Psikologjia në shërbim të shëndetit

[salihaj]

Në vijim do vazhdonim me edukimin e fëmijës, si gjithnjë nga broshurat shkollore qe mi dhuroi profesori im i ndjerë Shyqri Pajaziti, qe sipas meje nuk kam lexuar literaturë më të përshtatshme për edukimin e fëmijës. Të shkruara në gjuhën serbokroate, botuar në vitet e gjashtëdhjeta në Novi Sad. Materia është përmbledhje e autorëve të ndryshëm botëror.
Edhe unë edhe paraardhësit e mijë kem qenë në një formë apo tjetër të arsimuar, por një shkrim për edukimin e tillë të fëmijëve siç kam hasë në këto broshura nuk kam lexuar gjer me tani. Jam shumë mirënjohës çdo forumsit qe lexon këtë materie te jap komentet dhe sugjerimet e veta, si dhe të më drejtoi në një literaturë më me vlerë.

[salihaj]

Hyrje
Loja është aktiviteti fundamental i fëmijës, sidomos e fëmijës në moshën parashkollore, si dhe kuptimin dhe përcjelljen e tij të pa ndarë. Ajo është forma themelore e veprimtarisë krijuese te fëmija, me ndihmën e se cilës fëmija zhvillohet në çdo aspekt njëkohësisht shfaqë personalitetin e vet, karakterin e vet, aftësinë individuale si dhe përshtatshmërinë. Sipas mendimit të shumë pedagogëve bashkëkohor, loja për fëmijë është ajo siç është puna për të rritur, loja është shkalla e parë e veprimtarisë fëmijërore qe i paraprinë punës duke paraqitur ndërrim specifik të sajë. Kështu qe pedagogu Makarenko në një ligjëratë për prind thotë: “Loja ka rëndësi të madhe në jetën e fëmijës, të njëjtën rëndësi siç është puna për të rritur. Ashtu siç është fëmija gjatë lojës, i tillë ka me qenë në punë kur të rritet. Andaj, edukimi i punëtorit të ardhshëm bëhet kryesisht përmes lojës”.
Mirëpo, shumë prindër nuk kuptonin rëndësinë e jashtëzakonshme te lojës si mjet për edukimin e fëmijës së tyre, por e nënkuptonin si një argëtim i rëndomtë dhe humbje kohe, për të cilën nuk duhet ti kushtohet kujdes fare edhe më pak të mendonin gjatë shfrytëzimit të sajë në lëmin edukative. Botëkuptimi i tillë është pasojë e mosnjohjes së natyrës së lojës fëmijërore dhe ndikimi i tij pedagogjik në formimin e personalitetit të fëmijës, sidomos në moshën parashkollore, qe sipas mendimit të përgjithshëm të psikologëve dhe pedagogëve, periudha vendimtare për formimin e karakterit dhe shprehisë së fëmijës, qe ngelë gjatë tërë jetës nga e cila varet struktura e ardhshme e personaliteteve.
Për atë në këtë broshurë do tentonim të paraqesim disa pyetje themelore mbi natyrën e lojës së fëmijës dhe vlera e sajë edukuese, duke analizuar disa lloje kryesore të lojërave dhe mënyra e udhëheqjes të tyre – në mënyrë qe prindërit ta shikonin lojën jo si dukuri stihie për të cilën nuk duhet kujdesur, por si veprimtari qe ka rëndësi të thellë për fëmijën dhe qe duhet të udhëhiqet në mënyrë shumë të kujdesshme për tu shfrytëzuar në mënyrë të drejtë ndikimi i gjithanshëm pedagogjik.
Nën udhëheqjen e lojës se fëmijëve nuk nënkuptonim në as një mënyrë përzierjen e vrazhdë të moshuarve në lojë, qe kishte me penguar pavarësinë e fëmijës dhe fantazinë e tyre krijuese, si speciale në lojë vjen në shprehje, krijimi i kushteve qe nevojitën për lojë, nxitja e mos pengimit në mendimin e sajë, organizime e të ngjashme. Mbi të gjitha këto do bëhet fjalë në shkrimin vijues, ndërsa këtu vetëm do nënvizonim nevojën qe me lojë udhëheqin prindërit dhe edukatorët në institutet parashkollore, për të mos pasur bredhje të kota edhe në këtë lëmi. Edhe këtu duhet pasur parasysh qe personaliteti i fëmijës nuk është një “varkë e dehur” qe bredhë pa kurrfarë caku nëpër det, siç thotë pedagogu francez Zhan Shato në veprën e tij “Loja e fëmijës”, por varka duhet pasur pilotine vet, dhe bartësi i timonit qe do ta drejtoi atë.
Për të krijuar mundësin qe në mënyrë të drejtë të drejtojmë edukatën e fëmijës, patjetër duhet ditur aftësinë dhe zhvillimin e tij psiko-fizik. Për atë loja aq karakteristike dhe rëndësia e manifestimit jetësor të fëmijës, nuk guxonim kurrsesi ti qasemi si dukuri stihie, por me kujdes të madh duhet studiuar, qe në mënyrë të drejt ta shfrytëzonim në punën tonë edukuese me fëmijën.

[salihaj]

Këtë pyetje e kanë trajtuar shumë filozof, psikolog dhe pedagog dhe kanë dhënë teori të ndryshme shkencore në të cilat kanë munduar të sqarojnë gjenezën dhe esencën e lojës së fëmijëve. Me këtë rast ne nuk do të lëshohem më përafërm në shqyrtimin e numrit të madh teorish, qe kryesisht lojën e shohin si një shtytje të pastër fiziologjike, respektivisht si dukuri biologjike, në njërën anë, ose si dukuri jetësore, sociale, në anën tjetër. Do trajtonim karakteristikat e përgjithshme të disa teorive.
Në atë kohë disa shkencëtar e kanë trajtuar lojën si shprehja “energjisë së tepërt” në organizmin e fëmijës dhe shtazës, duke mos bërë një dallim cilësor mes lojës së fëmijës dhe shtazës, qe gjithsesi ekziston. Ose e kanë sqaruar lojën si shembull kur fëmija lozë me rërë, me hark dhe shigjetë, përjeton të gjitha ato faza zhvillimore përmes të cilave ka kaluar njerëzimi. Pastaj disa kanë menduar qe me anë të lojës bëhet “zbrazja” e disa instinkteve luftarake, ose ajo është shprehje e shtytjes për tu mburrur, forcës, ose e dëshirave ndrydhëse etj. Të gjitha këto teori sot në aspekt shkencorë nuk mbështetën.
Njëri ndër teoricienët me të njohur për lojëra të fëmijëve, Karl Gros, filozof gjerman dhe psikolog, në veprat e tij “loja e shtazës” dhe “loja e njeriut” nuk sqaron gjenezën e lojës, shkaktarin e sajë, por në mënyrë shumë precize cakton vetëm qëllimin e sajë, qe mbështetët në përgatitjen biologjike, respektivisht stërvitjen për qëndrimin e llojit gjatë jetës, duke mos vërtetuar dallimin mes lojës së fëmijës dhe shtazës. Andaj, edhe kjo teori e shprehur në mënyrë biologjike nuk jap përgjigje të plotë në pyetjen fundamentale të gjenezës së lojës për fëmijë, edhe pse cekë rëndësinë e sajë për përgatitje dhe stërvitje në vijimin e jetës së fëmijës.
Në anën tjetër, problemi i gjenezës së lojës fëmijërore është hulumtuar nga shumë shkencëtar tjerë edhe në aspekt shkencor, siç është filozofi i njohur francez Anri Valon, ndërsa nga shkencëtarët rus – mjeku dhe pedagogu Arkin, psikologu Rubinshtajn, pedagogët Makarenko, Genjalin, Menxhericka, Usova e të tjerë.
Të gjithë këta qe u ceken lojën e trajtojnë si veprimtari në të cilën fëmija përqafon botën reale qe e rrethon ku me ndihmën e imagjinatës mund ta ndryshoi. Sipas kësaj, loja e fëmijës është dukuri komplekse sociale, në të kundërtën loja e shtazës qe është pastër një shprehi instinkti, veprim shtytës, i larguar nga çdo imagjinatë qe përcjellë lojën e fëmijës. Fëmija lozë për atë se ndien nevojë për aktivitet, e qe është shprehje e tij për zhvillimin psikofizik, në mënyrë speciale gjatë moshës parashkollore, kur sistemi qendror nervor i tij nuk është funksional në mënyrë të mjaftueshme, kështu qe fëmija është mjaftë lëvizës, dinamik, edhe në aspekt fizik dhe shpirtëror, dhe aspekt emocional. Këtë nevojë themelore për aktivitet, këtë “kënaqësi muskujsh”, siç thoit filozofi Pavllov, këtë dëshirë qe në mënyrë aktive të merr pjesë gjatë jetës, qe të duket “i madh”, qe tua tërheq vëmendjen të moshuarve - fëmija e shpreh përmes lojës. Kështu loja fillon duke treguar të moshuarve se si duhet qëndruar gjatë jetës, andaj fëmija në këtë mënyrë duhet eksponuar si personalitet. Sipas fjalëve të Gorko-së, i cili ka qenë i interesuar për këtë problem të fëmijës, “loja është rruga e fëmijës për tu eksponuar në botën ku ai jeton dhe qe është i thirrur ta ndryshoi”.
Një karakteristikë e rëndësishme e botëkuptimit bashkëkohor për lojën e fëmijës është qe fëmija lojën nuk e dallon në mënyrë të ashpër nga puna, siç mendonin shumë përfaqësues e botëkuptimeve biologjike për gjenezën e lojës.
Fëmija gjatë lojës realizon qëllimet e veta, imagjinatën e vet, për atë, loja për fëmijën është gëzimi dhe kënaqësia e vërtetë. Në te mbështetët vlera e madhe, sepse gjatë lojërave të ndryshme në mënyrë të pa hetuar mund të përvetësohen shumë dituri me dobi të madhe. Mirëpo për shkak të saj qe me anë të lojës ua tërheq vëmendjen të moshuarve, çfarë dëshiron qe në mënyrë “serioze” të punoi (çfarë më mirë dinë kur nëna e lutë ti “ndihmoi” në kuzhinë) në këtë rast loja shumë herë ngërthehet me punën, andaj në të vërtetë ajo është në përgatitje për punë. Provoja me të vërtetë na bënë me dije, siç thotë Arkin-i, se "fëmija punon duke lozur dhe lozë duke punuar”.
Një shpjegim të shkëlqyer psikologjik me kalimin e lojës në drejtim të punës e ka dhënë pedagogu Zhan Shato në veprën qe është cekur më parë, në të cilën thotë: qe "nxitësi kryesor i lojës është dëshira qe fëmija të tregohet i madh”, ndërsa “pasoja e kësaj dëshire është kërkimi ndaj detyrës dhe vështirësive”. Ai sqaron, me shumë shembuj, qe “loja e fëmijëve është zëvendësim i drejtë i punës”.
Trajtimet bashkëkohore të lojës së fëmijës si dukuri sociale komplekse qe fëmijën e mbanë në jetë tregon rrugën e drejtë në esencë për shpjegime shkencore, edhe pse ende nuk kemi një teori qe kishte me qëndruar dhe shpjeguar mbi problemin e lojës fëmijërore komplekse në tërësi.
Mirëpo, pa marrë parasysh në llojllojshmërinë e trajtimit të esencës së gjenezës së lojës, i pa mohuar është fakti qe të gjithë pedagogët, duke filluar nga Rusoa-së, Frebel-it, pajtohen qe loja ka rëndësi të madhe pedagogjike për zhvillimin e përgjithshëm të personalitetit të fëmijës, sidomos gjatë periudhës parashkollore, ku ajo periudhë pa hezitim quhet edhe “periudha e lojës”.

