Engjëll Fino

[Albo]

DOSIER/ Flet ish- mësuesi, gazetari dhe shkrimtari Engjëll Fino


-Në Mashkullorën me histori ngjarjet nuk kishin të sosur

- Në vitin 1956 aty u hap Vatra e Kulturës, një risi për kohën

- Gogo Nushi më komunikoi transferimin në Lazarat

-Në atë kohë Lazarati kishte shumë probleme, por kishte njerëz bujarë dhe punëtorë

- Si ngrita grupin Folklorik të fshatit në Lazarat

- Dhoma e LAVDISË muzeale në Lazarat u bë shembull në gjithë rrethin e Gjirokastrës

-Dhe pse kishte fanatizëm të theksuar, në Lazarat gjeta një shtrat të ngrohtë familjar

- në Lazarat mundëm të sillnim në shkolla vajzat dhe tu hiqnim ferexhetë

-Veshja e fustaneve nga gratë ishte një festë e vërtetë

-Më vonë vajzat e Lazaratit do të zinin vende të para në Festivaleve Rajonale

- Ngritja e skuadrës së futbollit ngjalli një interes të jashtëzakonshëm, një ngjarje historike

-Në vitin 1969 emërohem korrespodent i RTSH për rrethin e Gjirokastrës

-Dy nga xhirimet më të bukura ishin ato në vitin 1978 me Enver Hoxhën

-Enver Hoxhën e kam filmuar tek varrezat e Dëshmorëve dhe para monumentit të Çerçiz Topullit

- Enver Hoxha e përpinte kamerën, ecte i sigurt para saj

-Mehmet Shehu, bënte vizitat dhe nuk afrohej, ishte i ngrysur

- Hysni Kapo në Dropull: Ju jeni të lidhur shumë me partinë

Albert ZHOLI


Mësues, gazetar, shkrimtar. Jeta e tij ka shumë ngjarje të bukura. I apasionuar pambarimisht me gazetarinë, ai ka lenë gjurmë në RTSH, për zonën e jugut. Kur flet me ‘të befasohesh nga kujtesa e saktë. Flet rrjedhshëm dhe i përmend emrat e shokëve, bashkëbiseduesve, të intervistuarve sikur ngjarja të ketë ndodhur sot. Mashkullora dhe Lazarati, për të mbeten dy emrat më të dashur pas Gjirokastrës. Në këto dy fshatra me histori, ai ka lidhur pjesën më të bukur të jetës. Në bisedë ai citon se “Në Lazarat më caktuan me tre detyra. E para ishte detyra ime si mësues. Së dyti përgjegjës i vatrës së Kulturës dhe së treti do të isha Sekretar i Organizatës Bazë të partisë së fshatit, kur dihet si ishte gjendja në Lazarat”. Kujtimet e tij janë të panumërta, pasi në vitin 1969, ai u emërua telekronist i RTSH-së, për Gjirokastrën, Përmetin, Sarandën. Vizita e Enver Hoxhës në vitin 1978 në Gjirokastër ka shumë mbresa në popull. Ishte koha kur reputacioni i Enver Hoxhës ishte në zenit.

Një jetë të tërë mësues dhe gazetar. Si ju kujtohen ditët e para të shkollës dhe mësuesit, shokët e shoqet e klasës në Gjirokastër?

Unë shkollën fillore e kam mbaruar në shkollën Naim Frashri të qytetit të Gjirokastrës, në lagjen e lindjes Manalat. Mbasi mbarova shkollën 7-vjeçare më doli e drejta për studime në shkollën Pedagogjike 2-vjeçare në Shkodër. Këtë shkollë e mbarova në vitin 1953. Në gusht të vitit 1953 më caktojnë mësues në shkollën 29 Nëntori sot shkolla Çajupi në Gjirokastër. Mbasi ndenja nj vit në këtë shkollë më transferuan në fshatin Mashkullorë, po në këtë rreth. Në Mashkullorë kam qëndruar 5 vjet si mësues në shkollën 8-vjeçare. Gjatë kësaj kohe unë u formova si njeri si mësues dhe si profesionist pasi shkova shumë i vogël në moshën 18-vjeçare. Në këtë fshat unë mundohesha të merrja diçka prej tyre, pasi ishte një fshat me tradita, por dhe unë me shkollën që kisha mund të jepja diçka në atë fshat. Gjatë qëndrimit në Mashkullorë vazhdoja shkollën e lartë me korrespodencë. Pas dy vjetësh mbarova Institutin e Lartë Pedagogjik “Aleksandër Xhuvani”.

