Edhe u jam arberesh

[BARAT]

Edhe U jam arbersh

Fiqiri Sejdiaj

Thora jonë është Montecilfone
Gluha ime - arbërishtja
Shenjti im - Shën Antoni


Kur më propozuan të shkoj në zemër të Italisë për të parë 5 katundet arbëreshe, ku edhe sot e kësaj dite flitet shqip, hezitova menjëherë.

Hezitova se arbëreshët janë në jug të Italisë, në Kalabri. Aty jeton një komunitet i madh shqiptarësh të shpërngulur menjëherë pas vdekjes së Skënderbeut, si rezultat i pushtimit otoman. Për ta është folur shumë, janë shkruar libra, janë xhiruar filma, janë organizuar festivale, janë hapur ekspozita, e të tjerë e të tjerë. Ligji italian për grupet etnike u njeh përdorimin e gjuhës amë, funksionimin e shoqatave, të shkollave në gjuhën etnike, si dhe shumë të drejta të tjera. Mirëpo, krahas tyre na qenkan edhe 5 katunde të tjera, jo në jug, por në mes të gadishullit Apenin. Kjo më bëri aq kurioz sa, me të gjetur rastin e parë, u nisa vërtet për në Itali.

Ç‘janë këto katunde? Kur kanë shkuar shqiptarët e parë atje? Përse? A thua vërtet flasin, këndojnë e shkruajnë shqip? I ndodhur midis kuriozitetit dhe mosbesimit, mendoja: "Sido që të jetë, aty këtu besoj se do të gjejmë ndonjë të moshuar që krahas italishtes do të thotë edhe ndonjë fjalë shqip", mirëpo ajo që ndodhi kur mbërrita në këto katunde ishte e pabesueshme, befasuese, mbresëlënëse, fantastike!

Qysh në takimin e parë, qysh në familjen e parë, për çudinë tonë të gjithë flisnin arbërisht, domethënë shqip, ashtu siç flasim unë dhe ti.


Cioto

Për të shkuar nga Bari në Cioto, duhet të marrësh autostradën e veriut që të çon në Romë. Pasi ke ecur 200 km e lë autostradën dhe kthehesh në të majtë. 8 km larg detit, 220 metra mbi nivelin e tij, rrethuar nga kodra të buta, të veshura me vreshta e ullinj, ndodhet Cioto.

Ky fshat, si gjithë fshatrat arbëreshë, në zemër të gadishullit Apenin, ngrihet në majë të kodrës. Në qendër ndodhet kalaja e lashtë. Rrotull, 300 shtëpi të vjetra e të reja që ngjasojnë me fortesa në miniaturë. Popullsia 1800 banorë. Sipërfaqja 22 km².

Profesor Mario Masara na fton në shtëpinë e tij. Siç duket ai ka lajmëruar të shoqen, pasi ajo sapo na hap portën, na thotë buzagaz:

Urdhëroni brenda! Mirë se keni ardhur!
Edhe ju flisni shqip?
Po u arbëreshe jam - na i kthen ajo. - Që kur isha e vogël, gjithë rininë time flisnim të gjithë arbërisht. Pa tue u rritur, mendoja: pse u flas italisht e kam edhe një gluhë tjetër?! Mëma e tata më thoshin se na jemi albanezë, se prijësi ynë ka qenë Skënderbeg e më tutje nuk më thoshin asnjë fjalë. Kur u martuash në vitin 1955 vajta në Romë. Aty i them burrit: a vemë në ambasada albaneze, sepse ata sapo të më dëgjojnë do të më thonë se nga vi e kush jam!? Doja të dija rrënjët e mia, kudo që të ishin. E ky i mjeri burri im, për të më mbyllur grykën, më në fund më thotë: "Epo mirë". Kur vemi në ambasadë u i fola konsullit. Pasi më dëgjoi, me shumë xhentilesë u ngrit e më përqafoi. Po ju jeni albaneze, arbëreshe - më tha ai. Çë nga ajo ditë, më hyri një morg i madh për të mësuar historinë jonë, historinë e horës sonë. Pse na e lamë Shqipërinë dhe vijmë tek Italia?! Përse?!
Ky është rrëfimi i Kostandina Masarës, 80 vjeçe, e gjallë, impulsive, energjike.

E bija e Kostandinës, Antonela, na thotë: U gjuhën shqipe e mësova te shtëpia, me josherin tim, me mëmën e tatën, e me shokët në shkollë. Për ta mësuar sa më mirë, mëma më çoi në Kosovo, në Universitetin e Prishtinës. Ajo donte që u të vija në Shqipëri, po atëherë ishte e pamundur, sepse regjimi komunist i kishte mbyllur kufijtë.

Profesor Mario na tregon për librat e At Nikolla Filios, i cili ka mbledhur gjithë këngët e Ciotos, historinë, gojëdhënat, fjalët e urta.

Si shpjegohet që e keni ruajtur kaq mirë gjuhën shqipe? - e pyesim profesor Marion.
Po gjuha shqipe, - na thotë ai, - ka qenë gjuha e shtëpisë, gjuha e mëmës, domethënë gjuha e shpirtit, si një fat vetëm i yni.
Ky është miti i mbijetesës së gjuhës shqipe, e cila sado arkaike dhe e cunguar që të duket në krahasim me gjuhën zyrtare të shtetit amë, është kryevepra e qytetërimit, jo vetëm për Cioton, por edhe për Montecilfonen, Ururin, Kampo Marinon e Porto Kanonen - 5 katundet arbëreshe në zemër të Italisë.


