Demokriti
Demokriti lindi nė Thraki nė qytetin Abder rreth vitit 460 p.e.s. « I shtyrė nga dėshira pėr tė nxėnė », thot Aristoteli, udhtoi shum dhe ariti tė bėj spjegime racionale mbi natyrėn dhe u bė burim i rėndėsishėm pėr pasardhėsit e ndėr ta mė i njohuri ėshtė Epikuri. Besohet tė ketė shkruajtur pesėdhjetė e dy vepra por kjo duhet tė meret me shum kujdes sepse tė ruajtura janė vetėm dis kalime e nga citimet mbi tė qė gjejmė sot, janė tė njerėzve qė nuk pėrputheshin me idetė e Demokritit kėshtuqė, dėshmitė e tyre nuk janė tejet tė besueshme. Nga mungesa e byrimeve tė sigurta, nė kohėt vijuese tź antikės, sa nė Greqi aq sa edhe nė Romė u krijuan anekdota nga tė cilat sė paku arijmė tė krijojmė njė pasqyrė mbi atė se ēqe Demokriti nė kohėt nė fjalė. Plutarku thot se ai ėshtė verbuar vet pėr tė ju shmangur shqetsimve dhe pengesave qė vijnė nga jashtė e sidomos nga femrat, tė cilat pėrndryshe dikur nė jetėn e vet ka dashur ti ketė tė gjitha.
Sa i pėrket veprimtarisė mendimtare, Demokriti pranonte dy principe tė krijimit tė gjithėsisė dhe pėr hėrė tė parė, flitet pėr njė sistem tė krijimit tė gjithėsisė pa ndėrhyrje tė forcave mbinatyrore. Kėtu kemi me tė vėrtetė njė mundim, njė punė mendimit mė tė ri dhe jo pse pėr herė tė parė pėrmendet fjala atom, po pse bėhet njė hulumtim pėr ndėrtimin e asaj qė egziston me principe tė reja dhe mbėshtetur nė baza tė reja materiale. Demokriti pra zhvillon, do tė kisha thėnė njė teori materialiste mekanike ku materjen e quan tė formuar nga grimca tė pazzhdukshme dhe tė pandashme mė tej (atom). Ēdo trup formohet me lėvizjen e grimcave lirė nė shprazėtirėn qė egziston dhe qė mundėson kėtė levizshmėri. Pra kėshtu formohen trupėra mė komplekse dhe tė njėjtat grimcohen pas vdekjes.
Dihet gjithashtu se Demokriti nuk ishte njė materialiste i shterur dhe pa idealizėm nė vehte. Ai me hutaqėri kėrkonte qetėsi shpirtėrore dhe morale. Kėrkonte pastrimin shpirtėror nga friga dhe bestytnitė. Pėr tu mbrojtur nga dėshirat e ndryshme, si qė pėrmenda edhe mė parė ai e verboi vehten
Nga veprat e tia (52 nė numėr) nuk gjemė vetem njė pakicė shum tė vogė se pjesa tjetėr ėshtė shkatruar ose humbur. Fragmente, citate dhe pjesė mbi jetėn e tij transmetohen mė vonė nga Aristoteli, Simpliciusi, Ciceroni, Plutarku
Njė shekull mė vonė, teorinė e bazuar mbi atomet e mer dhe e zhvillon
Epikuri, qė njihet njiherit edhe si pasardhės mė i denjė dhe mė besnik i Demokritit.