Sa vjet qëndrove në Mashkullorë, si të trajtuan dhe çfarë aktivitete bëheshin në atë kohë?

Unë u ambientova me këtë fshat pasi jo vetëm që ishim të një zone, por ata më respektonin shumë. Të gjithë ishin të lidhur me shkollën. Nxënësit na shihnin si perëndi. Respekti ishte në maksimum. Të gjithë donin të mësonin. Nuk e mendoni se si respektoheshin mësuesit. Në vitin 1956 aty u hap Vatra e Kulturës, ku mua njëkohësisht më caktuan dhe përgjegjës të saj. Filluam të ngrinim grupin folklorik të fshatit. Realizuam dhe një grup artistik dhe estradë, ku bënim skeçe dhe shumë aktivitete të tjera. Jeta kulturore filloi të gjallërohej. Vatra e Kulturës ishte çdo natë hapur. Njerëzit ishin shumë të interesuar që të argëtoheshin dhe të mësonin. Në Mashkullorë u formova si intelektual.

Sa vjet ndenje në Mashkullorë dhe ku shkove më pas?

Në Mashkullorë ndenja plot 5 vjet dhe pas këtyre viteve më transferuan në Lazarat. E kujtoj këtë transferim si sot, pasi nuk doja të shkoja dhe pse ai ishte shumë më afër Gjirokastrës. Nuk e pëlqeva këtë transferim pasi isha mësuar në Mashkullorë, isha bërë si pjesë e tij, por nga ana tjetër kisha dëgjuar se Lazarati kishte probleme të tjera.

Kush ua komunikoi transferimin?

Lazarati kishte shumë probleme që nuk i kishte Mashkullora. Transferimin ma komunikuan kur isha Përgjegjës i kampit të Pionierëve në qytetin e Libohovës. Ishte pikërisht Sekretari i Parë i rrethit të Gjirokastrës Dashnor Mamaqi së bashku me anëtarin e Byrosë Politike Gogo Nushi që ma komunikuan transferimin. Në bisedën që bëmë në atë tendën e vogël të kampit, i thotë Dashnor Mamaqi Gogos, këtë djalin do ta transferojmë nga Mashkullora në Lazarat. I thasë shoku Dashnor jam shumë mirë në Mashkullorë. Ai më thotë atë punë e di partia. Nuk kisha ç’të bëja. Nuk kundërshtoja dot. Në atë kohë për një kundërshtim e pësoje dhe merrje në qafë dhe të tjetër. U mërzita shumë, por gjithçka tashmë ishte vendosur. Askush nuk më pyeste më. Kur përmendej Partia, çdo kundërshti ishte e kotë dhe me pasoja.

Edhe aty shkuat si mësues i thjeshtë?

Në Lazarat më caktuan me tre detyra. E para ishte detyra ime si mësues. Së dyti përgjegjës i vatrës së Kulturës dhe së treti do të isha Sekretar i Organizatës Bazë të partisë së fshatit, kur dihet si ishte gjendja në Lazarat. Në fillim e mora me frikë. Nuk dija nga ta nisja.

Si ishte në atë kohë Lazarati?

Të them të drejtën ishte fshat me probleme. Kishte trashëguar nga e kaluara shumë probleme që sot nuk konceptohen. Kishte mbeturina të së kaluarës. Por me thënë të drejtën kur shkova gjeta njerëz krejt ndryshe nga sa komentoheshin. Njerëz shumë të dashur, të afrueshëm, të mirë, të dëgjueshëm. Në fillim rrija dhe shikoja me ndërroje. Nuk merrja dot iniciativa. Më shumë dëgjoja se flisja. Doja të njihja sa më afër mentalitetin e tyre. Doja çdo gjë ta prekja vetë, ta shikoja vetë, ta shijoja vetë. Isha i kujdesshëm në çdo hap që hidhja. Sot e them me plot gojën se në Lazarat gjeta një shtrat të ngrohtë familjar, pasi në çdo hap kisha përkrahjen e të gjithë fshatarëve që donin të mësonin dhe të emancipoheshin. Pas pak javësh unë ngrita grupin Folklorik të fshatit, dhe më vonë një bërthamë muzeale ose dhomën e LAVDISË muzeale që për pak muaj u përhap në të gjithë rrethin e Gjirokastrës si iniciativë e re e panjohur më parë. Në vitin 1961 bëmë festivalin e parë folklorik të fshatit që ishte Festivali i parë Folklorik në rang fshati në rrethin e Gjirokastrës. Pastaj u hap në disa fshatra. Në dhomën “Lavdi e fshatit”, pra një muze, kishte historikun e fshatit, stenda të veçanta me foto, objekte të dëshmorëve dhe patriotëve të fshatit, biografi të patriotëve në vite të ndryshme, të gjitha këto të ndara në stenda dhe të shoqëruara me shkrime dhe foto.

