“Llojet e personaliteteve” ėshtė njė temė pėr tė cilėn mund tė lexosh shumė dhe jo vetėm nė librat shkencorė e profesionalė, por gjithnjė e mė tepėr nėpėr revista e gazeta. Personalitetet njerėzore dhe tipat e ndryshėm tė tyre janė trajtuar nga shumė kėndvėshtrime shpesh tė bazuara shkencėrisht, por jo rrallė pėr to edhe ėshtė abuzuar, duke qenė se bėhet fjalė pėr njė temė qė ngjall gjithmonė interes. Ne jemi tė etur tė njohim vetveten dhe shpesh tentojmė tė gjejmė pėrgjigjet e pikėpyetjeve tona te librat, apo edhe te testet e ndryshme. Sė fundi, nė morinė e studimeve e kėrkimeve tė shumta shkencore ėshtė edhe njė syresh qė thekson rėndėsinė e madhe tė tipareve tė personalitetit tonė. Madje rėndėsia ėshtė aq e madhe sa luan njė rol primar edhe nė ēėshtjet e shėndetit. Tashmė dihet se personat me tė ashtuquajturin personalitet i tipit A pra armiqėsor, ambicioz dhe tė paduruar, janė mė tė prirur pėr tė pasur probleme me zemrėn. Sė fundi, shkencėtarėt po zbulojnė gjithnjė e mė tepėr lidhje mes personalitetit dhe sėmundjeve tė trupit tė tilla si ulcera, infeksionet e rrugėve respiratore apo Parkinsoni. Pėr sa i pėrket formimit tė personalitetit dihet se fazat e para tė jetės janė shumė tė rėndėsishme. Shumė tipare njerėzore lidhen edhe me gjenetikėn e individėve si pėr shembull sjelljet neurotike tė cilat kanė lidhje me praninė e madhe tė gjenit tė serotoninės. Ajo qė nuk dihet ėshtė mėnyra se si tiparet e personalitetit ndikojnė nė gjendjen shėndetėsore tė organeve tė ndryshme tė trupit edhe pse pėr kėtė qarkullojnė shumė teori. Ja disa nga lidhjet qė ekzistojnė mes sėmundjeve dhe tipareve tė personalitetit.
Impulsivėt
Personat qė janė shumė impulsivė, tė hedhur, apo tė paduruar mund tė mendohet se janė mė tė rrezikuarit nga aksidentet, por nė fakt rreziku mė i madh qė u vjen nga tiparet e tyre ėshtė ulcera e stomakut. Sipas pėrfundimit tė disa studimeve tė ndėrmarra ndaj 4000 personave, ėshtė zbuluar se ata qė kanė tiparet e sipėrpėrmendura janė mė tė prirur ndaj sėmundjeve tė stomakut nė krahasim me tė tjerėt nė masėn 2.4 herė. Arsyeja ėshtė se personat impulsivė i pėrgjigjen stresit me prodhimin e njė sasie mė tė madhe tė acidit sesa personat e tjerė. Pikėrisht kjo sasi sjell edhe sėmundjen e ulcerės. Kėta persona kanė edhe probleme me tė ushqyerit. Probleme qė shkojnė nga bulimia deri tek anoreksia.
Gazmorėt
Njė nga zbulimet mė tė papritura ishte ai qė njerėzit me humor tė mirė janė mė tė prirur pėr tė vdekur mė herėt se tė tjerėt. Sipas njė studimi, fėmijėt qė konsideroheshin nga prindėrit dhe mėsuesit si mė tė qetėt e me humor mė tė mirė, nė moshė madhore kishin vdekur mė herėt se ata qė nuk gėzonin humor tė shėndetshėm. Ndryshe nga sa mund tė pritej nė rastin e personave me humor tė mirė, studimet e fundit kanė provuar se njė tipar i tillė i personalitetit mund tė jetė problematik. Po cili ėshtė shkaku? Sipas njė teorie kjo vjen sepse njerėz tė tillė i nėnvleftėsojnė rreziqet e jetės dhe ndoshta kanė vėshtirėsi pėr t’u marrė me situata tė cilat nuk kanė dalė ashtu sikurse ata shpresonin.