[salihaj]

Mund të thuhet qe kjo është vlerë e shumanshme, sepse lojërat e fëmijëve, siç thotë Frebel-i, “ të gjitha fillesat e jetës në ardhmëri” loja në edukatën ndikon fëmijës në mënyrë fizike, mendore, morale dhe estetike.
Edukimit fizik, loja është mjet i shkëlqyer për zhvillimin e organizmit të fëmijës, sidomos muskujve dhe lëvizjeve të tij, sepse fëmija në lojë plotëson nevojat e veta natyrore për të lëvizë, ai vrapon, kërcen, ngjitët në lartësi, gjatë të cilave zhvillohet dhe forcon trupin e vet, sidomos nëse gjatë lojës i eksponohet ajrit, ujit të pastër,dhe diellit. Lojëra të llojllojshme me top në ajrin e pastër me një rëndësi qe nuk vlerësohet është edukata fizike e fëmijës dhe forcimi i shëndetit të tij. Gjatë kësaj zhvillohen të gjithë muskujt lëvizës, qe bëhen më të fortë, më elastik, dhe më të lëvizshëm.
Në veçanti ka rëndësi të madhe forcimi i organizmit në lojërat dimërore në borë, duke ndërtuar “babadimrin”, duke u gjuajtur me topa bore, duke rrëshqitë me saje e të ngjashme, çfarë ndihmon procesin e rregullimit të temperaturës në organizëm dhe pengon paraqitjen e të ftohurit dhe sëmundjeve tjera.
Pranë kësaj, fëmija gjatë lojës në të shpeshtën e rasteve mësohet të përvetësoi lëvizjet e veta të ngadalshme, ti koordinoi dhe të drejtoi me to, gjatë të gjitha këtyre mësohet të përvetësoi , sepse gjatë lojës duhet pasur kujdes të madh kur duhet vrapuar, kur duhet ndalur, kur duhet të ulet cucë, të kapë etj. Ai në lojë përmirëson mbajtjen e përgjithshme të trupit të vet gjatë ecjes, sepse fëmija në raste të shpeshta nuk kanë mundësi të përvetësonin lëvizjet e duarve të tyre, ku ka raste qe ato ti mbajë me grusht të shtrënguar dhe të shtanguara ose në mënyrë jo natyrore lëvizin me to, shpesh herë janë të pa sigurt dhe frikacak gjatë lëvizjes, çfarë shprehet në sjelljen e përgjithshme të tyre dhe mbajtjes së qëndrimit të trupit.
Pran zhvillimit të lëvizjeve të përgjithshme qe gjatë lojës harmonizohen dhe përkryhen, shumë lojëra ofrojnë mundësi fëmijës qe të zhvillojnë edhe muskujt e imtë dhe të shuplakave të dorës, siç janë lojërat me pipa, radhitja e mozaikut dhe materialit të imtë konstruktiv. Kjo sjell elasticitetin dhe lëvizshmërinë në shuplakë dhe është stërvitje e shkëlqyer për shkrimin e më vonshëm të tij, respektivisht për mbajtjen e lapsit në mënyrë të drejtë.
Për një zhvillim të përgjithshëm fizik e sidomos me rëndësi të madhe janë lojërat lëvizëse në ajër të pastër, sepse në mënyrë pozitive ndikon në funksionimin e gjëndrave me tajitje te brendshme kështu qe në atë mënyrë ndihmon shkëmbimin e materialit në organizëm, shpejton oksidimin e oksigjenit në qeliza dhe shumë më shpejtë liron organizmin nga materiet e ndryshme helmuese. Këto lojëra ndihmonin zhvillimin e organeve për frymëmarrje dhe për qarkullimin e gjakut, rrisin thellësinë e frymëmarrjes dhe numrin e rruazave të kuqe të gjakut, si dhe sasinë e hemoglobinës në gjak, sepse lëvizja gjatë lojës në ajrin e pastër ndihmon aktivitetin e palcës së kockave.
Gjithashtu këto lojëra janë mjet i shkëlqyer për forcimin e fëmijës qe janë anemik, rakitik, të dobët, nervoz, qe kanë gjumë të çrregulluar, oreks të dobët janë pa vullnet dhe apatik. Për fëmijë aq të vegjël rekonvaleshent sidomos me të përshtatshme janë lojërat e ashtuquajtura lojëra me stërvitje, qe mund të udhëheqin edhe vet prindërit, mbi vetitë në veçanti të fëmijës, kondicionit të tyre fizik dhe gjendjes shëndetësore në përgjithësi. Ato kontribuonin forcimit të organizmit të fëmijës në përgjithësi, me atë zvogëlohet mundësia për infektimin me sëmundje infektuese.
Lojërat me stërvitje, ashtu siç është edhe emri i tyre, në vete përmbajnë ca stërvitje shumë të lehta për lëvizje natyrore siç janë: ecja duke rrëshqitur, vrapimi dhe ndalja kur jepet shenjë, pastaj zgjerimi i duarve përpara, pas, anash, ku të gjitha bëhen në formë argëtues, qe mund të përsëritët në forma të ndryshme, duke përdorë rekuizite të llojllojshëm dhe të thjeshtë, topa laraman, flamuj etj. Lojërat e tilla janë mjet i fortë për forcimin e fëmijëve të dobët për nga shëndeti, për qëndrimin e drejtë të trupit të tyre, gjymtyrëve të tyre qe te fëmija me shëndet të dobët gjymtyrët u janë të çrregulluara për shkak të trupit të dobët.
Ndaj të gjithave, forcimi i organizmit dhe qëndrimi i tij i drejt dhe i bukur arrihet duke stërvitur në aspekt fizik dhe me ndihmën e lojërave të fëmijëve kështu qe në masë më të madhe ndihmon edukata fizike, gjatë interesimit të fëmijës i tërheq ata dhe në mënyrë të pa hetuar duke vepruar në drejtim të zhvillimit të gjithanshëm fizik dhe psikik.
Disa psikolog, siç është Elizabeta Harllok, paraqet edhe rëndësinë e lojës në aspekt të higjienës shpirtërore, sepse ajo në një mënyrë, liron fëmijën nga presionet e ndryshme qe krijohen për shkak të kufizimit, që fëmijës ja imponon midisi ku ai jeton.

[salihaj]

Sidomos në periudhën parashkollore kur sistemi nervor është me aftësi të kufizuar për pranimin e çdo përshtypje, qe thellë depërton në vetëdije dhe për kohë të gjatë mbahet ndërmend, loja është forma më e përshtatshme për përfitimin e dijës dhe përvojës mbi të vërtetën qe rrethon fëmijën. Sidomos është me rëndësi kur fëmija gjatë lojës përfiton dije, shprehi dhe shkathtësi kanë vlerë të përhershme, sepse janë përfituar në mënyrë interesante, në formën argëtuese qe është shumë e përshtatshme për mendimin dhe kuptimin e fëmijës, ndër to si rezultat i personalitetit me përjetime të sinqertë dhe pa ndërmjetësim në përvojën e tij.
Para se të gjithash, në lojë përmes lodrave fëmija njeh vetitë e gjërave, ngjyrën e tyre, formën, madhësinë, raportin hapësinor etj. Duke radhitur kupëzat dhe materiale të ndryshme, fëmija pa dashje bënë krahasime dhe barazimin e gjërave, ato i zgjedh dhe klasifikon, në atë mënyrë zhvillon aftësitë e veta të menduarit. Fëmija gjatë lojës kënaq dhe zhvillon kureshtjen e vet, ato i epin shtytje për të menduar dhe për të mësuar, andaj zhvillon të vërejturit dhe memorien.
Shpesh here gjatë lojës paraqitet rasti dhe nevoja qe fëmija me një shpejtësi të çuditur mund të gjendet gjatë ndonjë situate të re, të reagoi shpejtë dhe të mendoi shpejt se si të veproi në atë situatë, çfarë është stërvitje e shkëlqyer për zhvillimin e aftësive mendore, pamjet e qartë, të përkujtimit, si dhe marrja e vendimit përkatës.
Përveç kësaj loja ofron rastin për zhvillimin e të folurit, sidomos te fëmija qe turpërohen nga të folurit qe frikohen të flasin edhe pse shpesh e din kuptimin e të folurit. Ata belbëzonin, ndërsa kur lozin marrin edhe rolin e të folurit, atëherë bëhen guximtar dhe aktivizonin fjalorin e vet.
Fëmija gjatë lojës krijon dhe zhvillon shumë mjeshtri dhe veti të dobishme, sepse i krijon veti mundësi të forcoi dhe vërtetoi at çfarë e ka ditë më parë për ndonjë mjet apo dukuri. Ai krijon botëkuptimet e para mbi personalitetin e vet dhe për “Unin” e vet, po ashtu edhe në mënyrë të plotë shprehë vetitë dhe aftësitë e veta individuale. Për atë loja është mjeti më i mirë për ta njohur dëshirën dhe interesin e fëmijës qe prindi duhet të din mirë se si duhet orientuar dhe kanalizuar këto dukuri të fëmijës së vet.
Duke e mos minimizuar aspak këtë vlerë të madhe arsimore të lojës së fëmijës, të cilën në mënyrë të drejtpërdrejt duhet ta shfrytëzonim me qellim për të arritur sa më shpejtë diturinë dhe përvojën të fëmija, në mënyrë të veçantë kemi dëshirë të theksonim qe në esencë është përparësia më e madhe e vlerës edukative siç janë lojërat dhe veprimi i tyre në formimin moral të personalitetit të fëmijës.

[salihaj]

