patriotët shqiptarë e shtëpia e tij u bë strehë e luftëtarëve të lirisë.

Ai luftoi me pushke ne dore me ceten e tij ne Jug te Shqiperise kunder shovinisteve greke qe donin te ndanin krahina te Shqiperise ne dobi te tyre.

At Stath Melani deklaronte kur la Ameriken se " sot duhet te punojme per Shqiperine, sot eshte dita te vdesim per te."

Banda shqiptare e Josif Suropullos e paguar nga qarqe greke e vrau pabesisht me 24 dhjetor 1917 ndersa kthehej nga Permeti ne Melan por vrasja e At Stath Melanit e ngriti dhe me shume zemeraten e popullsise shqiptare te Jugut te Shqiperise dhe te Camerise duke e ngritur me lart ndergjegjen kombetare per shpetimin e GJuhes Shqipe dhe te teresise tokesore te Shqiperise.

Ja si shkruante Mihal Grameno me 1907 per te:

Ç’mund t’i kujtojmë më parë plakut Stath Melani: trimëritë, vuajtjet, apo theroritë që ka bërë për atdhenë?

Kur dridhej bota nga Sulltan Hamiti e nuk guxonin të shfaqnin kombësinë, At Stathi ishte nga të pakët që përpiqeshin për të drejtat kombëtare.

At Stathi nuk ndiqej vetëm nga Turqia, por edhe nga Patrikana, me gjithë këto asgjësendi nuk e tmerronte!

Qëndroi dhe lëftoi për të drejtat e Shqipërisë!

Ndaj eshte ne nderin tone dhe te kombit tone per te cilin luftoi e enderroi At Stath Melani qe ne kete vit jubilar te 100-te te Pavaresise se Shqiperise ti propozojme Presidentit te Republikes se Shqiperise, zotit Bamir Topi per ta nderuar me titullin e larte "Nderi i Kombit".

ARTUR VREKAJ, WORCESTER (USTER) MA - SHBA

[palushi]