Kush ka qenë në atë kohë si Sekretar i Parë në Gjirokastër?

Unë gjeta Dashnor Mamaqin, pas tij ka ardhur Seit Bushati, Piro Gusho, Rrapo Dervishi. Pra ishin disa Sekretarë të parë. Të gjithë kanë lënë gjurmë. Dihet që Sekretarët e Parë aty zgjidheshin. Vinin njerëz me kulturë, të lidhur me njerëzit. Ishte ajo që fliten nën zë, që duke qenë vendlindja e Enver Hoxhës kujdesi duhej të ishte në maksimum.

Sa vite ndenje në Lazarat dhe ku të caktuan më vonë?

Unë kam ndenjur aty deri në vitin 1969, pra afërsisht 10 vjet. Isha bërë si lazaratas.. Aty kisha bërë shumë punë pasi nuk isha vetëm mësues, por merresha me veprimtari shoqërore. Punoja deri vonë në punë të ndryshme. Kishte shenja të theksuara patriarkalizmi

Cilat ishin arritjet më të mëdha në Lazarat?

E para është se munda ose mundëm të sillnim në shkolla vajzat. Ishte bërë si ligj që vajzat nuk duhet të shkojnë në shkollë. Të ndryshonim veshjet e grave, pasi rrinin me veshje anadollake. Me shami të zezë me tumane, me rroba që mbulonin gjithë trupin. Mezi i bindëm të vishnin fustane. Së pari e filluam me nxënëset e shkollës. Më vonë me grupet artistike folklorike do të fusnim dhe vajzat madje, do të zinim shumë vende të para në Festivaleve Rajonale të këtyre Festivaleve. Më vonë organizuam dhe një skuadër futbolli që me të vërtetë ngjalli një interes të jashtëzakonshëm. Atëherë kishte filluar që futbolli të kishte një përhapje të madhe. Ishte ëndërr atëherë në Lazarat të kishe një skuadër futbolli. Ne ja arritëm. Ngjalli një interes që nuk imagjinohet. Pra organizuam një jetë kulturore artistike të jashtëzakonshme, sa më vonë vajzat dhe djemtë ishin njëlloj në këto aktivitete. Askush nuk mund ta besoj sot se çfarë pune është bërë. Punë titanike, kjo falë dëshirës së lazaratasve për të mësuar, për t’u emancipuar, për të ecur me kohën. Ishin njerëz shumë praktikë, çdo gjë e thithnin menjëherë.

Kur fillove punë si korrespodent i Televizionit Shqiptar për Gjirokastrën?

Pikërisht në vitin 1969 pas 10 vjetësh në Lazarat. Më thirrën dhe më thanë do jesh korrespodent i televizionit, por vetëm si emërim, pasi ende nuk kishin ardhur kamerat për të xhiruar dhe për të bërë xhirime të ndryshme. Aparatet e xhirimit erdhën në vitin 1970. Deri atëherë punoja për Radio -Tiranën. Kronika e parë që kam bërë ka qenë ajo e një feste. Më dridheshin duart nga emocionet. S’e kisha idenë ende se çfarë magjie kishte kamera. Ajo të thithte të merrte brenda saj. Kishte një fuqi magnetike të pazakontë. Nuk thonë kamerën ose haje ndryshe të përpiu. Pak udhëheqës ishin ata që mund të përballonin kamerën. Kjo kur i merrje në intervistë direkt, pasi kur xhiroje larg tyre ata se kishin idenë se çfarë bëhej.

Çfarë ndjeje kur xhiroje ditët e para?