Duke inkorporuar në një grup të vogël social të moshatarëve të vet, në një kolektiv të vogël të fëmijëve, shumë më lehtë realizohet gjatë lojës pasi qe ajo ofron mundësi të mëdha qe fëmija të bashkëpunonin për të arritur qëllimin e lojës qe ja kanë ofruar vetvetes. Përvetësimi i përbashkët i vështirësive dhe barrierave gjatë lojës, përjetimet e përbashkëta të gëzimit dhe kënaqësive afron fëmijën dhe mëson se si të bashkëpunonin.
Duke pasur kontakt me dëshirat dhe interesin e fëmijëve tjerë në lojën e përbashkët, mësohen qe sjelljet e veta, kërkesat e veta, interesat personale ua nënshtrojnë interesave të përbashkët. Në këtë mënyrë fëmija mësohet te marr në konsideratë edhe mendimet e të tjerëve, të kontrollonin sjelljet e veta, kështu qe adaptohen në kritikat e përbashkëta. Njëkohësisht stërvitin qëndrueshmërinë dhe forcën e vullnetit të vet, sepse loja e përbashkët nuk mund të ndërpritet sipas tekeve të njërit nga ta, por lojës duhet shkuar gjer në fund, çfarë e mëson fëmijën në durueshmëri. Andaj loja, për mendimin e të gjithë pedagogëve, është shkolla e parë dhe më e mirë për stërvitjen dhe edukimin e vullnetit të fëmijës.
Sidomos është më rëndësi qe fëmija gjatë lojës, nën udhëheqjen e drejtët prindit ose edukatorit, duhet të luaj role të ndryshme ( të jetë edhe “nënë” edhe “fëmijë”, “mësuese” dhe “nxënës”), kështu qe të mësohet me dëgjuar dhe me urdhëruar. Shpirtërisht mund të themi se fëmija rrallë here kanë dëshirë ta lozin rolin e “fëmijës” edhe të dëgjonin, shumica kishin pasur dëshirë të urdhëronin, dhe ta kenë rolin kryesor. Duke luajtur ashtu role të ndryshme në lojën e përbashkët, fëmija njoftohen me të drejtat dhe obligimet e veta kështu qe në mënyrë graduale te ata zhvillohet ndjenja e përgjegjësisë para fëmijës tjetër për të kryer në mënyrë të saktë rolet e caktuara.
Kështu qe, ndërrimi i roleve është i nevojshëm, sepse fëmija qe turpërohet dhe qe janë një çikë më të ngadalësuar në veprime, këtu fëmija fitojnë nxitje, e sidomos me ndihmën e lejimit nga edukatori apo prindi , në këtë mënyrë përfitonin vetëbesim në forcën e vet. Andaj me kuptim të plotë quhet edhe prova e parë e fëmijës për matjen e forcës së vet në shoqërinë e moshatarëve të vet kur ajo është e njëjtë dhe barabartë. Sa forcë dhe vetëbesim ofron lija e mrekullueshme e fëmijës tonë përmes këtij dialogu: “pashë, pashë, kanë e donë? – “ e dua borëbardhën ma të bukuren!” Ndërsa borëbardha, disi në mënyrë të tërhequr nga turpi, tani duhet të tregoi se edhe ajo din të këpus duart e shokëve të vet të lidhura fort njëra me tjetrën dhe ta marr tjetrin nga kundërshtarët e vetë për të ja bashkangjitur taborit të vet. Sa ka këtu besim ne vete dhe aftësinë në forcën e vet.
Në anën tjetër, fëmija e lazdruar, kokëfortë, të pa përshtatshëm dhe agresiv, me një ndarje të drejtë të roleve harmonizon sjelljet e veta me fëmijët tjerë dhe mësohen me jetuar në pozitën e të tjerëve.
Loja te fëmija zhvillon aftësitë elementare organizuese dhe të sjelljes, krijimtarinë dhe iniciativën e tyre, sepse nga një herë edhe lojën duhet imagjinuar, të renditen rolet, duke përgatitur lodrat etj. Fëmija mësohet në durim dhe disiplinë sepse shpesh herë duhet pritur në ndonjë shenjë me fjalë apo lëvizje, shembull për të vrapuar dhe në kohë të ndalet etj.
Ashtu në një gjendje të vrullshme dhe të zhurmshme, fëmija duhet pritur kur ati i vjen rendi, ai e dinë se nuk duhet prishur loja dhe për atë frenon vetën dhe në mënyrë të qetë pret momentin e vet. Të gjitha këto në mënyrë të pa hetuar edukon fëmijën, sepse ai në mënyrë vullnetare pranon rregullat dhe rendin e lojës, gjë qe shpesh herë vet ai ato i krijon, për atë edhe shumë lehtë i përmbahet atyre.
Përmbajtja dhe kufizimi i dëshirave të veta në lojë janë kufizimet e para qe fëmija me dëshirë vetë i nënshtrohet. Çastet e tilla duhet shfrytëzuar për të zhvilluar disiplinë të vetëdijshme. Mundësia për të drejtuar me dëshirën dhe kërkesën e fëmijëve qe ofron loja në çuarjen e tyre në drejtim të interesave pozitiv, janë të rëndësishme mjetet edukuese.
Ajo që më së shumti disiplinon fëmijën gjatë lojës, ajo është kryerja vullnetare e rr e g u l l a v e t ë lo j ë s, të cilave pa dallim të gjithë fëmija duhet tu nënshtrohen. Kjo sipas mendimit të një pedagogu është “momenti më i rëndësishëm psikik në lojë, momenti i nënshtrimit të ndjenjave dhe vullnetit”.
Rregullat e lojës disiplinojnë fëmijën, sepse ato në mënyrë të saktë caktojnë se si duhet të punohet gjatë lojës, kush kujt duhet nënshtruar, çfarë guxon dhe çfarë nuk guxon te punoi, kur duhet të filloi me vrapim, kur duhet të ndalet, kur duhet kapur apo lëshuar e të ngjashme. E tëra kjo të fëmija zhvillon botëkuptimin për bashkëpunim, kultivon vetitë e veta të karakterit dhe vullnetit, ndihmon zhvillimin e shoqërisë duke u inkorporuar në jetën kolektive dhe zhvillon sjelljet sociale.
Loja organizon personalitetin e fëmijës në tërësi. Fëmija qe nuk është mësuar të lozi në shoqërinë e fëmijëve tjerë, qe nuk ju ka treguar mundësia të organizoi lojëra të përbashkëta me moshatarët e vet , shumë me vështirësi më vonë mund të adaptohet kërkesave të kolektivit të nxënësve.
Nuk mendojmë të nënçmojmë edhe vlerën e lojërave individuale, qe kryesisht paraqitet në vitet e hershme të fëmijërisë ku fëmija reflektojnë teket, dëshirat, interesit dhe mundësitë krijimtarie. Ato kanë rendësin parimore për edukimin fizik dhe mendor, ndërsa lojërat e përbashkëta ndikojnë në zhvillimin e karakterit.
Lojërat e përbashkëta janë udhërrëfyes i shkollave për zhvillimin e sjelljeve sociale, për të harmonizuar temperamente dhe shprehi të ndryshme, sepse në to lind bërthama e raporteve të ardhshme në shoqëri. Për atë loja e përbashkët e fëmijës, sipas thënies së një pedagogu, “imazhi i asaj çfarë do krijohet morali i të rriturve”.
Sa është me rëndësi loja e përbashkët, më së miri këto i vërejmë kur prindi, duke u frikuar qe mos të “prishet” fëmija ose nga shkaqet tjera ndalon fëmijën e vet të lozi me të tjerët. Duke lejuar qe fëmija të lozi me vetën e vet apo me ndonjë të moshuar (plak), me një mori lodrash qe së shpejti i mërzitën, ashtu është i shqetësuar dhe i pa përshtatshëm në kërkesat e tij duke kërkuar çdo gjë qe shikon të jetë e tij, një fëmijë i tillë nuk dinë me lozë me fëmijë tjerë , shpejt bie në konflikt me fëmijën tjetër, qe lozin afër tij, sepse është mësuar ti plotësohen të gjitha dëshirat kështu qe inatoset ka dëshirë të urdhëroi dhe të terrorizoi. Në kontakt me fëmijën tjetër është vetjak, ua grabitë lodrat, sepse është mësuar qe çdo gjë të jetë e tij e me askënd mos të ndaj asgjë, për atë fëmija tjetër nuk e do atë. Fëmija i tillë nuk është mësuar të barazoi vetën me të tjerët, as qe në mënyrë kritike ta vlerësoi veprimet e veta, sepse është mësuar vetëm të sundoi. Ai nuk ka pasur rast të mësoi të metat e veta as qe ti drejtoi ato, sa është e mundur në shoqërinë e moshatarëve të vet, si të meshkujve ashtu të femrave. Loja e tillë ndërtohet në principin e lëshimeve të dy anshme si dhe ndihmës dhe marrëveshjes së dy anshme. Kësaj i kontribuon edhe shfrytëzimi i përbashkët i lodrave, çfarë lufton vetminë dhe sjelljet e padëshiruara, ndërsa zhvillon sjelljen e drejt sociale.
Për atë loja është faktori më me rëndësi dhe forca më e madhe për formimin e karakterit të tij, themelet e së cilës ndërtohen në periudhën parashkollor. Ajo nuk është vetëm mjet për përfitimin e diturisë dhe zhvillimin e aftësive mendore, por në rend të parë është element i formimit moral të personalitetit të fëmijës. Më se të vërteta janë fjalët e pedagogut të nderuar Shato: “loja e fëmijërisë është institut fundamental social”.
Për të mundur qe në mënyrë të drejtë ti shfrytëzonim mundësit edukuese të lojërave në zhvillimin e gjithanshëm të personalitetit të fëmijës, ka nevojë qe me lojë të drejtohet në mënyrë të drejtë dhe me te të udhëhiqet me një përkujdesje të madhe dhe me mjaft takat.

[salihaj]

Mbi pyetjen për udhëheqjen me lojëra të fëmijëve ekzistonin kuptime të ndryshme. Disa mendonin duhet ti përmbahemi principit “mos përzierjes” se plotë në lojërat e fëmijëve, sepse në atë mënyrë kishim me penguar “vetëzhvillimin” e fëmijës iniciativën dhe pavarësinë. Ca tjerë shkonin në teprimin e pafund, ku aq shumë përzihen në lojërat e fëmijëve me këshillime të veta dhe udhëzime, ku me të vërtetë zvogëlonin iniciativën e fëmijëve dhe krijimtarinë e tyre, dhe me këtë ua marrin lojërave vlerën e sajë të vërtetë.
Mirëpo, teprimet si në njërën anë ashtu edhe në anën tjetër janë të dëmshme. Gjithsesi ka nevojë qe fëmijës ti epet sa më shumë liri duke shfaqur personalitetin e vet gjatë lojës, mirëpo, me lënë pas dore plotësisht këtë aktivitet, duke mos u interesuar fare te, do të thotë mos kuptimi i vlerës së sajë pedagogjike.
Me lojën e fëmijës patjetër duhet udhëhequr, në mënyrë sa më të pjekur dhe kujdes të madh, duke pasur parasysh qe mos të pengohet imagjinata e fëmijës dhe botëkuptimet e tija origjinale gjatë organizimit të lojës. Përkundër, duhet ndihmuar fëmijën në këtë drejtim duke avancuar qe botëkuptimi i tyre të bëhet sa më përmbajtjesor.
Kështu qe, në rend të parë është shumë më rëndësi qe fëmijës ti sigurohen kushte të përshtatshme higjienike për lojë, të i caktohet vend i përshtatshëm për te, të furnizohen me material përkatës dhe të llojllojshëm për lojë dhe lodra.
Përveç kësaj, ndaj kërkesave të higjienës shëndetësore, duhet pasur kujdes mbi rregullat e drejta për ndërrimin e lojës dhe punës, respektivisht profesionit të fëmijës, në mënyrë qe mos të teprohet në njërin apo drejtimin tjetër. Po ashtu, fëmijën duhet në mënyrë shumë të kujdesshme ta përcjellim dhe ta analizonim gjatë lojës, të përcjellën reagimet e tyre në raport me veprimet e fëmijëve tjerë duke njohur kërkesat dhe aftësinë e tyre.
Sipas këshillimit të Gork-it, të cilit siç e kemi cekur më parë, i kanë interesuar lojërat e fëmijëve, duhet qe edhe prindërit dhe shkrimtarët me tregime të veta të begatojnë librin për fëmijë me përmbajtjen e lojërave për fëmijë, të zgjeronin pamjet dhe imagjinatën e tyre, të ju ndihmonin në përzgjedhjen e mendimeve të tyre, në lojë të zhvillojnë interes për problemet e njeriut të punës, në mënyrën qe është sa më e afërt dhe argëtues për fëmijë.
Vet pjesëmarrja e prindërve dhe edukatorëve gjatë lojës së fëmijës është rrugë e përshtatshme për zhvillimin e drejtë , të afërt dhe raporteve të besuar me fëmijë, por, vetëm me kushte fëmija në mënyrë spontane të përjetonin emocione të ndryshme dhe ngacmime gjatë lojës me fëmijë.
Udhëheqja më tutje përbëhet edhe në luftimin e lojërave qe dëmtojnë fëmijën, të cilat kanë për qellim përfitimin material, çfarë mund të jetë bazë për krijimin e shprehive negative në këtë drejtim.
Karakteri i udhëheqjes me lojëra të fëmijëve nga ana e të rriturve varet, para se të gjithash, si për nga rritja e fëmijëve, ashtu edhe nga karakteri i vet lojës.

