Me Dritanin vetëm në behare
Aleksandër Çipa
“Lidhe jetën me vdekjen se nuk bën mëkat. Filozofia e vdekjes rëndon me përgjegjësi për jetën. Madje mendimet që të shtyn një vdekje, janë verifikimi se si dhe sa e çmon jetën. Në të vërtetë, ky cast na mëson gjithmonë se jeta është gjithësesi e paktë….” Këto fjalë i kam ndjerë në peshën e tyre reale kur në vitin 1983, ndërsa isha maturant, mora lajmin më të hidhur të jetës për vdekjen e tim vëllai.
Kishin kaluar vite dhe dhimbja jonë, e thënë sipas Hygoit: “Kur biem në vajtime/ shërim veç lotit s’ka”. Në një ditë të tillë në shtëpinë tonë në Himarë, na gjen atë sezon behari, familja e bukur e shkrimtarit Zija Çela. (Të vetmit që ati im i drejtohet “mik i zëmrës”). Në sytë e nënës sime loti shtynte lotin dhe dhimbja kish pamjen e mpakjes. Ndërsa në mjekrën e babait pikonte thënia e tij:”gur që shkërmoq dëshpërime”. Familja Çela ishte ftuar për drekë prej atit. Të katër, Aliqi, Zijai, Dritani dhe Riva kishin ardhur me dëshirën e lexueshme për të bërë pak bisedë, por edhe për shkak të atmosferës që gjenin për arsye të fonotekës dhe poezisë popullore.që disponon me shumicë shtëpia ime prindërore. Një arsye tjetër që e dinte Zijai ishte edhe fakti se në familjen tonë në dhjetor të 1990-ës kishte pasur edhe një ngjarje, e cila na kishte vënë të gjithëve në provën e një dhimbjeje të madhe, si ajo e ngjara në ’83-in. Im vëlla, 13 vjeçar, Arbeni, ende pa u shqepur kufijtë, ishte larguar pa lënë adresë dhe në shtëpi ishte rikthyer një zi edhe më e rëndë se ajo e 1983. Të gjithë ishim zvogëluar prej dhimbjes, por ati, kishte shkruajtur:” Det, o det/o det me valë/ të lutem, ma nxirr në anë/ Vijnë mandata/ s’ka kambanë/s’gjendet qyqe për të qarë…” Këtë elegji, ndërsa unë isha në Gjirokastër e kam lexuar prej Zija Çelës në një reportazh të tij botuar në të përditshmen e atëhershme…Shkrimtari e kishte përpirë kumtin dhe si askush tjetër kishte reçensionuar dhimbjen bregase të At dhe Nënës sime. Pak kohë më pas, kur ai reportazh s’kish si ikte prej mendjes sime, unë u ritakova me familjen Çela, si për çdo behar në plazhet e Himarës. Por më shumë e më shumë qëndroja me Dritanin. Jo vetëm mosha, por perceptimi dhe origjina jonë më tej se letrare, na shtytonte drejt dëshirës për të qenë sa më gjatë në bashkëbisedim me njeri-tjetrin. Nëna e Dritanit, himariote e heshtjes fisnike, më mësonte edhe më tepër ta ndieja krenarinë për indin tim bregas. Por pohimi i shpeshtë i Dritanit se :”Në Himarë ka gjithmonë thërrmija homerike dhe danteske”…, më drithëronte. Kjo ishte një ndër temat që ne e copëzonim nëpër takimet tona, të cilat ndodhën gjatë gjithë jetës së tij, vetëm në behare.
Këtë javë, prej poetit Arian Leka unë mora telefonatën më pikëlluese të viteve të fundit. “Sandër, Dritan Çela”…, dhe…s’kish fjalë për më tepër se unë klitha”.Më ngjethi mendimi se Zijai na kishte dhuruar dikur si familje një ngushëllim publicistik të pazakontë dhe të ndjerë deri në zemër. Unë atë ditë u ndjeva realisht zemërshpuar.
Zija Çela meriton, vetëm urim. Ai s’ka asgjë të përbashkët me ngushëllimin. “Bota tahmaqare/ qenka e pabesë/ ca i harron fare/ca i le pa pjesë”. Gjithshka më rodhi në kujtesë fillshëm, sintetikisht si loti. Me këto pasazhe të papërsëritshme kujtimesh, në ditë të beharshme, me dritë deti në visin me dy kaltërsi,me dritë të rënë prej diellit dhe të përthyer prej detit, unë mbeta i familjarizuar me Dritanin. Vitet ishin shumë e shumë, po koha për pranëndënjie, mes ne të dyve, u racionua në mënyrë të tillë që të ishte vetëm e bukur dhe vetëm e fiksueshme në kujtesë.Ne u takuam vetëm në behare.Edhe gjatë kohës që unë erdha në Tiranë, Tanin e takova vetëm përmes përkthimeve dhe përshëndetjeve përmes Zijait.