Disa citate tė Demokritit :
« Asgjė nuk vjen nga hiēi, dhe asgjė, pasiqė tė jetė shkatėruarnuk i kėthehet hiēit. Atomet lėvizin nė gjithėsi duke prodhuar vorbulla dhe nga kjo formohen komponimet : zjarri, uji, ajri dhe toka. »
«Krejt ēka egziston nė gjithėsi ėshtė frut i rastit dhe domosdoshmėrisė. »
«Gjithėsia ėshtė e pafund pasiqė nuk ėshtė vepėr e asnjė krijuesi. »
Empedokli
Empedokli rradhitet ndėr figurat mė tė shquara tė filozofėve tė kohės parasokratiane tė shkollės sė Parmenidhit. Ėshtė i influencuar nga tri idetė tė cilat edhe i mėsoi, ata tė Pitagorės dhe besimet Orfeike ; idetė Eleatike : dhe ndikimet nga Herakliti. Mbron tezėn e Njėshes dhe mėtej, pasiqė nxen edhe mėsimet e vijuesve tė Pitagorės, pėrpilon kosmologjine e vet. Zjarri, toka uji dhe ajri janė elementet qė formojnė ēdo gjė nė gjithėsinė e paraqitur nė njė sferė ku bashkimi dhe ndarja e elementeve vihet nė lėvizje nga dy forca tė vetme : Dashuria dhe urrejtja. E para ėshtė forcė bashkuese kurse e dyta forcė qė sjellė ndarje. Pėrveē interesit mbi natyrėn Empedokli merret me jetėn politike dhe ėshtė mbrojtės i zjarrtė i demokracisė. Ėshtė poashtu i njohur si idhtar i doktrinės sė migrimit tė shpirtėrave dhe si shėrues, gjė qė bėri tė konsiderohet si hyjni nga bashkėkohanikėt e tij. Pėr tė vėrtetuar pavdekshmėrinė e tij, por mė tepėr nga krenaria joracionale, pas njė banketi ndėr besimtarė e miq, dėgjon njė zė qė e thėrret dhe ai zhduket pėrgjithmonė. U gjuajt nė flakėt e Etnės nga i ngelėn pa u djegur vetėm bronza e kėpucėve. Apotheozė pak edhe e stėrritur por sidoqoftė, dėshira Empedoklit u plotėsua mė sė miri Pretendonte tė jetė Hyjni dhe i pavdekshėm ( « Pastrimet » unė kam arrdhur tek ju si njė Perendi i pavdekshėm ) Kėtė e ariti gjatė jetės e sidomos duke ju sakrifikuar Etnės. Kjo ishte dėshira e tij
Empedokli fizikant dhe magjistar :
Nė poemėn « Natyra » flet pėr ushtrimin e forcės sė magjisė mbi ēdo gjė. Aty i drejtohet nxėnėsit tė vet Posanias me fjalėt : « Ti do ti mėsosh tė gjitha ilaēet kundėr dhimbjeve dhe pleqėrisė. Ti do tė qetėsosh vrullin e errėrave tė palodhshme Pėr tė mirėn e njeriut ti, kur do tė duhet, do tė bėshė qė thatėsia tė zėvendsoj shiun dhe tė kundėrtėn ».
Pėrndryshe te Empedokli qė nė fillim verejmė vendosjen e materjes unike tė pėrhershme. Ēdo gjė e gjithkah ėshtė rrėnjė e tė qenurit. Asgjė nuk nuk vjen dhe asgjė nuk shkatrohet. Ēdo gjė qė ėshtė, ka qenė dhe do tė jetė. Katėr janė « rrėnjėt » qė kanė egsistuar dhe do tė egzistojnė : Zjarri (nė formėn e hyjnizuar Empedokli e quan Zeus), Uji, Ajri dhe Toka : kėto janė bazat e Qenies dhe qėndrojnė nė gjithėsi dhe qė kanė madhėsinė e tyre edhe pse ai nuk ka njohurinė e rėndėsisė sė tyre. Dielli dhe yjet janė aty nga djithėmonė dhe nuk ska ētė kėrkojmė jasht kėsaj. Tė gjithė kanė tė njejtėn moshė. Kanė qenė gjithmonė dhe do tė jenė pėrēdoherė.