[salihaj]

Siç është e njohur, lojërat e fëmijëve janë të llojllojshme sipas përmbajtjes së tyre, tematikës dhe mënyrës se interpretimit andaj, sipas kësaj edhe përparësisë edukative.
Ndarjen e lojërave të fëmijës, sipas kësaj, është vështirë të bëhet, mes tjerash edhe për atë sepse shpesh herë e njëjta lojë në vete përmban mundësi të ndryshme të ndikimit edukues, qe do të thotë po e njëjta lojë ka rëndësi të madhe edukatë fizike, mendore dhe morale, çfarë është vështirë qe në çdo klasifikim të bëhet kufizimi i tyre.
Shkencëtaret e ndryshëm kanë bërë ndarjen dhe klasifikimin e lojërave në shumë pikëpamje. Ndarjet më të mëdha janë reflektuar ato sipas zhvillimit të fëmijës. Siç është ndarja e Frebel-it në lojëra fizike – për zhvillimin trupor, sensore – për zhvillimin e dëgjueshmërisë dhe ato të kuptimit – për të zhvilluar aftësitë mendore.
Sipas të njëjtit princip edhe psikologu belg Vermejlen në veprën e vet “Psikologjia e fëmijës dhe të rinjve” lojërat i ndanë në ato sendore, lëvizëse, lojërat e imagjinatës, intelektuale dhe shoqërore.
Ndërsa të tjerët, klasifikonin lojërat sipas principeve të pjesëmarrjes në to, siç është ndarja e Shtern-it në ato vetjake dhe lojëra shoqërore. Elizabeta Harllok ndarjen e bënë sipas karakterit të tyre zhvillimor në lojëra të lira apo spontane, dramatike dhe konstruktive. Ekziston edhe ndarja lojërat sipas stinëve vjetore, pastaj sipas pozitës së fëmijës në lojë – lojërat në tavolinë dhe ato lëvizëse. Pran kësaj, ekzistonin edhe shumë klasifikime tjera, të cilat edhe pse shfaqin llojshmërinë dhe begatinë e ndryshme, nuk plotësonin të gjitha nevojat e fëmijës.
Ndarja më e mirë deri me tani, sipas mendimit tonë, ka dhënë pedagogu Ganjelin, me grupin e pedagogëve qe kanë shkruar veprën: “Pedagogjia parashkollore” në redaksinë e tij. Ai ndarjen e lojërave e ka bërë sipas rregullave të lojës. Qenësore është, sipas mendimit të tyre, a thua se rregullat e lojërave krijonin vetëm fëmijët sipas dëshirës dhe imagjinatës së vet, por mos është krijuar më parë dhe fëmija domosdo duhet ti përmbahen. Sipas kësaj, është bërë ndarja e lojërave në dy grupe: lojërat krijuese, dhe lojërat me rregullat e gatshme.

[salihaj]

Lojërat krijuese i paramendonin vetë fëmijët sipas imagjinatës së vet dhe paramendimeve të tyre kështu qe vet i vendosin rregullat e lojës, përmbajtjen e tyre, organizimin dhe qëllimin e tyre, qe mund të ndërronin gjatë ekzekutimit të lojës sipas vullnetit dhe dëshirës së vet.

[salihaj]

Lojërat me rregulla të gatshme, siç tregon emri i vet, paraprakisht i kanë të përcaktuara rregullat dhe përmbajtjen e lojës. Sipas karakterit dhe mënyrës së ndikimit edukues, lojërat e tilla më tutje ndahen në dy grupe: lojërat lëvizëse – qe kanë rëndësi parimore për zhvillimin fizik të fëmijës dhe lojërat didaktike – qe parimisht ndikonin në zhvillimin mendor. Sipas kësaj, pranë vlerës së përgjithshme pedagogjike të gjitha llojet e lojërave të cekura, në pikëpamje zhvillimore të vullnetit dhe karakterit dhe formimit të moralit në përgjithësi të personaliteti i fëmijës, çdonjërës nga grupet e cekura i takon edhe vendi specifik në zhvillimin e gjithanshëm të fëmijës, çfarë kërkon edhe mënyrën specifike të udhëheqjes me lojë nga ana e të rriturve.
Çdo ndarje e lojërave në ato krijuese, lëvizëse në praktikë është aprovuar edhe në praktikën tonë të instituteve shkollore.

[salihaj]

Lojërat krijuese në veçanti janë karakteristike për periudhën parashkollore të fëmijës, në te fëmija lirisht shprehë përshtypjet e veta, dhe përshtypjet e përjetimeve nga jeta qe e rrethon të cilave u përmbahet dhe ndryshon sipas mendimeve dhe imagjinatës së vet. Ata në vete përpunonin përvojën e vet jetësore. Fëmija në rend të parë me lojë nxisin prindërit e vet mënyrën e jetës në familje e pastaj edhe heronjtë nga literatura e fëmijëve, përralla, tregime, teatri i kukullave, filma etj. Kryesore qe personat pa pretenduar duke udhëhequr ndikonin në fëmijë duke përkrahë persona pozitiv dhe heronjtë me role të ndryshme qe takohen gjatë lojës duke përkrah raporte pozitive mes njerëzve. Për atë loja krijuese është sociale sipas natyrës së vet dhe mjet i rëndësishëm për afrimin e fëmijëve, sidomos për shkak përjetimeve të haresë së përbashkët. Këtu roli i edukatorit është shumë delikat, sepse duhet ti ndihmoi fëmijës në kalimin e tij nga ajo individuale në lojën e përbashkët dhe krijuese mbi të cilën duke ekzekutuar fëmija duhet së bashku të mirën vesh për përdorimin e lojërave të përbashkëta.
Tematika e lojërave krijuese është mjaftë e llojllojshme. Fëmija lozë në rrethin e jetës shtëpiake, me kukulla, shitore të ndryshme, kopshte fëmijërorë, shkolla, hekurudhë, mjek etj. Këto lojëra përfshinin të gjitha përjetimet e rëndësishme në jetën e tanishme sa më shumë fëmija janë më të begatshëm me përshtypjet jetësore, aq më shumë lojërat janë më përmbajtjesore dhe në mënyrë më të drejt shprehin të vërtetën. Edhe nëse begatia fisnikërohet me përshtypje të llojllojshme një nga format e rëndësishme të ndihmës për fëmijë në paragjykimin e përmbajtjes së lojës, sado kudo nuk duhet të humb masa e ndjeshmërisë dhe mendjen e fëmijës ta ngarkonim me përshtypje të parëndësishme, duke mos llogaritur mbi rëndësinë reale të kuptimit të fëmijës, duke forcuar gjithnjë e më shumë lojëra të reja dhe më të reja në të cilat fëmija në mënyrë sipërfaqësore thellohet në to. Ka nevojë të madhe të përdorën po të njëjtat lojëra qe fëmija e donë shumë, çfarë sjellë një përqendrim të përgjithshëm të përshtypjes së fëmijës dhe sjelljeve të tija në përgjithësi.
Duke nxitë iniciativën e fëmijës në hulumtimin e përmbajtjes së lojës, të rriturit duhet qe në mënyrë diskrete ti shpien në tema interesante, shembull në dramatizimin e disa përrallave mirëpo, në asnjë rast idetë nuk duhet të imponohen fëmijës dhe paraprakisht të ju caktohet se si duhet punuar.
Pedagogët Florina dhe Mengjericki në librin e tyre “Pedagogjia parashkollore” preferonin qe kurrë nuk duhet të ndikohet drejtpërdrejt në përmbajtjen e lojës së fëmijës, si dhe ne imagjinatën e tij, por vetëm të u ofrohet ndihmë e drejtpërdrejt duke nxitur në përzgjedhjen e lodrave dhe materialeve tjera të nevojshme qe ndihmon lojën në vazhdim qe kanë paramenduar vet ata. Me rëndësi qenësore është të ruhet në mënyrë të plotë iniciativa dhe aktiviteti i fëmijës.
Kujdesi gjatë udhëheqjes me lojën e fëmijës sidomos është e nevojitur ne raste kur fëmija nuk i përmbahen lojës deri në fund, kur në raste të shpeshta e ndërpresin dhe e ndërronin atë. Në raste të tilla duhet qe në mënyrë shumë të përshtatur mos të ndërpritet duke futë persona të rij apo edhe lodra të reja në lojë, pa një përzierje të drejtpërdrejt dhe kërkesa qe loja të vazhdohet , në mënyrë qe të fëmija të zhvillohet interesi vijues për lojën, të shkohet deri në fund të lojës së paramenduar më parë qe është edhe qëllimi i lojës. Këto janë mënyra për zhvillimin dhe përmbajtjen e energjisë së vogël vullnetare, stërvitja në pafundësi dhe luftimi i interesave sipërfaqësor.
Nga shumë përshtypje qe për çdo ditë ndikonin në fëmijën, duhet ndihmuar duke zgjedhë ato qe kanë vlera edukuese, e mos të lejohet kopjimi i dukurive të parëndësishme, të rastit dhe të dëmshme.
Loja nuk guxon me pasur karakter të thjeshtë argëtimi, ose mjet qe kishte me përdorë për ti mos i penguar nënës gjatë punës së sajë, por ajo duhet të argëtoi fëmijën njëkohësisht ta mësoi atë. Ana tjetër pa dyshuar është, qe në atë nuk duhet tejkaluar normën dhe me forcë të mësohet fëmija gjatë lojës dhe nga ai të kërkoi të pamundshmen , një psikolog qe ka hulumtuar lojën e fëmijës me lodra qe lahen në govatë –fëmija në atë mënyrë “hulumton vetitë hidrostatike të lojërave të veta”.
Po theksojmë edhe një herë rendësin primare të lojërave krijuese për formimin moral të personalitetit të fëmijës, për adaptimin e tij social, formimin e shprehisë së punës etj. Nga kjo dhe udhëheqja me këtë lloj të lojës nga më të vjetrit kërkohet dituri dhe taktikë e madhe. Sipas mendimit të pedagogut të quajtur Ganjelin roli i njeriut më të vjetër në udhëheqjen e lojës krijuese të fëmija është mjaft komplekse. “Ai aty duhet të udhëheq duke mos e prishur rrjedhën gjatë lojës, tu ndihmoi fëmijëve qe në mënyrë të drejt ta kuptonin botën e cila e rrethon atë dhe në mënyrë të drejtë të sjellën ndaj njeriut”.
Në këtë është esenca e lojërave krijuese dhe vlera e tyre.

