MIRDITA ARKEOLOGJIKE
Arkeologjia ėshtė njė shkencė historike, e cila zbulon dhe analizon gjurmėt e njerėzimit nė kulturat parahistorike, para lindjes sė dokumentave tė shkruar. Gėrmohet pėr tė gjetur vendbanime tė lashta e varre, pėr tė zbuluar materialet dhe teknikat e ndėrtimit tė tyre, stolitė, veglat e punės, armėt etj. Forma, ngjyra, dekoracioni, mjeshtria ndryshojnė me kalimin e viteve, duke u dhėnė mundėsi shkencėtarėve qė tė datojnė gjetjet e lashta. Kėshtu epokat arkeologjike nė Europė dallohen:
- koha e gurit deri rreth vitit 2600 p.e.s.
- koha e bakrit deri nė vitin 2100 p.e.s.
- koha e bronzit pas vitit 2100 p.e.s.
- koha e hekurit midis viteve 1100-500 p.e.s.
- periudha e qyteteve Ilire, rreth viteve 500-200 p.e.s.
- periudha e pushtimit romak nga viti 200 p.e.s. deri nė vitin 400 e.s.
- periudha e hershme bizantine, rreth viteve 400-500 e.s.
Nėpėr kėto periudha lėviz dhe arkeologjia shqiptare dhe ajo e Mirditės.
Monumentet arkeologjike tė Mirditės i pėrkasin kryesisht mesjetės sė hershme shqiptare, qė njihet ndryshe me emrin: Periudha Arbėrore. Dėshmi janė varrezat e shumta zbuluar pothuajse nė gjithė territorin e Mirditės: Kaēinar, Bukmirė, Shpal, Bukėl, Malaj, Tarazh, Sheshaj, Pėrlat, Prosek, Baz etj. Varret e kėsaj treve janė nė traditėn e tė ndėrtuarit tė varreve nė Shqipėri qė nga periudha e hershme e bronzit, rreth 2000 vjet p.e.s. Nė to janė zbuluar sende tė pėrdorimit tė pėrditshėm, ku ndėr mė tė rėndėsishmet vlerėsohen veglat e punės, stolitė, armėt (thika, sopata, maja heshtash e shigjetash, mburoja, fibula, vathė, varėse etj.)
Materiali arkeologjik i vorrezave arbėrore ka ngjashmėri me fondin e kulturės ilire tė gjetur dhe ne treva tė tjera tė Shqipėrisė.
Nė Mirditė ka mjaft monumente arkeologjike qė presin eksplorimin e mėtejshėm, siē ėshtė fusha Papėrdhok nė Kalor etj.
Gjetjet arkeologjike tė Pėrlatit, Gėziqit, Mėrkurthit, Bukmirės etj, janė dėshmitė e para tė jetesės nė kėtė trevė. Ato i pėrkasin periudhės sė gurit tė latuar dhe datohen rreth 4500-2500 vjet p.e.s. Tė dhėnat janė zbuluar kryesisht nė shpellat e Mėrkurthit, tė Valit etj, ēka flet se vendbanimet e para kanė qenė shpellat. Nė tė gjitha periudhat qė nga neoliti i vonė, bronzit, e hekurit kemi vijimėsinė e jetės nė Mirditė. Jetesa me ato ēka u dhuronte natyra, pėr shumė kohė u shoqėrua edhe me pėrgatitjen e veglave tė punės dhe tė armėve.
Dalja e bakrit e sidomos e bronzit, sjell transformime tė rėndėsishme jo vetėm nė sigurimin e ushqimit dhe mbrojtjen nga egėrsirat, por dhe mbrojtjen nga grupet rivale, tė cilat kishin filluar tė pėrvijonin ngulimet e tyre, por dhe kėrkonin vazhdimisht ngulime tė reja mė tė pėrshtatshme pėr jetesė. Nė kėtė mėnyrė, filloi organizimi i njerėzve nė grupe dhe fise qė zotėronin territore ende tė papėrcaktuara. Nė kėtė periudhė kemi dhe ngjizjen e fisit tė pirustėve me njė shtrirje relativisht tė gjerė. Gėrmimet arkeologjike tė kryera nė vende tė ndryshme si nė Pėrlat, Baz, Urakė etj, flasin pėr njė prani tė madhe tė popullsisė ilire qė nga shekulli VIII-VII p.e.s.