Pandeli Sotiri, theror i Mësonjëtores për shpëtimin e Korçës nga helenizimi
Nga Vepror Hasani
Pandeli Sotiri nuk e dinte që gruaja e tij do t’i përgatiste kurthin e vdekjes. Edhe sikur këtë gjë t’ia thoshte dikush tjetër, “ Pandeli ki kujdes nga jot’shoqe”, nuk kishte për ta besuar. Ai nuk kishte dyshuar kurrë te gruaja e vet. Mbi të gjitha e donte. Edhe ajo, sa herë që gjente rastin, nuk rrinte pa ia shprehur dashurinë e saj. Kur Pandeli Sotiri i tha se së shpejti do të të linte Stambollin dhe të nisej për në Korçë për të hapur Mësonjëtoren e parë shqipe, ajo nuk u shpreh kundër, edhe pse ishte mbesa e një prej dhespotëve të kishës ortodokse greke, e rritur në Fanar. (Ideja për vrasjen e të shoqit do t’i lindte më vonë.) Ajo vetëm kishte pyetur: “Pse në Korçë?” Pandeli Sotiri ishte nga fshati Selckë i Lunxhit ntë Gjirokastrës. U lind në vitin 1843. Studioi në shkollën Normale greke të Qestoratit. Aty pati fatin të mësonte edhe gjuhën shqipe nga mësuesi i madh, Koto Hoxhi. Pas vrasjes së prindërve, i ndihmuar nga të afërmit, Pandeliu u nisdrejt Austrisë. Studioi për mjeksi në Vjenë. Aty nga viti 1870, kur ishte rreth 27 vjeç, shkoi në Stamboll. Në këtë këtë qytet të madh e të zhurmshëm, ku Porta e Lartë dhe Patriarkana mbretëronin herë si dy motra dhe herë si dy rivale, mjeku i ardhshëm do të njihej me gruan e tij. Tashmë ishte 44 vjeç. Kishin vite që ishin martuar, por ende nuk e kishin një fëmijë. Githçka do të dukej normale, nëse ai do të nisej për në Gjirokastër, kurse Pandeliu së shpejti do të udhëtonte dejt Korçës.
Pse në Korçë?
Një shkollë shqipe mund të hapej edhe në Gjirokastër, edhe në Përmet, madje edhe në Elbasan a diku tjetër, por më shumë se në çdo qytet tjetër, Korça po humbiste njerëzit e vet dhe këtë gjë Pandeli Sotiri e dinte mirë. Propaganda greko-fanariote po shndërronte në grek çdo ortodoks të këtij qyteti; çdo ditë helmonte shpirtin e fëmijëvë që ndiqnin shkollat greke, ndaj atij i duhej të nxitonte pikërisht drejt këtij qyteti. Shqiptarët po rrezikonin të humbisnin një nga qytet më të rëndësishme të vilajtetit të Manastirit dhe nëse humbisnin Korçën do të humbisnin edhe një sërë qytetesh të tjera. Një mundësi e tillë e tmerronte Pandeli Sotirin, madje gjithë shqiptarët. Humbja e këtij qyteti duhej të ndalohej me çdo kusht. “Vetëm në qytetin e Korçës, në vitet 80 të shek. XIX, kishte 3 shkolla në gjuhën turke, 4 shkolla në gjuhën greke, ndër këto një gjysmë gjimnaz, një shkollë fillore vllahe (themeluar më 1885) dhe një bullgare (themeluar më 1891). Me anën e shkollës në gjuhën greke, të kishës dhe klerit grek e grekoman në popullsinë ortodokse të Korçës prej kohësh përhapej greqishtja dhe propogandoheshin politika dhe ideologjia panhelenistike greke. Megjithse propaganda dhe politika greke nuk kishin mundur t’ia arrinin qëllimit final – helenizimit të plotë të kësaj popullsie, efektet e saj ndjeheshin në shtresa të ndryshme të popullsisë ortodokse shqiptare si në borgjezinë e pasur ortodokse e cila lidhej edhe me interesat ekonomike me Greqinë, në klerin vëndës, në një pjesë të intelektualve të arsimuar në shkollat greke të Shqipërisë dhe të Greqisë dhe në ndonjë pjesë të shtresës së ulët të popullsisë së paditur dhe të trullosur nga idologjia fetare fanariote”. (“Shkollat e para kombëtare shqipe”, Hysni Myzyri,Tiranë 1973, f. 43)
Vetëm 1/4 e ortodoksve
Gjendja në Korçë ishte kritike. “Prej të krishterëvet, një e katërta pa dyshim janë shqiptarë të vërtetë. Edhe në mest të këtyre kartë-këmbyerja bënetë më shumë shqip.”, Kështu i shkruante konsulli austro-hungarez i Manastirit, ministrit të Jashtëm në Vjenë më 1901. Sipas këtij raporti, klerikët grekë kishin gëlltitur ¾ e ortodokësve të Korçës. “Zgjedhja e Korçës si qendër e përhapjes së shkrimit dhe shkollës shqipe diktohej pra nga arsye ekonomike dhe shoqërore – si një qytet i zhvilluar në Shqipërinë e Jugut – nga arsyet politike që ishte rrahur shumë nga propaganda e Athinës dhe e Fanarit dhe synohej të shndërrohej në një bazë për zgjerimin e politikës aneksioniste greke në të gjithë popullsinë ortodokse të Shqipërisë, si edhe nga një farë tradite që ishte krijuar tashmë në këtë krahinë në fushën kombëtare”. (“Shkollat e para kombëtare shqipe”, Hysni Myzyri, Tiranë 1973, f. 44) E vetmja siguri ishte e lidhur me faktin se Korça rrethohej së paku nga 100.000 banorë të krahinës që e urrenin politikën aneksioniste të Greqisë. Megjithatë Pandeli Sotiri duhej të nisej drejt Korçës.
Thimi Marko