[salihaj]

Lojërat lëvizëse me rregulla, siç kemi cekur më parë, kënaqin vetitë themelore të fëmijës parashkollore – dinamikën e tyre, nevojën për lëvizje, qe është e kushtëzuar nga vetitë anatomike dhe fiziologjike të kësaj periudhe fëmijërore. Në bazë të kësaj, roli i parë i tyre është të mbështetët në atë qe ndihmon zhvillimin fizik të fëmijës, aparatin e tij motorik, koordinimin dhe shpejtësinë e lëvizjes, shkathtësinë, harmoninë trupor dhe bukurinë e tij. Mirëpo, pasi qe kjo materie përqendrohet në rregullat e lojës, të cilës të gjithë fëmijët në mënyrë të domosdoshme duhet ti përmbahen, këto lojëra në masën më të madhe zhvillojnë veti të tilla morale dhe mendore siç janë: aftësia për orientim, disiplina, kuptimi për punë kolektive, ndihma e njëri tjetrit etj.
Lojërat lëvizëse kanë rëndësi të madhe për edukimin estetik të fëmijës, sepse zhvillon kuptimin për bukurinë, sidomos ato lojëra muzike dhe ritmike, si dhe lojërat në formë të çarkut.
Shpeshherë këto lojëra janë të vjetruara, rrjedhin qysh se nga vitet e largëta dhe karakterizonin jetën dhe zakonet të disa popujve, ndërsa disa nga to janë me pak ndryshime, të përbashkëta dhe të njëjta te shumica e popujve.
Lojërat lëvizëse janë të llojllojshme kryesisht ndahen në lojëra me përmbajtje dhe pa përmbajtje.
Në grupin e parë bëjnë pjesë shumë lojëra të fëmijëve tanë, siç janë lojërat: “pashë- pashë, macja dhe miu, lepurushi në pyll, unë mbjelli lirin, sot është e shtunë, sjellët macja rreth teje, gjyshi dhe gjyshja, kungujsh, vilet rrushi, unë mbolla shalqinj, kush po bërtet rreth shtëpisë sime, kush para meje, mbret, mbret sa është ora etj.
Lojërat lëvizëse pa përmbajtje janë të themeluara në llojet e lëvizjeve të ndryshme, vrapimi, përkulja, kërcimi, ulja, etj. Por edhe këto kanë një qellim të vetin qe duhet arritur, shembull: të fshehët, ta kapë dikën, të gjejë diç, ta godas cakun me top,ose mjetin tjetër, të vrapoj deri të vendi i caktuar etj. Ashtu janë edhe lojërat tona, mbyllja e syve, rrotullimet e ndryshme, pastaj shumë lojëra të ndryshme me top, kërcimi mbi litar, rrotullimi rreth rrathëve, me trotinet etj.
Të rriturit udhëheqin me lojëra lëvizëse sipas rregullave të parapara, rregulla para se të gjithash në mënyrë me të saktë duhet zgjedhur, të cilat sipas karakterit të vetë ndihmojnë zhvillimin psikik, fizik për rritjen e fëmijës dhe për zhvillimin e vetive të tyre individuale. Ngjanë qe fëmija nuk ka mundësi të përvetësoi rregullat e lojës së caktuar të cilat guxon apo nuk guxon të luaj, ose ka tekst të rëndë qe në mënyrë individuale duhet ta interpretoi gjatë lojës, kështu qe për një mossukses të vogël duhet të tërhiqet apo pa dëshirën e tij të luaj në lojën e përbashkët.
Në anën tjetër, ka fëmijë qe përvetësimi i vështirësive të vogla gjatë aplikimit të lojës stimulon dhe krijon besim në forcën e vet, çfarë është me rëndësi të madhe. Në çdo rast, lojërat lëvizëse duhet renditur në mënyrë qe përvetësimi i rregullave të tyre të jenë graduale sipas peshës së tyre përvetësuese duke pasur parasysh mundin fizik gjatë përvetësimit duhet të ndihmohet edhe nga dikush tjetër.
Edukatoret tona në institutet parashkollore në mënyrë të rreptë kujdesën për një kërkesë të tillë se si duhet renditur lojërat për fëmijë të mitur, ata të mesëm dhe grupet e fëmijëve parashkollor.
Esenca e udhëheqjes qëndrohet në atë qe të apët kurajë fëmijëve për te hetuar ai se mund të bëjë çfarë bëjnë edhe fëmijët tjerë. Për ndryshe nëse fëmija i tillë nuk merr kurajë për shkak të shpirtit të dobët të tyre dhe frikës, nga të tillët mund të formohet njeriu me vullnet të dobët, qe gjatë tërë jetës do i përcjellë kjo veti e dobët.
Gjatë shpjegimit të rregullave të lojës, lëvizjes, teksti eventualisht dhe vjersha ne te, ka nevojë qe ato ti shpjegohen fëmijës në mënyrë të shkurtër dhe të qartë, çfarë dhe si duhet bërë, pastaj menjëherë gjatë lojës rregullat të vërtetohen. Ky është një lloj “mësimi”, sepse fëmija sidomos ata më të rinj, kanë vështirësi paraprakisht të mbajnë mend procesin e lojës.
Më në fund, e domosdoshme është qe për këtë lloj të lojës të kujdesem qe çdo fëmijë të merr rol të ndryshëm, edhe ato qe janë kryesore dhe ato dytësore, të jetë edhe “macja” edhe “miu” edhe ai qe urdhëron edhe ai qe dëgjon. Gabon ai prind qe mendon se fëmija i vet duhet lozur rolin kryesor në lojë e ja atë dytësor, gjatë lojës gjithsesi duhet harmonizuar raportet në mes fëmijëve. Rëndomtë fëmija i dalluar për nga inteligjenca e tij duhet ti besohet organizimi i lojërave dhe të caktohet si "udhëheqës” i grupit të fëmijëve, por me një edukatë të mirëfilltë me udhëheqjen e lojërave mund të mësohet çdo fëmijë.
Pranë lojërave lëvizëse me rregulla të gatshme, ekzistojnë edhe lojërat didaktike,

[salihaj]

Lojërat didaktike, vet emërtimi rrjedh (nga fjala greke didaskein – didakto – të mësosh, mësoi) tregon se qe përmes këtyre lojërave fëmija mëson.
Në këto lojëra gjithmonë ekziston një detyrë qe është dhënë përmes formës interesante, të dyja këto momente janë të bashkuara në rregullat e lojës. Qenësore është këtu bashkimi i lojës me mësim kështu qe sa është interesante forma e lojës, aq më lehtë dhe më mirë është kur përvetësohet detyra qe duhet mësuar.
Detyrat e tilla mund të jenë të llojllojshme, si për shembull: radhitja e fotografive apo kupëzave, nëpër faqe të caktuara, krahasimi dhe barazimi i fotografive të objekteve të ndryshme sipas hijes së tyre të llojllojshme, pastaj loja me fjalë të urta etj.
Natyra e detyrave varet nga përmbajtja, respektivisht nga lloji didaktik i lojës, të cilat është vështirë të klasifikohen në mënyrë të ashpër sipas ndikimit të tyre edukative. Ato janë mjaft të llojllojshme sipas karaktereve dhe përmbajtjeve të tyre, siç janë lojërat: për zhvillimin e dëgjueshmërisë, për njohjen e ngjyrave, formën, madhësinë dhe raportet hapësinore të mjeteve; pastaj lojërat për zhvillimin e të folurit, për njohjen shfaqjeve elementare matematikore, për njohjen e natyrës, (sidomos shtazëve dhe bimëve) etj. Këtu vjen në radhe edhe lojërat të ndryshme shtypit të lojërave në tavolinë, fotografitë qifte, kupëzat dhe fotografit duke shpalosur, lojërat e ndryshme të lotarisë të pjesshme apo faqe të gatshme, domino, mozaik për palosje, si dhe lojëra me material natyror – gurtë e vegjël, copëza druri, gështenja, lule etj.
Në veçanti duhet cekë lojërat didaktike me material konstruktiv të imtë dhe të trashë, të ashtuquajturat “konstruktor”, qe ne veçanti preferohet për shkak të vlerës shumëfishe pedagogjike. Ato zhvillojnë kureshtjen, mendimin për krijimtari dhe hulumtim, interes për teknikë dhe në anën tjetër të ngjashme si mjet i shkëlqyer për afrimin e fëmijës dhe zhvillimin e botëkuptimit për bashkëpunim.
Lojërat më të rënda didaktike janë të ashtuquajtura loja me fjalë, siç është e njohur loja “fluturon-fluturon”, pastaj gjë e gjëza të ndryshme qe kërkojnë mund mendor, sepse fëmija duhet të jetë i rezervuar në paraqitjen e mjeteve të ndryshme dhe vetitë e mjeteve të tilla duke marrë për bazë vetitë dhe mendimet abstrakte për të ja qëlluar atë qe kërkohet ajo qe është më karakteristike.
Në entet parashkollore gjithkund në botë, si edhe te ne, për lojëra didaktike përdoret materiali i ashtuquajtur didaktik i pedagogut Ferbel, Maria Montesori, Dekroli dhe Tihejevi, qe kanë anë pozitive por edhe negative, mirëpo për shkak të hapësirës së kufizuar nuk do bëjmë fjalë për to.
Vlera pedagogjike e lojërave didaktike mbështetët në atë se ndihmon edukatën mendore të fëmijës. Ato zhvillonin dëgjueshmërinë të fëmija, vrojtimin e tyre dhe memorien, atëherë ndihmonin vrojtimin e plotë të mjeteve qe zgjidhen, krahasonin, barazonin dhe klasifikonin sipas vetive dhe veçorive të ndryshme qe posedonin ato. Në këtë mënyrë këto lojëra zhvillojnë procesin më të përbërë mendor – analizën, sintezën, komunikimet, respektivisht krijimin e kuptimeve, si dhe gjykimet elementar dhe vendimet e marra.
Përveç kësaj, fëmija në këto lojëra aplikon kontrollonin diturinë e vet mbi mjetet dhe dukuritë e paraqitura gjatë jetës së përditshme, të natyrës dhe shoqërisë.
Pran kësaj përparësie themelore për zhvillimin mendor, lojërat didaktike në mënyrë pozitive ndikonin në edukatën morale dhe estetike. Për tu përvetësuar disa detyra gjatë lojës, domosdo duhet investuar edhe forca më e vogël në to, ndërsa përvetësimi mesatar gjatë lojërave zhvillon durueshmërinë dhe mundin për të arritur qëllimin. Krahas të gjithave këto lojëra zhvillojnë edhe rregullin e drejt të fëmija, kujdesin, dhe organizimin në sjellje. Ndërsa format e bukura dhe ngjyra e materialit didaktik , zhvillojnë shijen dhe botëkuptimin për bukuri, në të cilën fëmija dinë të jetojnë.
Sa i përket karakterit udhëheqës me lojëra didaktike nga ana e të rriturve, në këtë çast në veçanti vlen kërkesa qe ato të zgjidhen në mënyrë graduale sipas grup moshave të fëmijëve dhe sipas aftësive individuale të tyre dhe mundësisë së kuptimit dhe botëkuptimit. Për atë këto lojëra gjithmonë ju dedikohen fëmijëve në formë individuale, sepse duhet ndihmuar zhvillimin e ndonjë nga aftësitë e tyre qe një fëmije i mungon, ndërsa në të shumtën e rasteve përdoret në lojërat kolektive, sidomos gjatë ndërtimit të objekteve të ndryshme me material konstruksioni.
Përveç kësaj, në masë më të madhe duhet pasur kujdes qe detyra apo rregulli gjatë lojës didaktike ti besohet fëmijëve sidomos në formën interesante, qe do argëtohen dhe provokonin interes. Përkundër nuk do arrijmë asgjë nëse fëmijën e detyronim të lozin lojëra “për tu mësuar” lojërat qe u janë të mërzitshme.
Pasi qe në një formë më të shkurtër kemi paraqitur karakteristikat e përgjithshme të lojërave për fëmijë, ka nevojë të njoftohemi edhe për një rol të jashtëzakonshëm qe gjatë jetës së fëmijës ka lojëra, si përcjellës më i dashur dhe i përhershëm siç janë lojërat krijuese për fëmijët parashkollor. Mirëpo, për shkak të rëndësisë së madhe qe lodra ka për zhvillimin psikofizik të fëmijës, ka nevojë për një analizë shumë të thellë të vetive të tyre, si dhe nevoja e duhur e asaj qe ajo duhet plotësuar në pikëpamjen pedagogjike, higjienike dhe estetike, për të pasur mundësi qe me sukses ta luaj rolin pozitiv në jetën e fëmijës. Për studimin e lojërave për fëmijë duhet të shkruhet një broshurë e veçantë.