PIRUSTĖT
Gjeografėt dhe historianėt i vendosin Pirustėt nė Mirditėn etnologjike si dhe nė Matin e mesėm. Territori i tyre ishte kodrinor,malor dhe mineralmbajtės. Kėta banorė duke shfrytėzuar pasuritė natyrore, tė cilat duhet tė kenė qenė mė sė shumti nė sipėrfaqe, filluan mjeshtėrinė e pėrpunimit tė metaleve, bakrit, arit, argjendit. Dėshmi janė tė dhėnat pėr ekzistencėn e minierave tė Bulgėrit dhe tė Fanit, por dhe mbetjet e shumta tė shkrirjeve, si dhe emėrtimet qė kanė lidhje me zejet e metaleve: farkė, gurė etj. Mbėshtetur nė kėtė mjeshtėri tė njohur tė tyre, perandori romak Trajani transferoi shumė pirustė nė Transilvani pėr pėrpunimin e arit.
Iliria, duke zėnė territorin mė tė madh tė Ballkanit, tėrhoqi vemendjen e Romakėve qė ishin tė etur pėr pushtim territoresh dhe pasurim tė vazhdueshėm. Fillimisht Pirustėt qėndruan asnjanės ndaj sulmeve qė romakėt bėnė ndaj fiseve tė tjera ilire, por kjo sdo tė vazhdonte gjatė, pasi do tė kėrcėnoheshin dhe ata. Lufta politike midis Pompeut dhe Qezarit joshi Pirustėt pėr tė sulmuar zotėrimet e Qezarit nė jug dhe pasi i zotėruan ato u drejtuan drejt Romės. Qezari nuhati pasojat, ndėrpreu luftėn me Galinė dhe pėrqėndroi tėrė forcat kundėr pirustėve tė cilėt pėr afro 50 vjet nuk u ngritėn mė, por ruajtėn territoret e tyre nga ndonjė sulm i mundshėm. Pas luftrave tė shumta dhe qėndresės sė fiseve Ilire dhe tė Pirustėve, ata nė vitin 12 tė e.s. u mundėn keqas. Lufta me Romėn fisit tė Pirustėve i kushtoi shtrenjt, popullsia u pakėsua dukshėm qoftė nga lufta, por dhe nga skllavėrimi i banorėve, djegjet, plaēkitjet etj. Krahina e rralluar prej banorėve ėshtė ripopulluar nė kohėt e mėvonshme, si nga shtesa natyrore e popullsisė, ashtu dhe nga ardhjet prej territoreve tė tjera, siē lėvizin njerėzit nė ēdo kohė tė historisė.
Kėshtu dalėngadalė vendin e bashkėsive fisnore e zunė bashkėsitė fshatare. Formimi i kėtyre bashkėsive ēoi nė ngushtimin e territorit tė fisit tė Pirustėve dhe kėshtu shfaqet njė emėrtim i ri nė pėrputhje me gjeografinė e re - Ndėrfandė. Sipas gjasėve, i njėkohshėm me kalimin e emėrimit Iliri nė Arbėri.
Gjetja e objekteve tė njejta nė tė gjithė territorin nė tė cilin shtrihet Mirdita etnologjike, ėshtė tregues i jetės nė vijimėsi tė pandėrprerė nga i njejti popull.
Zbulimet arkeologjike jo tė pakta nė Prosek, Pėrlat, Kaēinar, Bukėl, Tarazh, Malaj, Bukmirė, Kodėr Rrėshen etj, dėshmojnė pėr njė kulturė tė zhvilluar materiale nė mesjetėn e hershme dhe midise. Veglat e gjuetisė dhe tė punės janė treguesit mė tė rėndėsishėm tė zhvillimit tė kėsaj popullsie, duke mos pėrjashtuar kėtu dhe zbukurimet e veshjeve tė grave tė kėsaj treve
SHTETI I ARBĖRIT
Ndėr gjetjet mė me vlerė, jo vetėm tė Mirditės, ėshtė Stema e Arbėrit e zbuluar nė Gėziq, nė rrėnojat e kishės sė vjetėr tė Ndėrfanės. Stema ėshtė njė shqiponjė me njė kokė, me vėshtrim djathtas. Sipas tė dhėnave ėshtė simbol i Dukagjinėve. Sė bashku me kėtė, ėshtė gjetur dhe Mbishkrimi epigrafik i arkitraut tė Bazilikės sė Shėnpremtes sė Ndėrfanės. Dokumentet, sėpari pėrmendin Progonin, i cili kishte hedhur themelet e shtetit qė nė fund tė shekullit XII dhe kishte sunduar Arbėrinė pėr 9 vjet, deri nė vitin 1199, kur do tia linte drejtimin e shtetit djalit tij tė madh Gjinit, i cili pėr gjatė 8 vjetėve sundim do ta konsolidonte kėtė shtet. Mė pas ėshtė Dhimitri, qė po 8 vjet do tė jetė nė krye tė shtetit, deri nė vitin 1215, nė kulmin e lulėzimit tė tij.