Shumë përkthime Dritani i bëri në Himarë, në vendlindjen e nënës së tij Aliqit, e mirë te Zoti. Në brigjeplazhet e Himarës, letërsia italiane të shijon aqsa kthjelltësia e detit. Dritani kishte një heshtje pulëbardhe, një heshtje gjideti. Zeshkan si gërxh. Ne notonim shpesh së bashku dhe prej distancës në thellësi të gjirit të Spilesë, kishim mundësi të flitnim më shumë për Bregdetin, Himarën dhe thellësinë e saj, polifoninë dhe poezinë fine orale të zonës. Një ditë, ndërsa kishim ikur thellë detit, tek gjiri i quajtur Sfajio, dhe po sodisnim ujin që përkëdhelte llërët tanë, Dritani më thotë: “Kalvino dhe Pirandelo më kujtohen më shpesh kur vij në Himarë. Ndonëse tani lexoj Buxatin. Eshtë dobësia ime. E kam obsesion...”.Unë, i sapokthyer nga viti shkollor nga Gjirokastra, i thoja:”Kadare ka një të drejtë kur te “Autobiografia e popullit në vargje” i është përkushtuar përmes shijimit aq shumë poezisë së Kapedan Qirjakos.”Të do për shtigje të liga”. Dritani më tha:” Sandër, e çuditshme, ne mjedisi familjar në mënyrë të natyrshme na është imponuar. Gjatë kohës që jemi bashk, ti flet më tepër për poezinë dhe këngën himariote, ndërsa unë çmendem për prozën. O Zot sa i modh Buxati”.
Këto pasazhe jete i lamë disi larg kaq vite.
Dritani është një model i vërtetë i intelektualit dhe krijuesit shqiptar që u përball me dy fronte të pazhurshme dhe të rëndë: Atë të jetës së vet familjare si emigrant dhe atë të jetës së vet krijuese po si emigrant. Në letërsinë e sotme shqipe nuk ka sistem njohës për shkak të shpërndarjes dhe më së shumti për shkak të gjeografisë së tejzgjeruar të emigrimit të shkrimtarëve shqiptarë. Dritan Çela ishte shkrimtari-përkthyes i post ’90-ës. Me një valencë të lartë formimi letrar dhe me një shkollë formimi të pazakontë edhe për shkak të atmëmësisë së tij. Buxati dhe Kalvino të sjellë në shqipen tonë prej Dritan Çelës, kërkojnë rilexim. Pirandelo, Baricco dhe Sciascia janë prurja e tij që meriton përfshirje në antologjinë e zgjedhur të përkthimit shqiptar. Dritani ishte i aftë në shqipitalishten e vet, si një Kokonë i ri , i cili natyrisht mbetet model i madh në shqipfrëngjishten e tij. Periudha e emigracionit dhe së fundi ndërprerja harbute prej frymëheshtjes, na rikujtojnë se këtë letërsi dhe kontribut, me peshë, në kulturën kombëtare, duhet ta njohim dhe ta vlerësojmë për sot dhe për të nesërme.
Për disa beharë rresht unë nuk pata mundësinë ta ritakoja shokun tim të fëminisë dhe rinisë së parë. Koha të shpërndan sipas hallit dhe detyrimit. Me Tanin kishim ndarë brigjet e detit, ku medituam fëmijërisht dhe djalërisht. Ai erdhi për herë të fundit së pari si lajm dhe së dyti në arkën-akllaz. Unë riktheva pas kaq vitesh lotin e dhimbjes që s’ta përfill burrërinë. Me këtë ikje të beftë, unë pashë se Jeta tahmaqare është vetëm e paktë. Dritan Çela u ndërpre, si në fatin më të madh të njerëzve të kulturës.Kemi në bibliotekën tonë rreth 17 libra produkt i vecantë i punës së një përkthyesi fatkeqësisht të ndërprerë. Në përcjelljen e tij atshkrimtari i Dritanit, Zijai, më dha natyrshëm një tjetër provë Njeriu. Dominimin mbi dhimbjen dhe mbi zgafellën e saj. Ndërsa, e mira Aliqi në fytyrën e saj kishte pak detnxirrje, si prej bije e atij visi. Veçse, në sytë e saj, kishte një hapësirë më tepër, na përfshinte të gjithëve që mbanim peshën ngushëlluese për humbjen e djalit të penës, dhe kishte vend për të menduar mirërritjen e krijesave të pafajshëm shenjtërisht, që Dritani la pas si prind i ri.
Shpirti i mallit
(Në vend të një letre që nuk ia nis dot mikut tim të zemrës, Zija Çelës, pas lajmit për fshehje nën dhe të Dritanit të dashur)
Lefter Çipa
Na iku behari, dimri na ka zënë
Ju nëna mos qani kështu ish‘ e thënë,
Ky shpirti i mallit, zemrën na ka zënë.
Nxirë dhe djegur mali, malet s’kanë hënë
Kudo tharë bari, gjethet kanë rënë.
Ky shpirti i mallit, zemrën na ka zënë.
Gjaku ku na vajti, kujt ja kemi dhënë,
Nga na shpuri fati, kockat kemi lënë,
Ky shpirti i mallit, zemrën na ka zënë.
N’është i bardhë savani, dheu është i rëndë.
Ajo farë djali, nga vanë e ç’u bënë,
Ky shpirti i mallit, zemrën na ka zënë.
Kjo vdekje rrufjane, ç’emër na ka vënë,
Shpejt na u hap varri, ç’farë kishim bërë,
Ky shpirti i mallit, zemrën na ka zënë.
Mbi çdo tog me dhé, nëna vajtim bën
Dhe nga kuja e atit, s’ngrihesh dot në këmbë,
Ky shpirti i mallit, zemrën na ka zënë.
Mbi çdo tog me gurë, burrat bëjnë rëngë,
Atje gjumë flé, bota e pa qënë,
Ky shpirti i mallit, zemrën na ka zënë.
Milosao.
Krijoni Kontakt