Pandeli Sotiri nuk kishte asnjë dyshim; në Korçë nuk do ta kishte aspak të lehtë. Me të mbërritur atje do të nisnin edhe përgatitjet për vdekjen e tij. (Vdekjet e parapërgatitura janë gjithmonë të frikshme). Por ai nuk e kishte menduar kurrë që njerëzve që i dëshironin vdekjen do t’u bashkohej edhe gruaja e tij. Të tilla intriga dinin të thurnin vetëm agjentët e Athinës dhe klerikët e Patriarkanës. Ata nuk do t’i toleronin kurrë ndërhyrjet e shqiptarëve në Korçë. Ajo tashmë ishte e tyre. U ishin dashur kohë e vite për t’ia mbërritur kësaj dite. E kishte provuar këtë edhe Thimi Marko, anëtar i shoqërisë së Bukureshtit dhe u bind për gjendjen që ekzistonte në Korçë. Një vit më parë, në pranverën e vitit 1886, ai u nis për atje. Do të merrte takim me pleqësinë e Mitropolisë (dhimogjerondinë). Për këtë iniciativë ishte marrë edhe mendimi i Sami dhe Naim Frashërit, sepse hapi që do të hidhej duhej të ishte i menduar mirë. U mendua të shfrytëzohej edhe autoriteti i Anastas Lakçes, njërit nga njerëzit më të pasur të shqiptarëve të Rumanisë. Kur mbërriti në Korçë, me t’u gjendur përballë dhimogjerondëve u tha që vinte në emër të të gjithë shqiptarëve brenda dhe jashtë vendit, me kërkesën që Mitropolia të pranonte përdorimin e gjuhës shqipe dhe të librave shqip edhe në shkollat greke dhe në kishë. Dhe pas kësaj ai priti të shihte reagimin e tyre. Pa se dhimogjerondët kishin mbetur syhapur, të ngrirë, të habitur, madje nuk po u besonin dot as veshëve nëse kishin qenë të vërteta ato që kishin dëgjuar nga goja e Thimi Markos. Të ishte çmendur vallë ky njeri? Ajo që kishin dëgjuar kishte qenë një gjëmim në qiell të hapur. Si mund të bëhej një kërkesë e tillë!
Në lojë me kartën e Anastas Lakçes
Thimi Marko kuptoi se po gjendej para një muri që nuk mund të çahej. Si ndenji një çast i heshtur, u tha se ishte i autorizuar edhe nga Anastas Avramidh Lakçe. Dhimogjerondët përsëri mbetën të shtangur. Mbase kësaj radhe edhe më shumë. Nuk donin të besonin që Thimi Marko kishte autorizimin e Lakçes. Nisën ta vështronin me dyshim. Për ta, Thimi Marko po mashtronte. Heshtjen e prishi sërish Marko, nxori një letër nga xhepi dhe e zgjati drejt tyre. Letra ishte shkruar nga vetë dora e Anastas Avramidh Lakçe. E njihnin shkrimin e tij. Lakçe ishte një nga më të pasurit e shqiptarve te Bukureshtit, Mitropolia merrte gjithnjë fonde prej tij për kishën dhe shkollat greke. Të ktheje mbrapsht fjalën e Lakçes do të thoshte të humbisje shumë. Askush prej dhimogjerondëve nuk dinte ç’qëndrim të mbante. Lakçe në letrën e tij shkruante: “…Interesi e donte që të futej gjuha shqipe në shkollat e komunitetit të Korçës që të mësohej nga çunat e vajzat.” (Nuçi Naçi: “Shkolla shqipe në Korçë”, në “Dituria” vëll II, nr. 5, viti 1927, fq. 166). Palët gjendeshin në një pikë kritike. Pleqëisa mund të votonte “pro” edhe për hir të Lakçes. Pritej përgjigjja. Një fjalë e vetme mund të sillte humbjen ose fitoren, ose diçka që s’ishte as humbje, as fitore
Vani Cico Kosturi
Kur Thimi Marko ende shpresonte, gjithçka u përmbys krejt pa pritur. Foli dhespoti i Korçës, Filotheos. Sipas tij, gjithë bota duhej të fliste greqisht, mësimi i gjuhës shqipe ishte mallkim! Shqipen nuk e kuptonte as Zoti! Por që edhe Lakçe të mos ndihej i fyer, u gjet një përgjigje që nuk thoshte asgjë. Sipas tyre, për këtë kërkesë duhej pyetur Patriarkana e Stambollit. Patriarkana tha se duhej pyetur Silogu i Madh. Silogu tha se duhej pyetur Porta e Lartë. Porta tha se kjo ishte kompetencë e Patrirakanës e gjithçka mbeti në një rreth vicios. Thimi Markos iu dha një përgjigje me shkrim ku thuhej: “…Një kërkesë e tillë nuk rridhte nga dëshira e popullit, po nga disa njerëz të blerë prej propagandës austriake e nga disa protestantë.” (“Dituria”, vëll. II, nr. 5, viti 1927, fq. 166).Sigurisht, për Thimi Markon përgjigjja nuk kishte qenë edhe kaq e papritur. Në vitin 1885, Nikolla Naço, anëtar i shoqërisë “Drita”, kishte shkuar katër herë në Stamboll, ku kësaj të fundit i bëri të ditur se Patriarkana po përpiqej të bashkonte shqiptarët me Geqinë dhe po cënonte interesat e Perandorisë, ndaj kërkohej që në kishat dhe shkollat greke të hynte gjuha shqipe, por përgjigjja që mori ishte negative. Megjithatë Thimi Marko arriti të bënte diçka: Vani Cico Kosturi dhe disa mbështesë të tij, braktisën mbledhjen e dhimogjerondëve të revoltuar. Muri i dhimogjerondëve pësoi çarje. Që nga ajo ditë Vani Cico Kosturi mbështeti gjuhën shqipe. Megjithatë, shumë shpejt u mësua se Anastas Lakçe i kishte braktisur shqiptarët e Rumanisë dhe u ishte bashkuar grekomanëve. Ndërsa Thimi Marko një vit më vonë do t’u shkruante shokëve në Bukuresht: “ Unë këtu (në Korçë) gjendem në shumë brenga. E para është që unë nuk rri nat’ e ditë, dyke përkujdesur për të shenjtëruarën punë… që të vihet në udhë (çështja e shkollës shqipe); e dyta jam në pa rehat se grekomanët këtu më lëftojnë shumë, dhe unë dua dua t’u qëndroj kundër gjer sa t’u thyhet qafa…”(V. Dodani “Memoriet”, fq 37: Letër e Thimi Markos dërguar nga Korça Visar Dodanit në Bukuresht më 3 shkurt 1887) Të gjitha këto Pandeli Sotiri i dinte, por ai ishte i vendosur të shkonte në Korçë. Pandeliu do të nisej bashkë me të vëllanë, ky i fundit do të çelte shkollën shqipe në Pogradec.