Shohim se nė njė mėnyrė Empedokli pranon shumėsin e vetive tė spcifikuara tė pandryshueshme dhe spjegon pėrzierjen e elementeve nėpėrmjet procesive mekanike. Pėrzierja bėhet mes elementeve me afinitete tė pėrafėrta dhe nuk ka asnjė lloj tranfsormimi. Lumenjt e mėdhej gjithashtu mund tė kalojnė nėpėr pore tė ngushta (kėtu Empedokle bėnė hapat e para nė fushėn e atomit). Toka mori lėndėt e shumta nga uji e zjarri dhe kėshtu u prodhuan eshtėrat, tuli, dyelli dhe gjaku.
Principet dhe mekanizmi sipas sė cilit prodhohen kėta pėrzierje dhe ndėrrime, janė dy veti (elemente) tė rėndėsishme : Pėrēarja (armiqsia) dhe nga ana tjetėr : Dashuria (harmonia, gėzimi).
Tash shtrohet pyetja a ėshtė Empedokle i bindur nė Njishen e materies apo pati tendenca tė ndėrlidh idetė e shumėfishit kaotik. A ėshtė pra Pėrēarja njė rrjedhė e Mėrisė dhe Dashuria njė betejė kundėr mbretėrisė sė Pėrēarjes ?
Gorgias
Gorgias, nxėnės i Empedolkit nga i cili e mėsoi retorikėn, ėshtė nga Leontium i Sicilisė dhe sipas disave jetoi 108-109 vjet. Njihet bashkė me Protagorėn, si njėri nga sofistėt e parė dhe mė tė njohurit nė historinė e filozofisė. Nė Athinė erdhi nė moshėn gjashtėdhjetė vjaēare me urdhėr tė qytetit tė vet si ambasador. Nė njė fjalim tė mbajtur para Kuvendit Popullor, ariti tė bind athinasit ta ndihmojnė kundėr Sirakuzės. Vdiq nė vitin 374 p.a.s. nė Larisė.
« Fjala ėshtė despot i plotėfuqishėm » pat thėnė Gorgias nė njė fjalim tjetėr tė vetin nė Athinė. Pėr tė, arti i tė folurit dhe manipulimit janė « ēelsi i pushtetit politik ». Thėnia e tij se : Gojėtari ka mundėsinė e tė folurit qė tė gjithėve pa dallim dhe mbi ēdo pyetje, nė atė mėnyrė qė nė prani tė turmės tė jetė mė bindės se ēdokush tjetėr. » Tė kėtilla deklarime ngjallėn bujė nė Athinė dhe njėherit ndihmuan qė retorika, pra arti pėr tė bindur, tė pajiset me petk famėkeq. Sulmet mė tė « egra » erdhėn nga Sokrati dhe nxėnėsi i tij Platoni nė Dialogun e tij sa bėnė qė edhe sot fjala sofist tė ketė domethėnie fyese. Pėr Platonin, sofistėt, e nderonin (ēmonin) mė shum tė mundshmen se sa tė vėrtetėn , kjo ėshtė e pajelueshme. Por, edhe pa Platonin, retorika, vendin e ka nė nė mes tė lejueshmes dhe pėrēmimit. Ajo lindi krysisht si pasojė e nevojės dhe e dėshirės pėr mbisundim politik dhe pėr tė bindur gjykatėsit gjatė njė procesi gjyqėsor.
Gorgias dhe sofizmi nė pėrgjithėsi mbrojnė « tezėn e tė fortit ». Pėr ta, drejtėsia ėshtė ēpikje e tė dobtive qė e pėrqafojnė njė masė e madhe, tė cytur nga friga se mos vallė do tė pėsojnė nga tė fortit. Pėr sofistėt drejtėsia ėshtė forcė dhe lejohet tė pėrdoret pėr epėrsim
Pėrfundimet kryesore dhe mė tė dalluara tė Gorgias janė :
*
a. E vėrteta nuk egziston ;
*
b. Qenia nuk egziston e « nėse diēka egziston, ėshtė qenia ose jo-qenia, ose njėherit qenia dhe jo-qenia. » ;
*
c. « Edhe nėse diē egziston, njeriu nuk mund ta dalloj e as ta spjegoj » ; n
Gorgias, nxėnės mė tė famshėm pati Isokratin, qė u bė njėri ndėr gojėtarėt mė tė njohur tė Athinės por qė njėherit u sulmua shum ashpėr nga Plutarku « se kaloi njė tė nėntėn e jetės se vet pėr tė shkruar njė fjalim ».