[salihaj]

Raporti në mes lojës dhe punës
Nga kjo pasqyrë e shkurtër mbi natyrën e fëmijëve dhe vlerën e tyre parashkollore mund të vërejmë se lojërat, pran gëzimit dhe kënaqësisë së madhe qe i ofron fëmijës, gjithmonë përmban edhe një mund për vullnet, për atë më të vërtetë është përgatitje e shkëlqyeshme për fëmijët në punën vijuese.
Është e qartë qe lojërat e fëmijëve sipas disa cilësive të tyre, e sidomos në veçoritë gjatë rritjes së fëmijëve, dallohet nga puna e të rriturve, mirëpo ai dallim nuk është në asnjë rast i ashpër siç pretendojnë disa psikolog duke ja mohuar lojës çdo qellim dhe rezultat. Përkundër, sipas botëkuptimit të vet, me epjen e detyrës, planifikimi, organizimi i përgjithshëm për të realizuar lojën, aj është shembull i qëlluar dhe përgatitja më e mirë për punën e ardhme.
Duke bërë fjalë për një titull mbi rolin e lojës së fëmijës, Krupska shkruan: “Lojërat më të dashura dhe më të nevojshme janë ato lojëra për fëmijë në të cilat fëmija përcakton qëllimin e lojës... Procesi i lojës mbështetët në realizimin e atij qëllimi. Sa do qe është treni i fëmijës ajo karriga qe e ka emërtuar për tren – nuk është interesant. Fantazia e fëmijës plotëson të vërtetën. Këtu është më shumë rëndësi vetë krijimi i procesit për formimin e planit”. Ky formim i planit të lojës dhe marrëveshja e përbashkët e fëmijëve për realizimin e qëllimit te ta zhvillon vullnet të vogël të forcës dhe të ndjeshmërisë së përgjegjësisë për të kryer detyrën qe jap roli i caktuar e të cilin fëmija e ka marrë mbi veti gjatë lojës individuale apo ua kanë caktuar shokët gjatë lojës së përbashkët. Në atë është vlera e lojës si përgatitje për punën e ardhshme, ndërsa roli i prindit mbështetët në atë qe të ndihmonin dhe nxisin lojën e nisur deri në përfundim, kështu qe në mënyrë të pa hetuar zhvillonin qëndrueshmërinë e tyre, kurrsesi nuk duhet qe në mënyrë të qetë të shikonin se si fëmija çdo orë fillonin lojën e re, ndërronin dhe përqafonin lojën tjetër duke mos e përfunduar atë qe e kanë filluar.
Ndihma mbështetët ne zgjedhjen e lodrave të nevojshme, materialit konstruktiv dhe çdo gjë tjetër çfarë do e begatoi përmbajtjen e lojës dhe zgjeroi horizontin e njohurisë, të plotësoi një imagjinatë të tillë, si dhe në kërkesën qe fëmija pas përfundimit të lojës në mënyrë të kujdesshme të grumbullonin lodrat dhe ti vendosin ato atje ku e kanë vendin. Edhe në banesën më të vogël mund të caktohet një vend i përhershëm, sipas mundësisë me polica apo orman, ku do vendosen dhe ruhen lodrat si dhe gjërat tjera. Lodrat e shpërndara, kupëzat, fotografitë e përgjysmuara dhe materiali tjetër nuk edukonin rregullat dhe organizimin, kur është e njohur thënia: parregullsia në tavolinë edhe në shtëpi do të thotë se ka pa rregullsi edhe në kokë”.
Shumë prind gabojnë kur fëmijës ju blejnë grumbull të madh lodrash, qe i ngopin me to dhe bën fëmijën të mërzitet, mësojnë fëmijën qe jeta e tyre është gjithmonë festë, ndërsa aspak nuk kujdesën qe ata ti mësonin në mënyrë graduale të zhvillojnë shprehi pune mu përmes lojës qe në këtë rast mund të shërbej në mënyrë të shkëlqyer. Për këtë shkruan Makarenko si vijon: “gjatë jetës takojmë shumë njerëz të rritur, kah moti e kanë kryer shkollën, te të cilët dashuria ndaj lojës ka përvetësuar dashurin ndaj punës. Këtu duhet renditur të gjithë ata njerëz qe në mënyrë te tepruar dhe në mënyrë aktive vardisen pas kënaqësisë, qe harrojnë punën për të mirë dhe për shoqërinë e gëzuar... Ata nga fëmijëria kanë sjellë në mënyrë serioze rregullat e lojës, tek të tillët këto rregulla në kanë qenë të përpunuara në mënyrë të drejtë në drejtim të rregullave të punës; kjo do të thotë se të tillët janë edukuar në mënyrë të gabuar, ndërsa kjo edukatë e gabuar është reflektuar në organizimin e pa drejtë të lojës. Kjo në mënyrë të drejtë tregon se fëmija duhet të ndahet sa më herët nga loja dhe të orientohet në punë të mundshme dhe me obligime të mëdha të punës... Edukimi i punëtorit të ardhshëm duhet të përqendrohet jo me largimin e lojës, por në një organizim të tillë qe loja të bëhet lojë, mirëpo përmes sajë të edukohen vetitë e punëtorit dhe qytetarit të ardhëm.
Ndërkohë, në të vërtetë për tu shfrytëzuar vlera edukuese e lojës së fëmijës, vet prindërit duhet të marrin qëndrim të drejtë. Në fillim të shkrimeve tona kemi cekur se qëndrimi i tillë nuk guxon me ecë në drejtim të pakënaqësisë: ose loja e fëmijës të nënkuptohet si dëfrim i thjeshtë, mbi të cilën nuk duhet të llogaritet, vetëm se mjafton qe fëmija të mbulohet me numër të madh të lodrave, ose kur prindërit përzihen në lojën e fëmijës duke frenuar çdo iniciativë dhe ekonomizim të fëmijës. Këto janë gabimet që behën gati në praktikën edukuese të jetës së përditshme, pranë mosnjohjes se përgjithshme të strukturës së lojërave fëmijërore dhe mundësive të tyre edukuese.
Njohja e veçorive karakteristike të lojërave të fëmijëve, na mundëson me një udhëheqje të drejtë në kuptimin më të ngushtë të lojës së fëmijës, mbi të cilën është bërë fjalë për llojet e lojërave në veçanti, gjithnjë na drejton në nevojat e krijimit të kushteve më të gjëra për të udhëhequr me lojë edhe pse neve na duket qe ata nuk kanë vizion të drejtë dhe lidhje të drejtpërdrejta.
Do ceket një shembull. Pasi qe fëmija sidomos gjatë lojërave krijuese përkrahin krejt atë qe shikonin dhe dëgjonin në rrethin ka ata jetojnë, në rend të parë nga prindërit e tyre, ka nevojë qe të ata duhet pasur kujdes të posaçëm në sjelljet e tyre, për qëndrimin dhe sjelljet në prezencën e fëmijës. Me keqardhje pranojmë, qe për shkaqe dhe rrethana të ndryshme nën të cilat kemi jetuar dhe zhvilluar, nuk ka qenë gjithmonë lehtë të sillem ashtu siç kemi pasur dëshirë të shikonim se si fëmija jonë sjellët dhe shpesh herë për shkak të mos dijës të bëjmë po të njëjtat gabime qe janë shprehur gjatë lojës të fëmija ynë. Shumë më herët kam pasur rast të dëgjoi nga një fëmijë shtatë vjeçar se si në oborrin e shtëpisë përcakton lojën: “Unë do jam baba, motra ime nënë, ndërsa vëllezërit më të vegjël fëmijët e tyre! Unë do ju rreh, ndërsa nëna të ju mbrojë!” Atëherë ka marrë thuprën dhe ka filluar ti sulmoi fëmijët për ti rrahur, deri sa ata kanë filluar të bërtasin, ndërsa “nëna2 ka filluar ti mbrojë.
Kjo mënyrë e paraqitjes në këtë formë, me siguri kur prindi kishte me qenë shumë më e mirë me marrë shembull tjetër!
Fëmija gjatë lojës shprehin mënyrën e punës së prindit, e sidomos të nënës. Stili i sajë punues në gocën e saj gjatë lojës me kukulla, si dhe raporti mes tyre. Gjer sa nëna përgatitë dhomën, goca përgatitë krevatin e kukullës. Ajo ndaj kukullës dhe punës sjellët sikur qe nëna sjellët ndaj punës së vet – punon me gëzim dhe lehtë, ose ankohet në vështirësi dhe i bërtet fëmijëve. Sa është rast i volitshëm qe fëmija ta kopjoj prindin gjatë lojërave të veta për të krijuar shprehi pune dhe rregullat e sjelljes së drejtë sociale ndaj personave tjerë dhe moshatarët e tyre.
Po ashtu, nën udhëheqjen me lojërat e fëmijëve në kuptimin e gjerë prindërit në mënyrë të domosdoshme duhet të kujdesën mbi higjienën shpirtërore të fëmijës, qe mbështetët në ndryshimin e drejtë të lojës dhe punës, respektivisht të “profesioneve” të ndryshme te fëmija parashkollor, si lojërat dhe mësimi ta nxënësit e klasave të ulëta. Teprimet janë të dëmshme si në njërën ashtu dhe në anën tjetër kështu qe prindërit patjetër duhet të harmonizojnë të ashtu quajturën “regjimin ditor” në familje, kur gjatë kohës së ushqimit, gjumit dhe të gjitha aktiviteteve të fëmijës, duke llogaritur edhe në lojë, të bëjë në mënyrë të harmonizuar duke përcaktuar ritmin e jetës së tij.
Përveç kësaj, duke vrojtuar fëmijën gjatë lojës qe shprehin individualitetin e vet , prindërit mund të ndikonin në përzgjedhjen e lojës, duke pasur parasysh qe fëmija psiqikisht labil dhe nervoz qe shumë lehtë tendosen, nuk duhet lejuar ti lozin ato lojëra qe nevojitet vrapim i madh, kërcim intensiv dhe të ngjashme. Atyre duhet preferuar lojëra qe behën në tavolinë, ndërsa nga lojërat qe duhet lëvizë, duhet preferuar ato me lëvizje më të qet, kështu qe në mënyrë graduale të sforcohen ato, kur fëmija arrijnë stabilitetin psikik dhe bëhen më të qetë lejohen qe të lozin edhe lojëra më të komplikuara. E kundërta, fëmijës qe është i dobët në lëvizje, të turpëruar dhe të pa vendosur gjithashtu në mënyrë graduale duhet angazhuar në lojërat lëvizëse, duke reduktuar lojërat në vijim.
Duke njohur vetit shpirtërore të fëmijës, qe shprehen gjatë lojës, mundësonin qe prindërit të përzgjedhin ne mënyrë të drejt lodrat e tyre. Ka nevojë qe edhe fëmijës më të vogël “ qe të hulumtohet” , qe te “gjejnë” metodën si të tregohet në mos dëmtimin e lodrës sepse fëmija është kureshtar dhe ka dëshirë ta dijë se çfarë gjendet në brendinë e saj. Prindërit në raste të shpeshta nuk dinë për një kureshtje të tillë të fëmijëve të vet, atëherë hidhërohen në te duke i thënë: “Nuk dua asgjë të blejë pasi qe nuk dinë ti ruaj ato qe ti kam ble, të gjitha i prishe” , në këtë rast fëmija aspak nuk është fajtor. Për atë nuk duhet ep lodra fëmijëve të cilat nuk çmontohen, por aso qe janë dinamike, qe mund të ndryshohen dhe qe fëmija mund të çmontoi dhe montoi sipas dëshirës së vet. Jo vetëm qe është për fëmijën një kënaqësi e posaçme qe i epet mundësia me hulumtuar edhe ai vet, por krijon edhe kombinon gjëra të reja, kjo gjë ka vlerë të madhe edukative, sepse zhvillon aftësinë e ti dhe në mënyrë graduale atë e përdorë si punë të vërtetë.
Pran kësaj, fëmija gjatë lojës krijon dëshirat e veta qe të lozë ato role qe i dëshiron, shembull, të bëhet pilot, mësuese, mjek, shofer, shofer i trenit, etj. Me pjesëmarrjen e vet prindi mund të inkorporohet gjatë lojës për të njohur më afër dëshirat dhe vetitë e fëmijës së vet si dhe afinitetin e tij për çfarë profesioni është i interesuar dhe atë të ja mundësonin qe fëmija ta ushtron duke ja plotësuar të gjitha dëshirat atij.
Gjatë lojës fëmija shtron lloje të shumta të pyetjeve në të cilat prindi nuk duhet të përgjigjet drejtpërdrejti, por me disa nën pyetje të bukura dhe të përshtatshme te shtynë fëmijën qe ai vet ë gjejë përgjigjet dhe shpjegimet për atë qe i intereson. Në këtë mënyrë fëmija në mënyrë të pavarur përfitojnë shprehi dhe përvoja të reja duke zgjeruar diturinë e vet, qe shumë lehtë dhe për gjithmonë mbahen në mend sepse është përfituar në mënyrë shumë interesante dhe me emocione të mëdha duke përjetuar formën qe ja ka mundësuar vet loja. Ai precizon dhe plotëson dukuritë mbi jetën dhe stimulon zhvillimin e aftësive krijuese qe sikur mos të kishte vepruar në një mënyrë te tillë për fëmijën kishin me qenë të pa kapshme dhe të pa shprehura. Roli udhëheqës i të rriturve përqendrohet në atë qe një zhvillim të tillë ta ndihmonin, duke shfrytëzuar mundësi të mëdha qe për atë ofron loja e fëmijës, e cila sipas strukturës së vet të përgjithshme është një para shkallë për zhvillimin e aktiviteteve të ndryshme të fëmijës.
Mirëpo, edhe pse loja për fëmijët parashkollorë është vetëm një formë për nxitjen e diturisë, nuk mendonim qe çdo mësim të fëmijës më të ri shkollor ta shndërrojmë ne lojë, sepse për një mësim të tillë me të vërtetë duhet të investojmë mund të madh, mirëpo loja është një ndër aktivitetet qe si stërvitje e pa hetuar përgatitë fëmijën për probleme qe e presin në të ardhmen si në jetën shkollore dhe atë në përgjithësi.
Në te në mënyrë të qartë pasqyrohen dallimet e karakterit në mënyrën se si duhet afruar lojës, në të cilën pasqyrohet karakteri i punëtorit të ardhshëm. Nga ne varet se fëmija gjatë lojës a do të gjen argëtimin dhe kënaqësinë e vet (kështu qe edhe gjatë jetës do formohet po i njëjti botëkuptim në përgjithësi), ose përmes shenjave te tij karakteristike do të shfrytëzonim edukatën e ti pedagogjike, me qellim të formimit të personalitetit moral dhe social të fëmijës, bartës i raporteve sociale në shoqërinë e ardhshme.