Mësonjëtorja e parë shqipe
Pas disa ditësh, Pandeli Sotiri bashkë me vëllanë e tij Kostandinin (Koço ose Koto, siç e thërrisnin shkurt), u nisën për në Shqipëri. Më 7 mars 1887, Pandeliu çeli në qytetin e Korçës, mësonjëtoren e parë shqipe. Pandeliu nuk po u besonte dot syve, kur pa që fëmijët e vegjël po vinin drejt shkollës, varg njëri pas tjetrit. U bënë gjithsej 35 nxënës. Kishin ardhur të shoqëruar nga prindërit e tyre; kush me nënën e vet e kush me t’atin. Shkolla ishte çelur si për fëmijët myslimanë ashtu sikurse dhe për ortodoksët. Ishte herë e parë që në të njëjtën bankë do të uleshin bashkë një mysliman me një të krishter, një i pasur me një të varfër, një i ardhur nga fshati me një nga qyteti. Bashkë do të uleshin edhe një djalë me një vajzë, sepse, deri sa u hap shkolla e vashave edhe çupat frekuentuan mësonjëtoren e parë shqipe. Kurrë më parë nuk kishte ndodhur kështu. Deri atë ditë, njëri kishte mësuar greqisht e tjetri turqisht. Edhe varrezat i kishin të ndara. Edhe kafenetë i kishin më vete. Edhe vendbanimin nuk e kishin të njëjtë; ortodoksët jetonin më të djathtë të lumit në fshatin Peskëpi, ose siç u quajt më vonë Varosh, ndërsa myslimanët në “Kasaba”, (qyteti i Korçës). Në këtë shkollë nuk do të mësonin shkrim e këndim në gjuhën shqipe vetëm të vegjëlit, por edhe të rriturit. Kjo ditë e shënuar po i bënte të gjithë bashkë në një festë që do të mbetej e paharrueshme. Nuk piptinte asgjë. Dëgjoheshin vetëm fjalët e tij. Kishte ardhur aty gjithë Korça. Megjithatë herë pas herë, rreth shkollës viheshin re lëvizje të dyshimta. Klerikët e kishës kishin nisur të thurnin plane të errta për vdekjen e Pandeli Sotirit.
Vetëm tre mëmëdhetarë…
Si ia kishin mbërritur shqiptarët kësaj dite të madhe? Mëmdhetarve u ishte dashur të sakrifikonin për vite të tëra me radhë.Gjithkujt i dukej e pabesueshme. Të ishte vallë e vërtetë? Të gjithë mëmëdhetarët ishin aty. Megjithatë kjo madhështi jepet pak a shumë kështu: “Me përpjekjet e këtyre shoqërive sëlargu (shoqërisë së Stambollit dhe të Bukureshtit – shënimi ynë) dhe të patriotëve Thimi Marko, Orhan Pojani dhe Vani Cico Kosturi… u çel shkolla në ndërtesën e dhuruar prej vëllazërisë Kristaq Terpo…”. (“Petro Nini Luarasi”, përgatitur nga prof Alfred Uçi, f. 40). Kjo frazeologji e përmendur më sipër, përsëritet si në kor në të gjitha librat e botuara në kohën e diktaturës. Treshja Thimi Marko, Orhan Pojani, Vani Cico Kosturi nuk është gjë tjetër veçse një shpikje e asaj kohe. Ajo pati vetëm një qëllim: të mos lejonte të përmendej asnjë emër tjetër, pasi ata që kontribuan për çeljen e mësonjëtores së parë shqipe në Korçë, vinin kryesisht nga shtresat e pasura. Kërkohej me çdo kusht harresa e familjeve të mëdha. Mbi të gjitha kërkohej vdekja e kohërave të mëdha që sollën mësonjëtoren. Lavdia duhet të fillonte nga nëntori i vitit 1941. Ndaj sa herë lexon libra të kësaj periudhe, që flasin për mësonjëtoren, ndihesh sikur udhëton përmes një shkretëtërirë të pafundme.
Të harruarit
Sigurisht, treshja e përmendur më sipër nuk mungoi. Por, pa asnjë dyshim, nuk mund të rrinin pa ardhur aty anëtarët e Komitetit të Fshehtë që ishte krijuar në Korçë një vit para çeljes së mësonjëtores. Do të ishin aty edhe ata që pak muaj më vonë nga çelja e mësonjëtores krijuan shoqërinë “Mesimi Shqip”. Në krye të saj u vu Alo Dishnica. Ishin të gjithë mbështetësit e shkollës shqipe dhe të Orhan Pojanit, të cilët u bënë iniciatorët e krijimit të shoqërisë “Dituria Shqip”. Drejtuesit e kësaj shoqërie ishin: kryetar nderi, Ymer bej, kryetar Orhan Pojani, arkëtar Idhomene Kosturi; pleq: Thomaq Eqimi, Qani bej Dishnica, Hafëz Ali (Korça), Çikozi Miçe, Ismail bej (Leskoviku) Tefik efendi (Panariti) (Gazeta “Korça”, e enjte, 26 vjesht’ e III-të 1909). Te shoqëria “Përparimi”, gjejmë këta mëmdhetarë: “…Kryetar zoti Orhan Pojani, nënkryetar z. S.Karoli, këshillonjës: Behar Hafiz Ali, Sami Pojani, shkronjës z. Mihallaq Gramenoja. (Gazeta “Korça”, 21 vjesht’ e