Agresivėt
Tipat armiqėsorė janė tė hapur ndaj njė numri tė madh problemesh shėndetėsore dhe pėr kėta persona janė zhvilluar shumė kėrkime shkencore. Njerėzit qė vuajnė nga artereoskleroza janė ata qė kanė mė sė shumti personalitete armiqėsore. Njė studim amerikan tregoi se tipat agresivė janė mė tė hapur ndaj rreziqeve tė infeksionit nė tė gjitha pjesėt e trupit dhe sėmundjeve tė zemrės, atyre tė lidhura me infektimin e arterieve. Shkaku mund tė jetė sepse ky lloj tipari i personalitetit ka nivele mė tė mėdha proteinash tė sistemit imunitar qė kanė lidhje me inflamimin. Njė tjetėr teori ėshtė se njerėzit armiqėsorė kundėrpėrgjigjen shumė mė shpejt dhe shumė mė ashpėr ndaj stresit si mendėrisht, ashtu edhe psikologjikisht. Kjo shkakton rritjen e presionit tė gjakut dhe shpeshtimin e rrahjeve tė zemrės qė ēon nė ērregullim tė sistemit kardiovaskular. Tipat inatēinj e kanė shumė mė tė vėshtirė qė tė shėrohen nė krahasim me tė tjerėt. Atyre u duhet mė shumė kohė. Studiuesit e Universitetit tė Ohios kryen kėtė eksperiment pėr tė vėrtetuar sa mė sipėr. Njė grupi personash iu shkaktuan plagė tė vogla nė krahė. Pas 4 ditėsh vetėm 70% e pacientėve kishte pėrmirėsime tė dukshme, 30% ishin ende nė fazat e para dhe pikėrisht kėta pacientė ishin persona me tipare agresive. Kėta njerėz janė mė tė pritur edhe ndaj depresioneve dhe sėmundjeve mendore.
Tė ndrojturit
Personat e ndrojtur, ata qė nuk marrin shumė iniciativa nė shoqėri, apo nė jetėn e tyre personale janė mė tė dhėnė ndaj marrjes sė infeksioneve virale. Nė disa studime tė ndėrmarra te kafshėt, shkencėtarėt kanė dalė nė rezultatin se personat qė pėlqejnė tė shoqėrizohen kanė mė shumė nyje limfatike mbrojtėse se ata qė janė tė ndrojtur dhe parapėlqejnė vetminė. Nyjat limfatike janė pjesė e sistemit imunitar tė trupit dhe ndihmojnė nė shkatėrrimin e infeksioneve tė ndryshme dhe viruseve e baktereve.
Optimistėt
Ata gjithmonė shohin anėn pozitive tė jetės dhe jetojnė pėrafėrsisht 7 vjet mė shumė se ata qė shohin vetėm zymtėsi pėrreth. Rreziku i vdekjeve tė hershme pėr shkak tė ndonjė sėmundjeje ėshtė te kėta persona 55% mė i ulėt se te tė tjerėt. Sipas njė teorie del se optimizmi rrit dėshirėn pėr tė jetuar, ndėrkohė qė sipas njė teorie tjetre dėshira pėr shoqėri luan njė rol shumė tė madh nė jetėgjatėsi. Kėto situata tė mira ulin sasinė e prodhimit tė hormonit tė stresit. Optimizmi i jep njė ndihmė shumė tė madhe funksionimit tė sistemit imunitar duke e mbrojtur atė nga stresi psikologjik. Njė studim amerikan i kryer mbi individė tė caktuar pėrgjatė njė periudhe 30-vjeēare nxori nė pah se optimistėt janė mė tė shėndetshėm dhe kanė mė pak paaftėsi se tipat pesimistė.
Tė mbyllurit nė vetvete
Personat qė janė tė mbyllur nė vetvete dhe janė melankolikė me njė gjendje qė shkon shpesh nė pikėllim, tė klasifikuar se personalitete tė tipit D, vuajnė nga njė shkallė e lartė dhimbjeje shpirtėrore, por nė mėnyrė tė ndėrgjegjshme i shtypin ndjenjat e tyre dhe si rezultat mund tė jenė shumė mė tė prirur ndaj risqeve tė kancerit, apo sėmundjeve tė zemrės. Si pasojė, te kėta persona regjistrohet edhe numri mė i madh i vdekjeve. Kėta njerėz kanė njė sistem tė prodhimit tė hormoneve qė ėshtė shumė i brishtė dhe shpesh i ērregullt qė do tė thotė se kanė rrahje tė shpeshta zemre, presion gjaku tė lartė dhe ngushtim tė enėve tė gjakut. Tė gjitha kėto janė shumė tė kėqija pėr sistemin kardiovaskular. Persona tė tillė janė mė tė prirur edhe ndaj infeksioneve
Tė pėrgjegjshmit
Personat e pėrgjegjshėm janė edhe mė jetėgjatėt. Kjo veti ka njė ndikim tė jashtėzakonshėm nė jetėgjatėsi, pasi te kėta njerėz presioni i gjakut, niveli i kolesterolit dhe rrahjet e zemrės janė nė nivele normale. Shkaku ndoshta ėshtė se njerėzit e pėrgjegjshėm shmangin rrezikun dhe kanė njė jetė larg faktorėve qė do tė dėmtonin shėndetin.
Tė hapurit
Ashtu si edhe optimistėt ata ka mė pak shanse qė tė vuajnė nga sėmundjet e zemrės. Njė studim italian doli nė pėrfundimin se personat qė janė mė tė hapur ndaj realitetit dhe tė tjerėve kanė 15% shanse mė pak pėr tė kapur epidemitė, apo sėmundjet e virozat gripale tė stinės sė ftohtė.
b. GAZETA SHQIP
Krijoni Kontakt