Ishte një përgjegjësi e madhe pasi tani thosha me vete do më shikojnë të gjithë dhe si do i vejë halli im. Po sikur të gaboj? Unë në atë kohë isha telekronist për Gjirokastrën, Sarandën, Tepelenë dhe Përmetin. Pra ishin gjithë ato rrethe që duhej të lëvizja. Në këtë punë unë ndenja plot 17 vjet nga viti 1969 deri në vitin 1986. Në këtë vit më kaluan si Përgjegjës të Gjendjes Civile të rrethit të Gjirokastrës. Pastaj nga këtu dola në pension.

Cilët nga udhëheqësit e asaj kohe ke xhiruar me kamerën tënde?

Enver Hoxhën e kam filmuar vetëm njëherë kur erdhi në Varrezat e Dëshmorëve në vitin 1978. Ai kishte figurë. E përpinte kamerën. Ecte i sigurt, krenar dhe nuk linte hije mëdyshjeje. Kishte një paraqitje që të ngjallte respekt, pavarësisht se si komentohen shumë gjëra sot. Por në atë kohë ai ishte vetë Zeusi. Por si kameraman mund të them se unë kisha shumë emocione ai shkonte para kamerës me një siguri absolute. Për më tej e kam xhiruar dhe në sheshin “Çerçiz Topulli”. Aty ai dukej po aq madhështor. Rrinte krenar duke mos e ndjerë dritën e kamerës, dilte plot seriozitet para saj, kishte një hap të gjatë dhe të sigurt. Nuk i mora intervistë, por vetëm xhirova dhe tekstin e përshtata sipas kronikës. Në të dyja këto xhirime pashë një Enver ndryshe që dinte si të vepronte para popullit. Dinte ti bënte për vete. Vizita e Enver Hoxhës në vitin 1978 në Gjirokastër ka shumë mbresa në popull. Ishte koha kur reputacioni i Enver Hoxhës ishte në zenit.

Po Mehmet Shehun a e ke filmuar dhe kur?

Mehmet Shehun e kam filmuar dy herë. Kur i dorëzoi titullin “Heroi i Punës Socialiste” qytetit të Gjirokastrës dhe njëherë kur i dorëzoi këtë titull krahinës së Pogonit. Ai ecte serioz, me hap të shpejtë dhe nuk bënte shumë lëvizje të tepërta. Nuk i jepte shumë rëndësi kamerës dhe fliste me gjuhë të prerë. Të gjitha vraponin pas tij dhe ai nuk komunikonte shumë. Atë çka kishte e thoshte troç dhe prerë. Kishte një komunikim të çuditshëm. Ai nuk më foli fare, por bëri detyrën dhe iku. Nuk bënte shumë biseda të tepërta. Ne e njihnim mirë ndaj nuk i afroheshim.

Po udhëheqës të tjerë kë ke takuar?

Janë shumë, por do përmend edhe Hysni Kapon. Që erdhi në Kooperativën Bujqësore të Dropullit të Sipërm. Mbajti një fjalim solemn. Kryesorja ishte mbjellja e drithërave dhe sigurimi i bukës në vend. Ai i falënderoi të gjithë punonjësit për punën dhe lidhjen që kishin me partinë. Atë kohë vizitat e udhëheqësve në zonën e minoritetit ishin të vazhdueshme. Ishin të gjithë të kujdesshëm në lidhje me këtë zonë delikate. Kam filmuar Rita Markon në një takim në Gjirokastër. Kam filmuar Simon Stefanin, Manush Myftiun por më shumë kam bërë kronika në Ndërmarrje Bujqësore, në Kooperativa, në punishte, fabrika, uzina, hidrocentrale. Secili nga udhëheqësit kishte karakteristikat e veta. Por di të them që jo të gjithë kishin lidhje të natyrshme me kamerën. Madje kishte shumë udhëheqës që nuk e donin publicitetin dhe nuk kishin qeft ë dilnin apo të flisnin, pasi kishin dhe emocion. Por dua të them se kur vinin udhëheqësit përgjegjësia ishte e madhe. Ata kishin tipa të ndryshëm dhe kishin dëshira apo mënyra të ndryshme lidhjeje me mediat. Disa i kishin qef, të tjerë jo. Disa donin të flisnin disa jo. Pra përgjegjësia ishte e madhe. Përgjegjësi që të linte pa gjumë. Stresi ishte gjithmonë bashkudhëtare me ne. Kur i kaloj në mendje se sa kam kaluar nuk më besohet. Një gabim i atëhershëm të çonte në shumë dritare.