I-rë 1909). Edhe pas 25 vjetësh (1887-1912), përpjekjet për shkollën shqipe vijojnë. Në vitin 1912 u krijua “Shoqëria shkollore”. “Anëtarët me vota të fshehta u zgjodhë këta zotërinj: Kryesonjës, Karaman beu, Stavre P. Taçi arkëtar, dhe këshillonjës: Faik Emin, Muharrem Rexhep, Nikolla Rodhe; Koço Grameno shkronjës, edhe Hasan Shaqir, Thoma Avrami edhe Vasil Ilias Kole kontrollorë (Gazeta “Koha”, e shtunë, 22 vjesht’ e I-rë 1912). Kjo shoqëri nuk e pati jetën të gjatë, pasi drejtuesi i saj, braktisi shoqërinë dhe mori armët. Pas kësaj, shoqëria u drejtua nga këta mëmëdhetarë: “Kryetar, Orhan bej Pojani, Islam bej Këlcyra, Mina Frashëri, Abedin efendi Tuxhari, Stavre Karole, Riza efendi Dërsniku, Idhomene Kosturi dhe Andrea N. Katundi. (Gazeta “Koha” e shtunë, 22 vjsht’ e I-rë 1912) Që të gjithë mëmdhetarët e përmendur më sipër, por edhe shumë të tjerë që ne ende nuk i dimë, i dhanë jetë shkollës shqipe në Korçë.
Mësim dhe libra falas
Gjithsesi, çelja e shkollës ishte një çudi e madhe. Tashmë edhe shqiptarët kishin mësonjëtoren e tyre. “Shkolla e Korçës në fillim kishte katër klasë, përveç klasës përgatitore… Lëndët kryesore që do të zhvilloheshin ishin: shkrim dhe këndimi shqip, gramatika e gjuhës shqipe. historia, gjeografia, arithmetika, mësimi i natyrës etj…”. “Nxënësve, librat u jepeshin pa të holla dhe të varfërve u jepeshin edhe fletore shkrimi, pena, lapsa e ndonjëherë edhe këpucë ose opinga”. (“Shkollat e para kombëtare shqipe”, Hysni Myzyri, f.87, Tiranë 1973) Mësimi jepej falas. Megjithatë fillimisht u përdorën dërrasa e zezë dhe pllakat, sepse pati vështirësi edhe në tekste. Me qenë se mësonjëtorja u çel në mars, viti i parë shkollor 1886-1887 do të ishte i shkurtër, vetëm tre muaj. Pandeli Sotiri mbeti për një farë kohe mësonjës i vetëm i shkollës. Pak kohë më vonë erdhi Ibrahim Efendiu, si mësonjës i gjuhës turke. Në muajin maj erdhi Thanas Sina nga Postenani i Leskovikut, si ndihmës i Pandeli Sotirit dhe si mësues i gjuhës greke. Në mësonjëtore u fut edhe gjuha frënge. Tashmë përveç gjuhës shqipe, Pandeli Sotiri do të jepte edhe frëngjishten të cilët e zotëronte mirë. Me vendosjen e gjuhës greke, në shkollën shqipe nisën të vinin edhe nxënës që deri atë ditë kishin frekuentuar shkollat greke. Pas kësaj numri i nxënësve po rritej, fëmijët po braktisnin shkollat e huaja e po ktheheshin te shkolla shqipe. “Me interes është fakti se shumica e këtyre nxënësve braktisën shkollat greke apo vllahe që ndiqnin deri atëherë dhe u regjistruan në shkollën shqipe. Nga një numur i kufizuar, rreth 35 nxënës që u regjistruan në fillim, në fund të vitit shkollor, d.m.th., pas tre muajve, arriti të kishte rreth 60 nxënës”.( “Shkollat e para kombëtare shqipe”, Hysni Myzyri, f.64, Tiranë 1973
Hapja e shkollave shqipe
Vetëm një javë më vonë, më 14 mars 1887, vëllai i Pandeli Sotirit, Koço Sotiri, çeli mësonjëtoren shqipe në Pogradec. Shkolla u mor në mbrojtje nga Kajo Babieni dhe Riza Minarolli. Ndini dhe Gjergji Gusho përgatitën çeljen e saj. Shkolla shqipe u çelën edhe në Ohër, në Rekë dhe në Treskë. Nisën përgatitjet në Elbasan, në Leskovik, në Ersekë etj. Në Polenë, në Luaras etj kishte filluar mësimi dhe shkrimi në gjuhën shqipe. Në një letër që i dërgohej nga Shqipëria “Fiamurit të Arbërit” në korrik 1887, thuhej, deri sot janë gjithsej gjashtë (shkolla). Në gusht të vitit 1887, me iniciativën e Petro Nini Luarasit në Ersekë u çel një shkollë shqipe private e cila vazhdoi dy vjet. Shkolla shqipe u hapën edhe në fshatrat e Vakëfit (zona e Panaritit). Përpjekje për çelje shkollash u bënë edhe në Berat, në Përmet, në Vlorë dhe në Gjirokastër, por për shkak të pengesave te shumta greko-turke nuk u bë e mundur çelja e tyre. Gazeta “Shqiptari” e Bukureshtit shkruante: “Të pakat tona shkolla shqipe, megjithë që gjenden në nisje, po zëri i tyre dëgjohet i fuqishëm për paravajtjen (përparimin). Kjo kohë e ëmbël, ky mëngjes kaq i bukur dhe i shkëlqyer u vret sytë ortodoksve dhe më tepër grekëve… Greku vë të gjitha të mbodhisurat mbi udhët të popullit shqiptar që të mos zhvillohet. Ay e di që po të zhvillohet shqiptari do të dalin… Istoritë në faqe dhe atëherë do të humbasin të drejtat që kanë rrëmbyer” (Gazeta “Shqiptari” e Bukureshtit, viti I nr. 13, datë 14 janar 1889, fq.2)