Një copë tokë, e një gotë verë

Të parët e 5 katundeve në zemër të Italisë kanë mbërritur aty kur Skënderbeu ish gjallë e në kulmin e lavdisë së tij. Burimet kadastrale që ndodhen në universitetin xhulionez thonë se kolonitë shqiptare në afërsi të Napolit u vendosën në vitet 1450. Në atë kohë, Mbreti i Napolit i kërkoi ndihmë Skënderbeut dhe ky dërgoi në Itali rreth 2000 ushtarë dhe oficerë shqiptarë.

Pas fitores, Mbreti i Napolit ju drejtua me këto fjalë ushtarëve dhe oficerëve të Skënderbeut: "Secili prej jush mund të kish rënë në fushën e betejës, mirëpo nuk ndodhi kështu! Së bashku ne luftuam dhe fituam… Për fitimtarët ka gjithmonë një copë tokë e një gotë verë. Kush dëshiron të qëndrojë këtu, është vëllai ynë. Unë, Mbreti i Napolit, ju ofroj me bujari një copë tokë e një gotë verë nga kjo tokë që ju e mbrojtët me gjakun tuaj".

Shumë nga ushtarët dhe oficerët e Skënderbeut qëndruan duke krijuar bërthamën e 5 katundeve: Cioto, Montecilfone, Ururi, Kampo Marino e Porto Kanone.

Ky komunitet me tetëmijë banorë, edhe pse ka hyrë në shekullin e 6-të të ekzistencës së vet, vazhdon të flasë gjuhën e mëmës, gjuhën e të parëve të vet. Të ruash gjuhën mesjetare të mëmëdheut, madje të përpiqesh ta perfeksionosh atë, për të komunikuar brenda komunitetit etnik, është një akt i madh. Ndryshe nga arbëreshët e Kalabrisë, të cilët janë një komunitet i madh, arbëreshët në afërsi të Napolit kanë qenë dhe mbeten një komunitet i vogël, një ishull i veçuar në zemër të Italisë. Gjuha zyrtare për të zgjidhur problemet është ajo e shtetit ku jetojnë, italishtja. Atëherë, përse u duhet një gjuhë e dytë të cilën përtej katundit nuk e njeh askush? Një gjuhë e tillë, dalëngadalë nga brezi në brez, zbehet e shuhet krejtësisht. Ajo vdes deri sa zhduket përfundimisht. Me arbërishten nuk ndodhi kështu. Përkundrazi, ndodhi e kundërta. Pavarësisht nga distanca gjeografike dhe izolimi total me shtetin amë, gjuha shqipe mbijetoi e lulëzoi nga brezi në brez.


Nëpër udhët e Ciotos

Duke shëtitur nëpër udhët e Ciotos, këmbët na çojnë në qendër të katundit, aty ku është kisha. E quajnë Kisha e Shën Gjergjit. Me të njëjtin emër, Shën Gjergj, quhen gati të gjitha kishat e katundeve arbëreshe. Emblema e tyre: Shën Gjergji në kalë, njësoj si Gjergj Kastriot Skënderbeu.

Ndalojmë një grua që futet në kishë dhe i flasim italisht.

Gruaja na i kthen shqip: Shqiptar jeni ju? Edhe u jam arbëreshe.

- Ku shkoni? - e pyesim shqip.

- Te mesha vetë. Na i themi rosario e do lutemi për Shën Antonin, sepse nesër është dita e Shën Antonit.

Pas gruas pyesim një burrë.

Po ju a flisni shqip?
Ai na e kthen menjëherë.

Shqip flisni ju. Unë flas arbërisht.
Ai mbështet krahun e tij në supin tim e vazhdon:

- Është gjaku ynë i prishur. Rrënjët janë njësoj. Gluha po ashtu.

Një grua na tregon një fotografi të vjetër. Në qendër dhëndri me nusen dhe prapa tyre dy shoqërueset e nuses. Në sfond dasmorët. Gruaja që mban fotografinë, tashmë e moshuar, vë gishtin mbi shoqëruesen e parë të nuses dhe bie në kujtime.

- Këtu jam u. Vështro ç‘vashëz e bukur isha.

- Edhe tani e bukur jeni - ja kthejmë ne për t‘i bërë qejfin.

- Eh, tani u mplaksh e s‘jam më e bukur grua!

Këta njerëz kanë lindur vërtet në Itali, mirëpo ruajnë me fanatizëm gjuhën e mëmës, që për ta është gjuha e shpirtit. Katundi, kisha, kalaja, mëma, tata, vatra janë simbolet që i japin kuptim gjithë mikrokozmosit arbëresh.

Mario na tregon me krenari se si katundi me financimet e veta e të qeverisë italiane po rinovon kështjellën e katundit.

Në këtë kështjellë, - shpjegon Mario, - zë fill historia jonë. Këtu zë fill epoka e qëndresës që vjen nga moti i madh i Skënderbeut, për të cilin ne arbëreshët e Italisë jemi shumë krenar.
Duke shëtitur udhëve të katundit, na tërheq vëmendjen një fshatar, i cili ka dalë me makinë për të shitur prodhimet e stinës. Kuriozë për të mësuar çmimet e produkteve bujqësore e për t‘i krahasuar ato me çmimet shqiptare, e pyesim italisht:

Sa kushtojnë hudhrat?
Ai na e kthen shqip.