[salihaj]

STËRVITJA TRUPORE E FIMIJËS SË VOGËL
Hyrje
Me erdh një herë një nënë, duke bartur fëmijën e vet një vjeçar në kraharorë, Smajsit, një pedagog anglez, dhe i shtroi një pyetje: kur duhet filluar me edukimin e fëmijës vet. Smajsi e pyeti: “sa vjeç është fëmija i juaj”? – “Një vjeçar”, u përgjigj gruaja. – “Atëherë zonjë ju jeni vonuar një vit për edukim.
Me edukim duhet të fillohet menjëherë po sa lind fëmija, thonë të gjithë pedagogët. Ekzistojnë mënyra të ndryshme edukuese, mes të cilave edukata më e rëndësishme është edukata fizike. Për atë edhe ne mjekët sportiv dhe mësuesit e edukatës trupore, mendonim dhe kërkonim qe me edukimin trupor, me zhvillimin fizik, me përvetësimin e kulturës fizike, duhet filluar qysh se nga lindja e fëmijës. Të mësohet fëmija të thithë qumështin e nënën në çdo tri orë, të lahet, rrezitet, ushqehet, të lozet me te, ti këndohet dhe ta mësoi në ritmin e këngës, e terë kjo zhvillohet dhe njëkohësisht bënë pjesë në jetën higjienike të fëmijës së porsalindur.
Këtë duhet ta dinë çdo prind. Qysh se nga dita e lindjes duhet filluar me stërvitjen e drejt fizike duke edukuar në këtë frymë fëmijën e vet, në mënyrë qe me kohë të filloi zhvillimi i gjithanshëm i fëmijës dhe të përfitoi kulturën e nevojitur fizike për një punë bashkëkohore.
Krejtësisht është natyrale se stërvitja trupore qysh se ne fillim të jetës së fëmijës do të jetë e rëndomtë, e thjeshtë, e ndjeshme, qe do i përgjigjet aftësive psikike dhe trupore gjatë zhvillimit gradual të fëmijës, mirëpo ajo do kontribuoi dhe zhvilloi krahas zhvillimit të aftësive të tij. Nga dita në ditë fëmija do të përvetësoi lëvizshmërinë, shpejtësinë, forcën, qëndrueshmërinë dhe do e arrijë atë shkallë qe çdo prind e dëshiron nga fëmija i vet.

[salihaj]

Çdo qenie ka veçoritë e veta për tu adaptuar kushteve jetësore në të cilat ajo jeton, të cilat ndikonin në trupin e sajë, në të cilat ajo reagon dhe përfiton cilësi qe i nevojitën. Për atë çdo qelizë, çdo ind, çdo organ dhe më në fund, trupi në tërësi i adaptohet mesit ku jeton. Kjo aftësi e materies së gjallë quhet ligji biologjik për adaptim, të cilin në veçanti Darvini e ka përpunuar, andaj edhe sipas kësaj quhet: Ligji i Darvinit për adaptimin e qenieve të gjalla në kushtet jetësore.
Do i cekim disa shembuj për adaptimin e trupit ose disa nga pjesët e trupit gjatë stërvitjes trupore.
Lëkura është një organ qe mbështjellë trupin për ta mbrojtur atë nga ndikimet e jashtme. Ajo reagon në çdo ngacmim të jashtëm duke përfituar veçori të ndryshme. Shembull: nën ndikimin fizik nga jashtë lëkura bëhet më e fortë, më e trashë dhe më e qëndrueshme. Kjo dukuri më së shumti vërehet në ato vende ku ndrydhja mekanike bënë pjesë më shumë siç janë shuplakat e duarve dhe tabanët e këmbëve te njerëzit punëtor.
Lëkura mbron trupin nga ndikimet e dëmshme qe sjellë dielli i fortë, ajo merr ngjyrë të zezë, duke krijuar shtresë mbrojtëse nga pigmentet në qeliza lëkura mbron depërtimin e rrezeve të diellit qe janë të dëmshme për trup në shtresa më të thella te trupit. Nëse trupi i është ekspozuar motit të ftohtë, lëkura stërvitet për ta ruajtur trupin nga të ftohtit. Këtë lëkura e arrin në forma të ndryshme. Në çdo rast lëkura, përmes sajë edhe trupi bëhet më i qëndrueshëm ndaj të ftohtit. Për atë fëmija qe në mënyrë sistematike janë më shumë të eksponuar ndaj ajrit dhe larjes janë më imun ndaj të ftohurit në krahasim me ata qe tërë kohën qëndronin në vend të vakët.
Ekziston stërvitja e lëkurës si dhe te organet tjera.
Gjithashtu edhe kockat adaptohen sipas funksionit qe e kanë në trupin e njeriut. Kockat japin forcën, e qe mund të zhvillohen me stërvitje përkatëse. Nëse i ekspozonim shtypjes, tërheqjes dhe zgjatjes, me kohë ata bëhen më të trashë, më te plotë, më te fortë, ndërsa në incizimin e rëntgenit vërehet përmbajtja më e lartë e gëlqeres (kalciumit). Nëse sado kudo i kursenim nga stërvitjet qe i cekem më parë, nëse pjesët e trupit i vendosim në gips një kohë të konsideruar, kocka gjatë asaj kohë bëhet më e varfër nga gëlqerja (kalciumi), lehtë thyhet dhe janë shumë më të dobët. Nëse ky proces zhvillohet në ditët e rinisë, kockat nuk zhvillohen mjaft.
Ata njerëz qe qysh se nga ditët e rinisë punonin shumë në punët e rënda, siç janë farkëtarët, kasapët, kanë kocka të trashë, të fuqishëm dhe të fortë. Ndërsa ata qe nga fëmijëria fillonin të punojnë me zeje të brishta siç janë, rrobaqepësit, orëndreqësit, posedonin kocka të hollë dhe të brishtë.
Nën ndikimin e “stërvitjes së fuqishme”, skeleti i njeriut zhvillohet në gjerësi.
Muskulatura është organ i punës ne trupin tonë. Nën ndikimin e punës trupore, stërvitjes sportive ato bëhen më të aftë dhe më te zhvilluar. Stërvitja e fuqisë dhe shpejtësisë zhvillojnë muskujt tonë kështu qe ata janë më të shprehur në trupin e njeriut, me një relief të bukur, më te trashë, më te fuqishëm dhe të fortë.
Zemra si organ i qarkullimit të gjakut, gjithashtu adaptohet dhe zhvillohet nën ndikimin e stërvitjes trupore dhe gjatë sportit. Ajo rritet më shumë, zhvillohet më shumë, është më e fuqishme dhe më e aftë, fiton formën e “zemrës sportive”. Vlera e sajë fiziologjike rritet gjithnjë më shumë, qe manifestohet me puls më të ngadalshëm gjatë kohës së pushimit pas punës.
Ky adaptim trupor në punën e trupit, këto përfitime të vetive të reja shprehen në tërë organet tjera te trupit tonë. Për atë nuk ka nevojë qe më tutje të numërojmë dhe të cekim se si ky proces adaptues dhe zhvillimor zhvillohet. Këta disa shembuj te cekur mjaft ilustrojnë aftësinë e trupit për tu adaptuar dhe zhvilluar nën ndikimin e drejtë të stërvitjes trupore.
Qysh se në kohërat e kaluara natyralistet kanë vërtetuar se puna zhvillon trupin e njeriut. Po ashtu ky është një ligj biologjik qe në gjuhen shkencore quhet Ligji i Lamarkut.
Stërvitja është punë në sport. Siç puna zhvillon organet, ashtu edhe stërvitja zhvillon organet. Do të thotë qe me stërvitje zhvillojmë trupin në bazë të aftësive dhe vetive trupore qe ne punë reagojnë duke u zhvilluar.
Andaj, stërvitja është detyrimi i trupit qe në mënyrë të planifikuar dhe sistematike të adaptohet dhe qe përmes punës të zhvillohet për të përfituar veti përkatëse.
Puna e jonë në tërësi gjatë edukimit trupor bazohet në të gjitha këto ligje natyrore, në vetitë e qenieve të gjalla për tu adaptuar dhe zhvilluar dhe për të përfituar veti për aftësimin trupor.