Leja për shkollën shqipe
Pandeli Sotiri e ndjente veten me fat që leja për çeljen e Mësonjëtores shqipe ishte nxjerrë në emër të tij. Autoritet turke kishin vendosur qe leja për çeljen e shkollave shqipe mund t’u jepej vetëm të krishterëve, myslimanët dëshironin t’i mbanin jashtë lëvizjeve të tilla. Me sa duket kishte qenë e vështirë gjetja e një mësuesi ortodoks nga Korça. Të nënshtruar prej mitropolisë askush nuk guxonte të bëhej drejtor i një shkolle shqipe. Gjendja në Korçë ishte e vështirë. Kjo bëhet edhe më e kuptueshme nga një rrëfim i Nuçi Naçit. Kur Pandeli Sotiri u largua nga Korça, Petro Nini Luarasi erdhi në Korçë që të zinte vendin e tij. Petroja u ndal te një han: Ja çfarë rrëfen Nuçi Naçi: “Këtë vjet unë vinja në shkollën greke. Një ndajnatë-herë të një dite janari, zbriti në han të Kovit një kolonjar. Dyke u ngrohur pranë mangallës po i tregonte mikut të tij qëllimin e ardhjes. Do të bëhej drejtor në shkollën shqipe. Qe mbushur me idealizëm të flaktë. Dhe unë tek e dëgjonja, u mbusha me inat dhe s’durova dot; ç’më kishin thënë në shkollën greke kundër shqipes ja flaka fytyrës që të gjitha këtij njeriu, që po vinte mësonjës në shkollën shqipe. E shava sa munda – dhe mbarova. Ay heshti; po më parë se të shkonja, më pyeti: “A mendon se në ç’gjuhë me shave?” Ika, po më kapi pendesa. Pas pak kohe, u bëra nxnënës i Petros…” . Edhe ky rrëfim i shkurtër tregon se helmi i Patrirkanës kishte pikuar në çdo shpirt ortodoksi. Nga 6 drejtorët e parë të Mësonjëtores së parë shqipe, tre ishin ngja Gjirokastra: Pandeli Sotiri nga fshati Selckë, Janko Minxha, dhëndri i Koto Hoxhit nga fshati Qestorat dhe Kristqa Vaja nga Gjirokastra; një ishte leskoviqar, Thanas Sina nga Postenani; një ishte nga Kolonja, Petro Nini Luarasi nga fshati Luaras dhe vetëm një nga Korça, Nuçi Naçi.
Dhespoti, Filotheos shpall mallkimin
Po atë ditë që u hap mësonjëtorja dhe fëmijët e vegjël shkuan në shkollë, dhespoti i Korçës, Filotheos Kostandinidhis dhe priftërinjtë shpallën mallkimin e gjuhës shqipe. Ditët që do të vinin, për pandeli Sotirin do të bëheshin gjithnjë e më të vështira. Gruaja e tij kish filluar t’i kërkonte me ngulm që të linte Korçën dhe të kthehej sa më parë në Stamboll. Në krye të intrigave qëndronte Mitropoliti i Kosturit Grigori, pasardhës i Qirillit. Sipas tyre, pas mallkimeve të shpallura, një gjëmë e madhe kishte për të ndodhur. Qiejtë do të çaheshin dhe rrufetë do të shkreptinin. Vdekja do të rrëmbente çdo njeri që mësonte shqip. Shqipja ishte shpallur gjuhë e mallkuar. Më të vjetërit, besimtarë të zotit, mbetën të tmerruar. Prisnin të ndodhte hataja e madhe. U mallkua Pandeli Sotiri, u mallkuan mësonjësit e mësonjëtores së parë shqipe, u mallkuan kujdestarët e saj, u mallkuan prindërit që çuan fëmijët në shkollë dhe prapë dhespoti i Korçës ngrihej dhe ngrysej duke mallkuar me kryq në dorë. U dha urdhër që asnjë prift të mos shkelte tek familje që çonin fëmijët në shkollë. Asnjë ceremoni fetare nuk do të kishte për ta. As në pagëzime, as në kurorëzime dhe as në varrime nuk do të kishin praninë e Zotit (priftërinjve) Të vdekurit nuk do të varroseshin në varret e të krishterve. Mihal Grameno në kujtimet e tij shkruan: “Me t’u hapur kjo shkollë, dhespoti dhe të gjithë priftërinjtë mbanin “llogo” (fjalim) në kishë duke mallkuar ata që përkrahnin këtë shkollë si dhe gjuhën shqipe…”(AQSh, Fondi Mihal Grameno, dos. 1: Kujtimet e nënës sime nga Mihal grameno, fq.13 ). Gjuha shqipe ishte një tmerr për ta. Megjithatë Pandeli Sotiri vazhdonte t’u gëzohej fëmijëve që vazhdonin të vinin në shkollë. Do të kuptonin përfundimisht që nuk ishin grekë, por shqiptarë nga një fis i lashtë.