Ju jeni albanez? Nëse jeni të tillë, pse nuk flisni shqip? Në Cioto të gjithë flasim arbërisht.
Në kafen e fshatit ulemi për të pirë një birrë. Rreth nesh afrohen 4-5 burra të moshuar.

Në kohën tonë arbërishtja flitej kudo. Ajo flitej jo vetëm në shtëpi, por edhe në rrugë, në kafe, në dyqane, madje edhe në komunë.
Edhe sot flitet, - ja kthen një tjetër.
Sot flitet gjithnjë e më pak.
Ndërsa të moshuarit ankohen për të rinjtë, ne bindemi se Cioto është një katund që e ruan me fanatizëm gluhën e të parëve. Ligji italian për etnitë ua mundëson një gjë të tillë. Në shkollë nxënësit kanë abetare dygjuhëshe, shqip-italisht, si dhe shumë libra të tjerë me këngë e balada shqiptare.


Montecilfone


Montecilfone është një katund i vogël arbëresh në zemër të Italisë. Sipërfaqja 22 km². Popullsia 1600 banorë. Si të gjithë katundet e tjerë arbëreshë në Itali, edhe Montecilfone ngrihet majë një kodre të butë, 400 metra mbi nivelin e detit.

Për një shqiptar që viziton Montecilfonen, befasia e parë që të shfaqet sapo hyn në katund është tabela anës rrugës në hyrje të fshatit. Në të shkruhet: "Benvenuti nel Comune di Montecilfone" dhe "Mirësevini në Komunën Montecilfone". Pas kësaj tabele në dy gjuhë, nuk habitesh më kur sheh dhjetëra tabela të tjera të shkruara italisht e shqip. Për shembull: Piaca Albaneze - Sheshi Shqipëria, Via Skënderbeg - Udha Skënderbeg...

I pari që na pret në Montecilfone është Enno Gallina, avokat me profesion, pensionist, që ka drejtuar për dy mandate komunën e Montecilfones. Pasi kemi këmbyer përshëndetjet e rastit, kuptohet në gjuhën shqipe, ai na fton në shtëpinë e tij.

Familja Gallina është shtëpi bujare me sofrën plot për këdo. Kjo familje mban një shtëpi të dytë për mysafirët. Nuk është hotel, thotë Enno, por një vilë e vogël për miqtë. Hotele ka me bollëk në qytet, por jo këtu te ne në katund.

Ndërsa rrimë në verandë, duke biseduar, papritur, fiks në orën zero-zero, ja krisin fishekzjarrët.

Po këto?! - habitemi ne.
Filloi festa, - na thotë Enno.
Dasmë?
Jo! Është festa e Shën Antonit, festa jonë, më e madhja dhe më e bukura festë.
Ngrihemi dhe dalim në qendër të katundit. Ndërsa ecim rrugës, nën qiellin e përflakur me fishekzjarrë, aty-këtu para oborreve të shtëpive shohim lopë e dema të zbukuruar me fjongo e lule shumëngjyrëshe, kuaj që hingëllijnë, keca e qengja me zilka, karroca gjithë lule e në krye ikonën me portretin e atij që njerëzit e quajnë Shën Anton.

Po këto ç‘janë?, - e pyesim Ennon.
Çdo familje ka një vit që përgatitet për këtë festë. Do e shihni nesër.
Në qendër të fshatit kanë dalë pothuajse të gjithë, të rinj e të moshuar. Lokalet janë hapur. Shitës ambulantë të ardhur nga qyteti ngrenë tendat e tyre për t‘u shërbyer sa më mirë banorëve të fshatit. Rrugët dhe rrugicat janë plot gjallëri.


Festa e Shën Antonit

Kur ngrihemi në mëngjes, asgjë nuk ka ndryshuar. Të zotët e shtëpisë dhe gjithë fshati duket sikur s‘ka vënë gjumë në sy. Kuajt, lopët, buajt, qengjat, kecat, karrocat me fjongo shumëngjyrëshe, kurorat me lule që rrethojnë Shën Antonin janë shtuar. Ato kanë mbushur gjithë rrugët e fshatit. Enno na sqaron: "E gjithë gjindja mblidhet në krye të fshatit. Aty bëhet apeli dhe renditja e familjeve. Ndërkohë që prifti organizon meshën e madhe në kishë, të rinjtë parakalojnë nëpër rrugët e fshatit. E më pas, - vazhdon Enno, - del prifti me portretin e Shën Antonit e i bekon të gjitha familjet me radhë. Ata parakalojnë para kishës me kuaj, dhi, dele e lopë e prifti i bekon e kambanat bien. Ne i falemi Shën Antonit sepse ai është shenjti ynë. Çdo mrekulli për ne bëhet nga Shën Antoni".

Pas këtij shpjegimi, ne e kuptojmë pse në këtë fshat ka aq shumë burra me emrin Anton e po kaq gra me emrin Antonela.