[salihaj]

Nëse shikonim qeniet e gjalla, e sidomos ato më të mëdha, do vërejmë se ata në rini lozin më shumë. Lozin qysh se nga ditët e para deri në pleqërinë e thellë edhe deri në vdekje. Edhe njeriu lozë e sidomos në periudhën rinore.
Loja është punë, ndërsa puna zhvillon organet e me to edhe trupin. Sipas kësaj, loja zhvillon individin në mënyrë të gjithanshme.
Loja është një forma natyrore e stërvitjes dhe zhvillimit trupor. Ajo bëhet në formë spontane, stihike, dhe përmes shtytjes. Për atë mund të jetë edhe e dëmshme, sepse fëmija nuk ka masë edhe dituri. Lojën duhet organizuar dhe në mënyrë sistematike udhëheq sipas të gjitha principeve higjienike dhe pedagogjike.
Kultura fizike moderne lojën e shfrytëzon si shtytje për organizimin e lojës për fëmijë në atë mënyrë sa më të përshtatshme dhe më të dobishme. Këtë duhet ta di çdo prind. Për atë shkruhen libra të ndryshëm për stërvitjen trupore gjatë periudhave të ndryshme për zhvillimin e njeriut. Ora e stërvitjes trupore në shkollë në të vërtetë është ora e lojës së organizuar, në të cilën në mënyrë sistematike dhe planifikuese lozet, në mënyrë qe trupi të përpunohet ne tërësi dhe të përfitohen veti të caktuara trupore, aftësi funksionale, dhe veçori psikike. Puna e tillë ka nevojë për dituri profesionale si dhe për çdo punë tjetër, siç është ajo pedagogjike dhe edukuese. Mësuesit na nevojiten për sektoret e veprimtarisë njerëzore, për të gjitha llojet edukuese, si ato artistike, intelektuale, manuale dhe në fushën fizike.
Sot ekzistonin profesor me kualifikime të larta për stërvitjen trupore qe punonin nëpër shkolla dhe klube sportive. Ata punojnë me rinin e rritur. Mirëpo, në entet për fëmijët parashkollor nuk ka mjaft persona të kualifikuar qe kishin me udhëheqë stërvitjet e fëmijëve parashkollor. Deri te kjo shkallë e zhvillimit ende nuk kemi arritur.
Ne bëjmë përpjekje qe në të gjitha shkollat qe përgatiten personat për entet parashkollore të përgatisin lëndën për stërvitjen trupore të fëmijës së vogël, në mënyrë qe edhe këta persona të jenë të kualifikuar për këtë punë.
Stërvitjën trupore të fëmijëve të mitur, duhet udhëhequr prindërit. Për atë prindërve duhet ofruar dituri të nevojshme qe mund të udhëheqin stërvitjen trupore të fëmija i vet, qe në atë mënyrë do të përfitohet kultura fizike qysh se nga djepi. Kjo broshurë ka për qellim qe sidokudo të ju ndihmohet prindërve çfarë të ndërmerret në këtë periudhë fëmijërore, si duhet punuar dhe në çfarë drejtimi duhet drejtuar stërvitjen trupore të fëmijës.

[salihaj]

Për të zbrazur në mënyrë të drejtë stërvitjen trupore gjatë zhvillimit të njeriut, shekullin jetësore të tij e kemi ndarë në disa periudha. Ndarje të tilla ka shumë. Do shërbehemi me ndarjen sipas Evropës së mesme:
Periudha e po sa të lindurit deri sa ti bie kërthiza.
Periudha e thithjes deri në dymbëdhjetë muaj.
Periudha e trashësisë nga dy vjeç e deri në vitin e katërt.
Periudha e rritjes së parë nga viti i pestë deri në vitin e shtatë.
Periudha e trashjes së dytë nga viti i tetë deri në vitin e dhjetë.
Periudha e rritjes së dytë nga viti njëmbëdhjetë deri në vitin pesëmbëdhjetë.
Periudha e pjekurisë seksuale nga viti njëzetenjë deri në vitin gjashtëdhjetë.
Periudha e pleqërisë nga viti shtatëdhjetë e më tutje.
Ne në këtë broshurë do shkruajmë vetëm për katër periudhat e para qe përfshijnë periudhën e fëmijërisë deri në vijimin e mësimit në vitin e parë shkollor. Gjatë kësaj periudhe kryesisht përkujdesën prindërit.

[salihaj]

Fëmija kur lind ka peshë mesatare rreth 3500 g, është i lartë rreth 51 cm, nuk shikon, sepse sytë i ka të mbyllur, nuk dëgjon, sepse ndoshta i ka të mbyllura kanalet dëgjuese të veshëve. Fëmija i gjinisë mashkullore gjithmonë diç është më i madh në raport me atë femërore.
I porsalinduri gjithnjë flenë. Është i zgjuar vetëm gjatë larjes dhe një kohë gjatë ushqyerjes. Nuk ka vetëdije. Lëvizjet e tij janë spontan dhe të pavetëdijshëm: Lëvizë me këmbë dhe duar. Gjatë asaj kohe mbanë duart mbyllur grusht dhe më vështirësi i hapet pëllëmba e dorës. I porsalinduri ka dorë të fortë. Ai mund të varet për dege nëse degën e shtinë në pëllëmbë. Këtë dukuri duhet falënderuar reflekse aktive për kapje qe ka ngelë nga periudha kur paraardhësit e tij kanë jetuar nëpër druajë. Këtë dukuri, gati çdo i porsalindur ka mundësi qe të varet në degën e drurit disa minuta, dhe kjo dukuri quhet fenomen i Robinsonit. Këtë dukuri e shfrytëzonim gjatë stërvitjes trupore qysh se nga djepi duke futë gishtin tregues në pëllëmbën e tij qe ta shtrëngon dhe ta ngritëm nga pozita e shtrirë në atë të uljes. Fëmija shumë shpejtë mësohet në këtë lojë duke mbajtur fortë gishtin tregues. Ai gjatë disa javëve duke u stërvitur forcohet aq shumë sa mundtë varet për gisht tregues, kështu qe prindi mund ta lëvizë nga një vend në vend tjetër.
Gjatë kësaj stërvitje duhet pasur kujdes të madh qe të përgatisim edhe gishtërinjtë tjerë qe në rast nevoje ta kapim fëmijën për dore qe mos të rrëzohet nëse lëshon gishtin tregues. Kohë pas kohe prindi stërvitet aq shumë qe mund ta hetoi fëmijën se si e lëshon fuçia e duarve të tij.
Me këtë stërvitje te fëmija zhvillohen: pëllëmbët e duarve, duart, krihet, kraharori si dhe trupi ne tërësi.
Në fillim dhe ditët e para stërvitja duhet bërë ngadalë dhe me kujdes të madh; nëse vërehet se fëmija adaptohet kësaj stërvitje dhe fillon të forcohet, stërvitjet duhet shtuar në mënyrë më te lirë duke e ngritur fëmijën sa më lartë, kështu qe pas një kohe fëmija të varet sa më shumë në gishtat tregues si në degë të pemës. Më në fund në këtë pozitë duke u mbajtur fëmija për gishtërinjtë tregues të fillonim me luhatjen e fëmijës.
Stërvitjen duhet shfrytëzuar në kohen kur fëmija është i zgjuar, Kur i ndërrohen ndërresat dhe bëhet larja e tij, gjatë kohës para të gjitha thithjeve. Kjo ngjanë përafërsisht çdo tri orë, pasi qe fëmija thithë në çdo tri orë.
Gjithsesi koha më e përshtatur për stërvitje është gjatë larjes. Atëherë fëmija në gjendje të zgjuar pas natës së përgjumshme adaptohet në larje qe i pëlqen shumë.
Ditët e para duhet pasur shumë kujdes ndaj të porsalindurit, ti lejohet kohë për tu akomoduar dhe aklimatizuar në botën qe e rrethon dhe jetën e re të porsafilluar. Duhet ti apët për të thithur çdo tri orë, ta lajë një herë në ditë dhe të ndërrohet gjithmonë kur ai laget. Gjatë këtij manipulimi fëmija në esencë stërvitet, sepse lëvizë, rrotullohet, ngritët e lëshohet, ndërron pozitën e trupit dhe zgjatë muskujt e vet. Ai atë e bënë pa vetëdije, sepse me anën e reflekseve mbrohet nga ndryshimi i pozitës se trupit për tu mos rrëzuar.
Pran manipulimeve të tilla, me stërvitjet e të porsalindurit duhet filluar qysh se në ditën e tretë pas lindjes.
Duhet shtrirë në shpinë, të zgjatet dhe ti vihen këmbët në gjunjë dhe në kuka, ti zgjaten dhe rrudhën duart. Të shtrihet në stomak me fytyrë nga shtroja. Të lajm në atë pozitë kur fëmija mundohet ta ngritë kokën e rëndë nga shtroja.
Përsëri ta shtrijmë në shpinë. Ti vihen gishtërinjtë tregues në pëllëmbët e dorës, qe në mënyrë refleksive i kapë duke e tërheqë në pozitën ulëse. Duhet tentuar qe disa herë të ngritët dhe lëshohet. Gradualisht duhet shtuar numrin e stërvitjeve të tilla.
Fëmija në mënyrë graduale duhet adaptuar në të gjitha këto stërvitje dhe lojëra duke u argëtuar. Kjo stërvitje kohë pas kohe duhet i bëhet si formë adaptimi dhe e kënaqshme në aspekt fizik dhe psikik. Terë këtë ai duhet pranuar si argëtim dhe lojë.
Këtë karakter argëtues me kohë e pranon çdo stërvitje. Stërvitja duhet të përcillet me të folur, ledhatim, këndim, me shumë ritme të zërit, duke e xigiluar dhe qeshur.
Shumë kush gjatë stërvitjes përdorë melodi të ndryshme, vjersha, njehsime, duke krijuar një ritëm qe fëmija adaptohet në te.
Duhet cekur qe hapësira ku stërvitët fëmija duhet të jetë e ngrohtë, dimrit më i ngrohtë, verës e këndshme, po në atë mënyrë siç përgatitet për larje.
Gjatë kohës së stërvitjes, fëmija duhet të zhvishet në tërësi në mënyrë qe ti ekspozohet larjes ajrore, fillimi sistematik i përforcimit dhe adaptimit në atmosferë të freskët.
I porsalinduri nuk qitet jashtë tri javët e para deri sa nuk aklimatizohet dhe përforcohet.

[salihaj]

Pas dhjetë ditëve kur fëmijës i bie kërthiza dhe i shërohet plaga, pason periudha e thithjes, qe zgjatë dymbëdhjetë muaj. Kjo është periudhë e rritjes së vrullshme dhe zhvillimi i të gjitha gjymtyrëve trupore me aftësi funksionale. Fëmija qe thithë gjatë tremujorit të parë fiton në peshë nga tridhjetë gram në ditë, në tremujorin e dytë nga 25 g, në tremujorin e tretë nga 20 g dhe në tremujorin e katërt nga 15 g në ditë. Në vitin e dytë fëmija shton peshë vetëm nga dhjetë gram në ditë sepse rritja nga dita në ditë ngadalësohet. E ngjashme është me të gjitha masat trupore. Masa e trurit rritet me një shpejtësi të madhe. Ajo gjatë periudhës së parë fiton në peshë nga 1,5 g në ditë.
Për atë është e nevojshme qe në këtë periudhë fëmijës ti mundësohen kushtet më të mira për jetën e tij, për zhvillimin fizik dhe psikik.
Këtu do e përshkruajmë fëmijën qe thithë si zhvillohet dhe si krijon veti dhe aftësi. Kjo do na ndihmoi të kuptonim zhvillimin e tij dhe në bazë të sajë të rregullonim stërvitjen trupore.