Lajmërohet Athina dhe Patriarkana
Dhespoti i Korçës nuk u mjafta me kaq vuri në dijeni edhe Athinën dhe Patriarkanën. Pandeli Sotiri duhej të zhdukej nga faqja e dheut.“Tepër të shqetësuar nga këto përparime të shpejta të lëvizjes kombëtare, Mitropolia dhe kisha greke lajmëruan të alarmuar Athinën dhe Patriarkanën e Stambollit për ato që ngjisnin në Korçë dhe sipas udhëzimeve filluan të kundërveprojnë. Patriarkana me anën e Mitropolitit të Korçës u dërgonte të krishterve ortodoksë letra “këshilluese” duke i porositur që të largoheshin sa më parë nga bashkëveprimi me myslimanët në çështjen e shkrimit shqip sepse gjoja detyrat e larta të fesë e ndalonin këtë gjë (!) Njëkohësisht prej Athine iu dërguan letra lajkatare parësisë ortodokse të Korçës duke i quajtur pjestarët e saj “patriotë grekë” dhe duke këshilluar të tërhiqeshin nga çdo shoqëri apo bashkëpunim me “otomanët” (d.m.th, shqiptarët myslimanë), që punonin në dobi të shkollës shqipe. Letrat shoqëroheshin edhe me dekorata “të çmuara”, të cilat iu shpërndanë gjithashtu krerëve të fuqishëm, korçarëve ortodoksë”.(S. Luarasi, “Petro Luarasi” – jeta dhe vepra, Tiranë, 1958, fq. 241 nga “mallkimi i shkronjave shqipe”). Priftërinjë kishin trokitur edhe te dera e shtëpisë ku banonte gruaja e Pandeli Sotirit. I çonin dhurata te kushtueshme dhe i kërkonin që Pandeli Sotiri të braktiste mësonjëtoren. Mallkimi nisi të jepte fryte. Shumë njerëz u tronditën. Zoti po i mallkonte. I gjendur mes kërcënimesh të shumta dhe intrigave të pafundme, Pandeli Sotiri u largua nga Mësonjëtorja dhe u nis drejt Stambollit. Ai nuk e dinte që po udhëtonte drejt vdekjes