E gjithë paraditja është një paradë e vërtetë, ku çdo familje tregon se është këtu në këtë fshat më e fuqishme se një vit më parë. Me kuaj e qe, me qengja e keca, me nipër e mbesa, të cilët do i shtojnë edhe më shumë ato. Ajo që të bën përshtypje është pjesëmarrja e të rinjve në këtë paradë. Vajza të hijshme që ngasin qetë e djem të pashëm hipur mbi kuaj. Fëmijë të vegjël që tërheqin pas vetes qengja me zilka. E gjithë kjo dashuri për tokën dhe gjënë e gjallë të emocionon. Ata jetojnë me to e për to. E gjithë jeta e tyre është e lidhur me këtë katund. Edhe kur largohen prej tij, kthehen përsëri këtu për të mos e braktisur asnjëherë. Dita e Shën Antonit kthen edhe ata që kanë ikur në Amerikë apo Australi. Primo Desida ka ardhur ngas Venezuela. Ai na afron kacekun prej lëkure që ka në krye kokën e një gjeli të gdhendur në dru. "Hape grykën, - thotë ai. Pi një gllënjkë verë nga vera e Primos, më e mira në katund. Pi!". Pastaj na tregon se ka 40 vjet që vjen nga Venezuela në katund. "Hora jonë është Montecilfone, gluha ime është arbërishtja e shenjti im është Shën Antoni", - thotë ai.


Muzaka

Përveç festës së Shën Antonit, në Montecilfone organizohet edhe një festë tjetër: parada tradicionale e kostumeve të zonës. Për këtë paradë organizohen rrobaqepësit, dizajnuesit, piktorët, kostumografët dhe historianët më të mirë. Duke menduar se të parët e tyre kanë qenë princër e kontë, edhe parada tradicionale e veshjes evokon atë kohë e ato veshje. Ne që i shohim na kujtojnë Romeon dhe Xhulietën, por për arbëreshët janë të gjitha nga kjo horë që i ka rrënjët te perënditë pellazge.

Të pesë katundet arbëreshe në zemër të gadishullit Apenin nuk e quajnë veten emigrantë e njerëz të varfër që kanë lënë vendin e tyre për bukën e gojës. Jo! Të parët e tyre kanë qenë kontë e princa, bashkëluftëtarë të Skënderbeut dhe kanë qëndruar këtu si fitimtarë. Tokat që u janë falur me bujari nga Mbreti i Napolit i kanë merituar si rezultat i trimërive që kanë treguar në mbrojtje të tyre. Ndoshta kjo është arsyeja që edhe sot e kësaj dite në këto katunde gjejmë familje me mbiemrin Muzaka, Urani, Golemi e Topia.

Një të tillë, Muzaka, takojmë edhe ne. A thua vërtet të jetë pasardhës i Muzakajve të Skënderbeut?

Unë nuk e di se ç‘ka ndodhur këtu e 6 shekuj më parë. Po nëna ime rrjedh nga familja Muzaka, kurse babai nga familja Skavero.
Ju jeni arbëresh?
Po, po, arbëresh jam! Të parët e mi kanë ardhur në Montecilfone shumë e shumë vite më parë.
A keni qenë në Shqipëri?
Patjetër! Kam qenë aty për të kërkuar rrënjët e mia. Kam shkuar në muzeun e Krujës, ku kam mësuar shumë për familjen Muzaka. Ne qenkemi nga Berati dhe vërtet në Berat kam gjetur dy familje me mbiemrin Muzaka. Ata kishin lidhje me njëri-tjetrin e normalisht edhe unë duhet të kem lidhje me ta, të paktën nga mbiemri. Pasi gjeta diçka nga rrënjët e mia në një qytet të mrekullueshëm si Berati, me kala e kisha të shumta, me muze e arkitekturë fantastike, i entuziazmuar vizitova Pogradecin, Vlorën, Fierin, Durrësin e Tiranën.
Giani Muzaka është i martuar. Ai ka dy djem e një vajzë dhe punon si arkitekt. Studioja e tij ndodhet në Porto Kanone. Aty projekton shtëpi, kopshte, kapanone, ambiente të brendshme e të jashtme. Giani Muzaka edhe pse nuk jeton në katund, e flet shumë mirë gjuhën shqipe. Për të ajo është gjuha e mëmës. Duke studiuar për arkitekturë në Napoli, gjuha arbëreshe as që i hynte në punë. Ajo nuk i zgjidhte asnjë problem, sepse të gjitha marrëdhëniet administrative, para dhe pas universitetit, duhet t‘i zgjidhte me gjuhën e vendit, italishten. Mirëpo, gjuha arbëreshe, të cilën ai e flet aq mirë, e bën atë të ndihet ndryshe e të ketë identitetin e vet.

Në Greqi për shembull nuk ndodh kështu. Fëmijët e emigrantëve shqiptarë që janë larguar nga mëmëdheu jo në vitin 1400, as në vitin 1900, por në vitin 1990 e këtej, nuk flasin shqip. Baballarët dhe nënat e tyre e kanë për turp të thonë: "Edhe unë jam shqiptar!", kurse në Cioto, Montecilfone, Ururi, Kampo Marino e Porto Kanone deklarojnë me krenari: "Edhe u jam arbëresh"!

Të pesë katundet arbëreshe në zemër të gadishullit Apenin: Cioto, Montecilfone, Ururi, Kampo Marino e Porto Kanone nuk janë katunde muze, por një organizëm i gjallë që jeton e zhvillohet me Arbërinë në zemër. Kjo është bashkësia që triumfon mbi shekujt.