Ku e kishte selinė Shteti i Arbėrit? Tė dhėnat e derisotme janė nė favor tė Ndėrfanės, pasi nė kėtė kohė ishte njė qendėr e rėndėsishme fetare dhe mbishkrimi i gjetur mund tė hedhė dritė mbi princėt e Arbėrisė dhe epiqendrėn e shtetit tė tyre.
Arbėrit dhe territoret qė zotėronin shpesh u bėnė lakmi e interesave tė Perandorisė Romake tė lindjes dhe princėve tė ndryshėm tė perendimit, por dhe e mbretrive tė sllavėve tė jugut. Lufta me pushtuesit Anzhuinė ishte fillimi i njė lufte tė re, qė do tė ndiqej nga pushtime tė tjerė. Viti 1279 ėshtė viti i humbjes sė parė pėr arbėrorėt, pasi humbėn nė luftė dy pėrfaqėsues tė shquar tė dy dyerve tė mėdha tė kohės: Vlad Blinishtin dhe themeluesin e derės sė Dukagjinėve, Duka Gjin Tanushin.
Familja Blinishti shfaqet fillimthi si dera mė me zė e mesjetės. Ka dhe njė fshat nė Zadrimė qė quhet Blinisht me banorė tė shpėrngulur nga malet e Mirditės. Nė shekullin XII-XIV, kur kjo familje pati zenitin e saj, Shėnpali, vetėm dy kilometra prej Blinishtit, kishte Kuvendin Benediktin, njė nga kuvendet mė tė rėndėsishėm tė Arbėrisė nė kohėn e mesjetės. Nuk ka tė dhėna se kishte njė kuvend tė tillė nė Blinisht tė Zadrimės (kisha e kėtij fshati mban emrin e kishės sė Blinishtit tė Mirditės, Shėn Shtjefni). Familja Blinishti falė diplomacisė sė saj zgjeroi mjaft territoret. Mirėpo rritja e kėsaj dere solli konflikte tė shumta midis sundimtarėve tė tjerė arbėrorė, por dhe me serbėt, duke humbur dhe luftėn me kėta tė fundit.
Njė ndėr dyert qė po rivalizonte hapur me atė tė Blinishtėve ishin Dukagjinėt. Pas kreyngritjeve tė viteve 1319-1336, kur nė territoret e Blinishtėve po vendoseshin Dukagjinėt, njė pjesė e popullsisė pėr ti shpėtuar sundimtarit tė ri u nis drejt fushės ,duke u vendosur kryesisht nė Zadrimė e duke marrė me vete dhe emrin e fshatit prej nga erdhėn, tipar ky i mjaft banorėve qė shpėrngulen nga njėri territor nė tjetrin. Dukagjinėt siguruan daljen nė Adriatik dhe sunduan mjaft territore. Jemi nė njė periudhė kur ka mjaft lėvizje tė popullsisė nga njėri territor nė tjetrin, nxitur nga pushtimet e ndryshme, por dhe pėr tė siguruar kushte mė tė mira jetese. Kėsisoj nis e shfaqet dukuria e dobėsimit tė fisit dhe e krijimit tė bashkėsive fshatare mbi bazė territoresh tė pėrbashkėta. Pėr shumė kohė territori qė zotėronin Dukagjinėt do tė pėrkonte me territorin qė do tė quhej Mirditė mė vonė. Toponimet e shumta me emrin Lekė nė Mirditė, qė ēojnė tek Lekė Dukagjini, janė njė dėshmi qė nė kėto troje sundimtarė kanė qenė Dukagjinėt. Kuvendet Benediktine tė Shpalit dhe i Shėnllezhdrit nė Orosh, Stema e Arbėrit nė Ndėrfanė, janė tregues se zotėrit e kėtyre territoreve, pavarėsisht emrave tė tyre, e kanė patur epiqendrėn nė kėtė vijė qendrash tė afėrta me njėra-tjetrėn.
Nė vitin 1417 pėr herė tė parė nė rregjistrat kadastralė tė Venedikut, gjejmė emrin Mirditė, si mbiemėr i Gjon e Pjetėr Mirditės, nė Manzabardh tė Shkodrės, tregues ky se emri i fshatit apo krahinės, ka qenė i formėsuar mė parė se ata tė linin trojet e tyre, tė paktėn qė me rėnien e derės sė Blinishtėve, derė e cila ka qenė shumė afėr vendit prej tė cilit mendohet se ka dalė e ka marrė pėrhapje emri Mirditė.
Pėrgjigju Duke Cituar
Krijoni Kontakt