Herakliti
Herakliti lindi nė Efez nė brigjet e Egjeut nė njė familje, sipas legjendės, priftėrinjsh dhe mbretėrish, por vet i la mbėnė titujt e klasės dhe rangut.
Privilegjohet tė besohet se la pas tij njė libėr nga i cili neve na kanė aritur dis fragmente tė shkruara nė stil poetik ku mendimet janė vėshtirė tė kuptuesheme nga edhe e fitoi llagapin « i errėti ».
Jean Brun e cilėson nė mėnyrė tė mrekulluar Heraklitin kur thot :
« Filozofķ e pėrleshjes dhe harmonisė, Filozofķ e Bėrjes dhe Kėthimit tė Pėrjetshėm, filozofķ e jetės dhe katastrofės, filozofķ e Logosit qė flet dhe e numrit tė vulosur, mendimi i Heraklitit, ėshtė nė tė njėjtėn kohė edhe shumė i vjetėr edhe aktual, pėrbėn nė vehte shumė mė tepėr se sa qė pėrshkruan. Ajo ėshtė nė mėnyrė tė veten, filozofķ e limitit dhe pragut qė na ēon nė kėtė pėrpara qė ndalet. »
Tri janė temat qė reflektojnė nė veprėn e Heraklitit : hulumtimi i themeleve tė vetme tė botės si njė e plotė ; njėsia e tė kundėrtės dhe rrjedhoja e gjėrave. Njėherit vėrrejmė se hulumtimet nė principe tė materjes dhe se ai mer pėr pėr elemnte kyqe tokėn, ujin ajrin dhe zjarrin. Pėr te, nė fillim ishte krejt zjarr por qė mėtej me dėshirėn hyjnore u shėndrrua nė det e nga gjysma e tė cilit u krijua dheu.
Nė qėndrimin e tij mbi principin e tė njejtės dhe tė kundėrtės nė tė njejtėn njėsi, pason principi themelor i ndryshimit tė vazhdueshėm, e tė pėrhershėm. « Nuk lahemi dy herė nė tė njėjtin lum » ėshtė shkruar nga nga Herakliti qė na bėne tė kuptojmė se uji i lumit qė hyme njėherė, pėr sė dyti nuk ėshtė mė i njėjti megjithėse jemi nė tė njejtin lum. Ky princip ėshtė ai qė na shtin ti kundėrvėmė Heraklitin Parmenidhit dhe teorisė sė tij tė Njė Qenie, pandashmėri, i pėrjetshėm homogjen dhe pandryshueshėm.
Sa i pėrket kohės, Herakliti ėshtė akoma nė fazėn e arkaizmit dhe nė kėtė epokė, jemi akoma nė mes tė ndjenjės dhe resonimit nga edhe mendimi i adoptuar mbi konceptin ciklik tė kohės e jo nė atė linear. Pra kėtu kemi tė bėjmė me njė dialektike tė hapur sepse ai injoron kohėn lineare tė zhvillimit, tė ecjes sepse kalimi i kohės nė formė spirale ėshtė rrikėthim i pafund nė kohė ciklike qė pėrfundon nė kaos tė hapur. Hegeli ėshtė ai qė u largua nga kjo kohė ciklike nė njė spjegim tė saktė modern tė kohės lineare
Herakliti me idetė e veta, influencoi numėr tė madh mendimtarėsh nėpėr shekuj, ndėr ta Platonin dhe stoikėt si dhe Hegelin qė integroi sistemin e tij nė veprėn e vet.
Krijoni Kontakt