Shoqëria e konsumit, globalizmi, largimi i të rinjve nga katundi, kultura dhe gjuha italiane, të gjitha këto nuk e kanë mposhtur ende identitetin e këtij komuniteti, për të cilin ata ndjehen tepër krenarë.


gazeta shqip - 29/01/2008

[land]

Arbereshe ka dhe ne Piemonte(Torino)te ngulur aty para qindra vjeteve,kam dy miq arbereshe atje......ishte surprize kur e mesova si fakt.Ne fillim kujtova se mos ishin arbereshe nga jugu i italise dhe ishin shperngulur ne veri,por jo.

[alibaba]

Mirë do të ishte të organizoheshin që të shisnin trojet e tyre në ato zonat vriore e qendrore dhe të shpërnguleshin në jug ku jetojnë gjithë arbëreshët tjerë që të krijojnë një Arbëri të pastër.

[Kreksi]

Mirë do të ishte të organizoheshin që të shisnin trojet e tyre në ato zonat vriore e qendrore dhe të shpërnguleshin në jug ku jetojnë gjithë arbëreshët tjerë që të krijojnë një Arbëri të pastër.

....pse flisni marrina ore ?
Keta njerez nuk kane shkuar atje me pretendime qe te bejne token e huaj te tyren por kan ikur qe te shpetojne nga pushtuesiosman????

Me nder e me plote rrespekt e ruajne kete mikepritje arbreshet ndaj italise e ti flet marrezira...

[Darius]

Shume material i bukur dhe prekes.

Fëmijët e emigrantëve shqiptarë që janë larguar nga mëmëdheu jo në vitin 1400, as në vitin 1900, por në vitin 1990 e këtej, nuk flasin shqip. Baballarët dhe nënat e tyre e kanë për turp të thonë: "Edhe unë jam shqiptar!", kurse në Cioto, Montecilfone, Ururi, Kampo Marino e Porto Kanone deklarojnë me krenari: "Edhe u jam arbëresh"!

Kjo fraze me dhembi shume sepse eshte e vertete. Tjeter krenari kane patur per vendin e tyre te paret tane dhe tjeter kemi ne. Eshte krenaria dhe dashuria per vendin ajo qe te ben te ruash gjuhen dhe traditat. Komuniteti i sotem i shqiptareve neper bote fatkeqesisht nuk e ka kete ndjenje dhe ky komunitet ka shume gjasa te asimilohet brenda brezit te dyte.

[alibaba]

Iu lumtë arbëreshëve, e rikthyen tokën e Mesapëve e të Japigëve.

[BARAT]

Shqiptarët e Italisë - Dyndjet e tyre

Agim Bacelli

New York, Prill 1999
Burimet: Tajani dhe AGI online, Italy

Tajani ka shkruarë një histori për shqiptarët e Italisë dhe fillimin e kolonëve shqiptarë ne Itali që daton me 1467. Në këtë vit shqiptarët u dyndën në këto vise: St Elena, Croce di Milano, Colle del lauro ne Molise, St.Demetrio Corone, Machia, Vacarizzo Albanese dhe në Spezzano Albanese. Dyndja e parë mbaroi në vitin 1471.

Pas dy vjet pushimi erdhi dyndja tjeter.

Më 1473-1474 u themeluanë këto fshatra: Faggiano, Martignano, Montepasano, Roca Forzata, St.Giorgio poshte Tarantos, St.Martino, St.Marzano, Sternazia, Zollino, Ontranto (nje lagje), Caselvequio, Caselnuovo, Panni, Grecci, St.Paolo në Capitanata.

Dyndja tjetër më 1476-1478. Në këto dy vite u themeluanë këto qyteza:
Firmo, Aquaformosa, Castroreggio, Cavalerizo, Cerzeto, Civita, Falconara, Franscineto, Percile, St.Basilio, St.Benedetto Ullano, St.Caterina, St.Giacammo
Albanese, St.Lorenzo, St.Martino, St.Sofia d' Epiro, Serra di Leo, Marsi, Certicati, Farneta, Mongrassano, Platani dhe Rocca Greca.

Dyndja tjetër më 1534.

Në këtë vit duhet thënë se barbarizmat greke bën që shqiptarët e Moresë (
Qyteti i Koronit dhe ishujt përreth ranë ne dorën e bishave greke duke
përzënë mijra shiptarë) ti kërkojnë ndihmë Mbretit të napolit; Don Pedro de
Toledo i cili u dërgoi 210 anije për ti marrë këta muhaxhirë të shkretë që
përziheshin nga vatani i tyre mijëravjeçar dhe i dërguanë në fshatrat e
vëllezërve të tyre në Barrile, Macsites, St.Costantinos Albanese, St.Paolos
Albanese, ne qytetet Bindisi, ne Brindisi della Montana, ne provincen e
Bazilikes e ne Farnetan e Kozences. Duhet theksuarë se këta shqiptarë moreas nuk kërkuanë të shkojnë në Shqipëri për arsyen se në Shqipëri turqit nuk u kishin dhënë shqiptarëve asnjë të drejtë siç kishin ballkanasit e tjerë; grekë, bullgarë, Sërbë etj. me pretendimin absurd se shqiptarët kristianë janë të një gjaku me turqit muslimanë dhe u duhet mësuarë turqishtja dhe atdheu i tyre i vërtetë është Turqia!