Vrasja e Pandeli Sotirit
Sipas të gjitha gjasave Pandeli Sotiri u vra në vitin 1991.Ngjarjet e asaj kohe rrodhën kështu: Viti i parë shkollor (1887-1888) pati drejtor Pandeli Sotirin, mësues të turqishtes Ibrahim efendiun dhe për greqishten Thanas Sinën nga Postenani i Leskovikut. Viti i dytë mësimor (1888-1889) pati të njëjtin staf pedagogjik, por Pandeli Sotiri, për shkak të kërcënimeve u largua pa përfunduar viti shkollor, ndërsa Thanas Sina që zuri vendin e tij, dha dorëheqjen në përfundim të vitit mësimor. Të gjitha këto ndodhën për shkak të kërcënimeve. Viti i tretë mësimor (1889-1890), fillo me drejtor Petro Nini Luarasin, me mësuesin e turqishtes Belul Efendiun (avokat) dhe Kristo Karagjozin (Vodica), i cili u jepte mësim fëmijëvë të vegjël. Viti i katërt shkollor (1890-1891) u çel sërish me drejtor Petro Nini Luarasin, por me përfundimin e vitit shkollor edhe Luarasi u largua nga Mësonjëtorja dhe shkoi në Kolonjë. Edhe për Petron qëndrimi në Korçë ishte bërë i rrezikshëm. Mësonjëtorja e parë shqipe hyri në vitin e saj më të vështirë. Shkolla kishte mbetur pa drejtor. Askush nuk ishte i sigurtë nëse do të gjendej një tjetër. Dhespoti i Korçës më në fund ia kishte arritur qëllimit. “Një qëndrim të tërbuar antishqiptar mbajti dhespoti i Korçës, Filotheos Kostantinidhis nga Ksanthi, i cili sipas vlerësimit të një bashkëkohësi ishte “zbatues i denjë i direktivave greke… prototipi i njeriut më antipatik dhe më i neveritshëm që mund të imagjinohet – mbrojtës fanatik i interesave greke.”(AQSh, fondi i de Radës Dos. 54/2: Letër e Gjergomiles dërguar De Radës, origjinali dorëshkrim italisht pa datë, (rreth vitit 1887). Kështu vlerësohej ai nga patriotët shqiptarë. Përpjekjet e atdhetarëve për gjetjen e një drejtori duhet të kenë qenë të mëdha e të vështira. Të gjendur në këto rrethana, nuk përjashtohet mundësia mundësia që t’i jetë kërkuar ndihmë edhe Pandeli Sotirit, i cili do të jetë treguar i gatshëm, por Patriarkana dhe gruaja e Pandeli Sotirit nuk do ta lejonin kurrsesi rikthimin e tij në Korçë. Atë kohë ai jetonte në Selanik, por padyshim që shkonte edhe në Stamboll. Përpjekjet e patriotëve u bënë gjatë pushimeve të verës. Pikërisht në këtë kohë duhet të ketë ndodhur dhe vrasja e Pandeli Sotirit. Atë e hodhën nga kati i tretë i shtëpisë ku banonte në Stamboll
Sipas Nuçi Naçit
Në revistën “Dituria”, Nuçi Naçi shkruan: “Pandeli Sotiri kishte grua greke nga Fanari; ajo e shtërngojti të largoheshe së këtejmi (nga Korça) … Pandeli Sotiri u hoq nga Stambolli, ku pas ca kohësh gjeti vdekjen e tmerruar. E kishin flakur nga penxheret e shtëpisë trekatëshe, ku rrinte; thanë se këtë vdekje të tmerruar ia pregatiti e shoqja dhe i vjehri”, revista “Albania” e Brukselit, viti I-rë, shtesë e nr 8 të vitit 1897 fq. 143, pasi tregon për mënyrën e korruptimit që përdori kisha greke ndaj së shoqes së Pandeli Sotiri dhe për dhuratat e çmuara që ju bënë asaj, shton …: pas ca ditësh mësohej se i gjori Pandeli kishte rënë nga një dritare e katit të tretë të shtëpisë së tij dhe se në këtë rënie “aksidentale” ai kishte gjetuar vdekjen”; po këtë afirmojnë edhe revista “Illyria”, nr 52 shkurt 1936 dhe Nikolla Lako në zëri i Popullit dt 7 mars 1959 etj. Të dhënat e mësipërme e bëjnë të qartë se kush kanë qenë shkaktarët e vdekjes së parakohshme të Pandeli Sotirit. Përsa i përket vitit të vdekjes janë dhënë mendime të ndryshme, por më i pranueshëm duhet të jetë viti 1891”. Së fundi, për për vitin shkollor të radhës u gjet Janko Minxha, dhëndri i Koto Hoxhit nga fshati Qestorat i Gjirokastrës. Ai ishte njeri i studiuar, njihte mirë frëngjishten dhe turqishten. Kishte studiuar në shkollën sulltanie, veçse ishte i dhënë pas alkoolit, ndaj në përfundim të vitit shkollor u pushua. Pas tij erdhi Nuçi Naçi, i cili qëndroi deri në vitin 1895. Gjatë viteve 1895-1897 Mësonjëtorja e parë shqipe u drejtua përsëri nga një gjirokastrit, Thanas Vaja. Gjithsesi, Pandeli Sotiri do të mbahet mend për çeljen e Mësonjëtores së parë shqipe në Shqipëri, theror për shpëtimin e Korçës nga helenizimi
Vepror Hasani
Për hartimin e këtij shkrimi u shfrytëzuan këto materiale:
“Shkollat e para kombëtare shqipe”, Hysni Myzyri, Tiranë 1973, Petro Nini Luarasi (Mendimtari martir i Rilindjes Kombëtare), përgatitur nga Alfred Uçi si dhe gazetat “Korça”. “Koha” dhe “Lidhja ortodokse.
Shenim: E dergoi per Diellin-Raimonda Moisiu
- See more at: http://gazetadielli.com/ja-si-u-vra-....30ieoD4D.dpuf