Më 1680 emigruanë të tjerë shqiptarë dhe themeluanë kolonitë:
Uruni, Portocanore, Campo Marino, Montecifone. Shumë të tjerë shkuanë në
Provincën e Campobasso-s dhe në Chietti-n e Puglia-s.

Më 1744 nën mbretërimin e Carlos së Tretë, emigruanë te tjerë shqiptarë të
kryesuarë prej tre priftërinjeve të cilët morën dhuratë vëndin që sot quhet
Villa Badessa, mall i i Dukëve Farnesi.

Shqiptarët që emigruanë në kohë të Mbretit Ferdinand i katërt qëndruanë në
Brindisi dhe një pjesë shkuanë në Lipari e në Maltë.

Dyndjet e më vonshme të shqiptarëve në Itali* u gjisnin atyre dyndjeve italiane në vitet 1960 dhe ato njihen më mirë dhe me kaq po e mbyllim këtë shkrim të shkurtër duke menduarë se kemi ndihmuarë sado pak në njohjen e dyndjeve të shqiptarëve në Itali në Mesjetën e Vonshme, po ashtu duke i dhënë shkas dikujt që të bëjë ndonjë studim të detajuarë me këto ngjarje aspak të këndëshme për një komb të lashtë si yni që ka pësuarë kaq shumë 'hemoragji' kombëtare dhe sot ngelt si një nga kombet më të vegjël në Europë pasi shumica e shqiptarëve të emigruarë janë asimiluarë nga pritësit dhe sot ata njihen si italianë.

*Gian Antonio Stella ka shkruarë një libër, (Quando gli albanesi eravamo noi) që tregon emigracionin italian në tërë botën dhe bën krahasimin me emigracionin e sotëm shqiptar duke thënë: "Kur shqiptarët ishmin ne - kemi bërë siç bëjnë shqiptarët sot".

[BARAT]

Giovanni Armillotta

ARBËRESHËT

Emigrimi dhe ruajtja e identitetit nëpërmjet fesë
Zanafilla e ngulimeve të arbëreshëve në Itali
Ruajtja e identitetit nëpërmjet mirëfilltësisë së riteve fetare
Roli i papëve me origjinë shqiptare për krijimin e kishës eparkike



Harku kohor gjatë së cilit zunë fill dhe u përforcuan bërthamat e ngulimeve të arbëreshëve në Itali, fillon aty nga gjysma e shekullit të pesëmbëdhjetë e vazhdon deri në vitin 1774. Shqiptarët e parë që mbërriten në Itali ishin ushtarë nën urdhrat e Dhimiter Rërës, i thirrur nga Alfonsi i Parë i mbiquajtur Shpirt-madhi (Il Magnanimo), mbret i Dy Sicilive (1442-58; V d’Aragona: 1416-58), për të luftuar në Kalabri kundër kundërshtarëve të monarkut spanjoll.
Mbreti Alfons I i dha Rërës përgjegjësi politike në Kalabri ku, pas vitit 1448 u ngrehën ngulimet e Amatos, Àndalit, Ariettas, Casalnuovo di Nojas, Vena di Màidas e Zangaronas. Të bijtë e Dhimitrit, Gjergji dhe Vasili, zbritën dreit Sicilisë duke i dhënë kështu zanafillën ngulimeve të shqiptarëve që sot shtrihen në provincën e Agrigjentos, Katanias dhe Palermos. Me dendësimin e marrëdhënive midis Mbretërisë së Dy Sicilive dhe Arbërisë së Gjergji Kastriotit i mbiquajtur Skënderbeu, ky i fundit i dha ndihmën e vet Ferdinandit të Parë i mbiquajtur Dobiçi (Il Bastardo 1458-1494) në luftimet kundër Anxhuinëve. Si shpërblim, Skënderbeu mori prona në Pulja midis të cilave Monte Sant’Angelo, San Giovanni Rotondo dhe Trani.
Aty u vendosën shumë ushtarë, të cilëve iu shtuan të tjerë të cilët, pas vdekjes të Skënderbeut me 1468 – që i dha shtysë mësymjes turke – zgjodhën bashkë me shumë të krishterë të tjerë të shpërngulen në Itali: sollën lindjen e fshatrave Campomarino, Casalnuovo Monterotaro, Casalvecchio di Puglia, Chieuti, Faggiano, Martignano, Monteparano, Portocannone, Roccaforzata, San Giorgio Jonico, San Martino, San Marzano di San Giuseppe, San Paolo di Civitate, Santa Croce di Magliano, Sternatìa, Ururi dhe Zollino.
Skënderbeu (1405-1468) deri në fund të ditëve të tij luftoi dhe arriti ta mbajë Vendin e vet te lirë nga rreziku otoman i dli, në dyert e Vjenës, kërcënonte tërë Perëndimin: është pikërisht në Vjenë ku ruhet përkrenarja dhe shpata e Skënderbeut. Skënderbeu ishte një erudit me kulturë të gjerë, njihte pese gjuhë të huaja, ishte i fesë së krishterë dhe kishte aftësi të theksuara diplomatike. Skënderbeu njihet si “shpikësi” i luftës guerilase. Më 1461 u prit nga papa Pio II (1458-64) për të kerkuar ndihme mbështetëse në luftën e përbashkët kundër armiqve turq.
Më 1470 pas martesës së Irena Kastriotit me princin e Bizinjanos (një feudal i madh i Kalabrisë), një pjesë e madhe e arbëreshëve të Pulias u shpërngul bashkë me fisniken Irena në tokat e bashkëshortit të saj duke populluar kështu Macchia Albanese, San Cosmo Albanese, San Demetrio Corone, San Giorgio AIbanese, Spezzano Albanese e Vaccarizzo Albanese. Me rënien e Krujës, kryeqytetit legjendar të rezistencës kundër musulmanëve, të porsaardhurit themeluan ngulimet e Acquaformosa, Castroregio, Cavallerizzo, Cervicati, Cerzeto, Cìvita, Falconara Albanese, Firmo, Frascineto, Lungro, Mongrassano, Plàtaci, Porcile, Rota Greca, San Basile, San Benedetto Ullano, San Giacomo d’Acri, San Lorenzo del Vallo, San Martino di Finita, Santa Caterina Albanese, Santa Sofia d’Epiro, Serra d’Aiello, e të tjera.
Emigrimet e mëdha shqiptare të gjysmës së dytë të mijëvjeçarit morën fund në vitet 1533-1534 pas kapitullimit të fortesës së Koronës, kështjella e fundit kundër otomanëve. Familjet shqiptare u strehuan në Napoli, në ishullin e Liparit; pjesa më e madhe u dërgua në Melfi (shqiptarët që ishin strehuar aty u shkëputën dhe themeluan Barile-n), në Brindisi Montagna, Fameta, Maschito e San Costantino Albanese. Do të pasonin refugjatë të tjerë më 1647 (Barile), 1744 (Villa Badessa) e 1774 (Brindisi Montagna). Bërthama arbëreshësh u vendosën në territorin e Parencos dhe në fshatin e Peroit (Istria dhe Pola): kolonia e Peroit lindi pas një lejeje të Venecias, e cila i hapi dyert disa familjeve tregtarësh që shkëmbenin mallra me La Serenissima Republikë të Venecias.
Të tjera ardhje shqiptarësh shënohen midis njëmijëekatërqindës dhe njëmijëepesëqindës në Bari, Bosco Tosca e Pievetta-Dogana Po (Piacenza), Cardevole (Corsica) e Rimini. Shumë prej shqiptareve të ardhur shkruhen si ushtarë në ushtritë spanjolle dhe luftojnë heroikisht në luftrat europiane. Ështe me nam të madh kaloresia shiqptare e Republikës së Venecias, e mbiqujtur kalorësia e stratiotëve, si edhe ushtarët e kembësorisë të Napolit, Maqedonasja Mbretërore (La Real Macedone e formuar nga mbreti Karli VII [1734-59, III i Spanjës: 1759-88]).
Autoritetet fetare lokale i njohën refugjatë si të krishterë. Me kalimin e kohës, shumë koloni u detyruan t’i nënshtroheshin latinizinut ose kër-cënimit ndaj një mase të tillë si edhe formash të tjera të përziera të liturgjisë latine dhe bizantine.
Gjatë periudhës papale të papës me origjinë shqiptare Klementi XI, me nismë të atit arbëresh Stefan Rodotà, u pranua propozimi për themelimin e një kolegji të ritit bizantin në Kalabri dhe emërimi i një peshkopi i cili kishte fiiqinë të detyronte priftërinjtë të përdornin këtë rit. Kundërshtimi nga ana e peshkopëve latinë i vonoi jo pak projektet e komunitetit shqiptar por më 1732, Klementi XII (1730-40) dhuroi për përmbushjen e këtij qëllimi pronat e abacisë së San Benedetto UUano si edhe një sasi të madhe të hollash nga thesari i vet. Nëpërmjet urdhëresave të Atit të Shenjtë, peshkopit bizantin iu dhanë të drejta të plotfuqishme në kuadrin e kolegjit, si edhe e drejta për të emëruar në urdhrin e ri studentët e vet. Po kështu iu njoh edhe e drejta të vizitonte kishta e ritit bizantin porse fetarët e ritit mbeteshin nën jurisdiksionin e priftërinjve latinë. Për sa i përket shqiptarëve të Sicilisë, iu dha një kolegj në Palermo nga Karli VII ndërsa Ferdinandi IV (1759-1806; 1815-25) u caktoi një peshkop gjithmonë në kryeqytetin sicilian (1784).
Përpjekja e shqiptarëve për të arritur mirëfilltësinë e ritit të tyre, si edhe dioqeza të plota bizantine, u bënë konkrete me kalimin e kohës. I përket gjysmës së dytë të njëmijë e shtatëqindës vepra themeltare e Pompilio Rodotà-s “Mbi origjinën, përparimin dhe gjendjen e tanishme të ritit grek në Itali”. Arbëreshëve iu njoh identiteti dhe iu çmuan vlerat nga Papa Leoni XIII (1878-1903) i cili urdhëroi eliminimin e çdo shtojce liturgjike që nuk përputhej me ritin bizantin. Më tej, më 1919, gjatë periudhës papale të Benediktit XV (1914-22) u ngrit në Kalabri “eparkia” (dioqeza) e Lungros dhe më 1937, me Papa Pio XI (1922-1939), në Sicili u ngrit ajo e Horsë së Arbëreshëvet (Piana degli Albanesi). Në të njëjtën kohë u shpall “ezarkike” edhe abacia e Shën Mërisë në Grottaferrata (Roma).


Papa me origjinë shqiptare Klementi XI dhe familja Albani

Shpresa e vazhdueshme e papës me origjinë shqiptare Klementit XI (Gian Francesco Albani, lindur më 1649, papë nga 1700-1721) për të bashkuar Krishtërinun, dha rezultate të gjëra në Shqipëri ku Kisha katolike dhe ajo ortodokse bashkëjetuan për një periudhë. Klementi XI, u interesua shumë per rilindjen politike dhe fetare të atdheut të vet. I përket asaj periudhe mbajtja e “këshillit fetar të parë kombëtar shqiptar” (1703) i cili shënoi ndryshimet rrënjësore në linjën e veprimit të klerit për çështjet dogmatike, morale, kanunore dhe ipeshkvore.
Ndërkohë ndryshime ishin vënë re edhe në krahun ortodoks. Priftërinj të shumtë ortodoksë nga Shqipëria, i kishin drejtuar Papës kërkesa ndihme per mbështetje politike duke sjellë edhe një afrim fetar. Kështu në fillim u arrit një farë bashkimi, porse më tej, meqë nuk ishte në lartesinë e duhur, u arrit hapja e selive të kryepeshkopatave për dioqezat latine të Ohrit dhe Shkupit. Një mision i ritit bizantin funksiononte në Himarë qe nga viti 1628. Përveç kësaj, në shekullin XVIII, në shumë zona verilindore dhe qëndrore u vu re dukuria e kriptokrishtërimit (krishtërimi i fshehur), e cila zgjati deri në ditët tona (sidomos gjatë periudhës enveriste); e edhe ata që përqafuan islamin, parapëlqyen në shumicë sektet më heterodokse dhe më pak të largëta nga krishtërimi, si psh bektashinjtë.
Familja Albani u themelua nga dy vëllezër shqiptarë Giorgio dhe Filippo di Michele de’ Lazi, ish luftëtarë nën urdhrat e Skënderbeut të cilët u vendosën në Urbino, ku Federico dhe Guidobaldo di Montefeltro i emëruan njerëz të besuar për çështje diplomatike dhe luftarake. Morën mbiemrin Albanesi që jetëgjati Altobello (1445-1564), i biri i Giorgios, e ndryshoi në Albani. Nga kjo familje rrodhën, përveç Klementit XI, kardinalë të shquar, diplomatë të mëdhenj dhe burra shteti të sërës së lartë:
Giovanni Girolamo (1509-91): kardinal dhe kont, zv-komandant i forcave të armatosura të Republikës së Venecias, kandidat për papë në dy konklave, historiograf, këshilltar juridik vetiak i papës Gregori XIII (1572-1584) dhe papës Sisto V (1585-90).
Orazio (1576-1653): diplomat, emëruar senator i Romës nga papa Urbani VIII (1623-44).
Annibale (1682-1751): kanunor i Shën Pietrit, president i Dhomës Apostolike, sekretar i Memorialeve, kardinal (1711) dhe nunc i jashtëzakonshëm papnor në Vjenë ku punoi për të ratifikuar zgjedhjen e perandorit Karli VI (1711-1740), kamerleng i Kishës Së Shenjte të Romës, kryekancelier i Dijes, kryeprift i Bazilikës së Vatikanit, peshkop i Sabinës e më tej i Porto e Santa Rufina, nëndhjak i Kolegjit të Shenjtë.
Alessandro (1692-1779): që në moshen pesëmbëdhjetëvjeçare u bë kolonel i ushtrisë së papës por shpejt e braktisi karrierën ushtarake, sekretar i Memorialeve, i dërguar në Vjenë, kardinal (1721), bibliotekar i Kishës Së Shenjtë të Romës, ambasador i Austrisë në Romë, mbrojtës i Mbretërisë së Sardenjës, mbrojtës dhe mik i Winckelmannit, ndërtues i Villa Albanit dhe përkrahës i shkëlqyer i arteve.
Gian Francesco (1720-1803): kardinal (1753), mbrojtës i Çështjeve të Polonisë, mori pjesë në bisedimet me Katerinën II (1762-93) për të vënë në vend gjendjen e të krishterëve në Rusi, peshkop i Sabinës e më pas i Porto e Santa Rufinas derisa më 1775 si dhjak i Kolegjit të Shenjtë u bë peshkop i Ostias dhe Velletrit, mbrojtës i Shtetit Papnor kundër Francës revolucionare dhe luftëtar i zjarrtë për zgjedhjen e papëve Klementi XVII (1758-1769) dhe Pio VII (1800-23).
Giuseppe (1750-1834): klerik i dhomës së papës Pio VI (1755-99), i dërguar i posaçëm në Vjenë për të çuar shiritin e bekuar në pagëzimin e krydukës Ferdinand që më pas u bë perandor (1835-48), kardinal (1801) mbrojtës i perandorisë së Austrisë, bashkësekretar i Letravet Papnore dhe legat në Bolonjë, sekretar shteti i papës Pio VIII (1829-30), dhe komisar i jashtëzakonshëm i papës Gregori XVI (1831-46) i ngarkuar për të kthyer rendin nëpër Dërgata pas lëvizjeve revolucionare (1831-46), bibliotekar i Kishës së Shenjtë të Romës, peshkop i Urbinos dhe legat i Dërgatës së Pe-saros dhe Urbinos.
Pas vdekjes së Filipit, më 1852 familia u shua. Është diçka e veçantë dhe për t’u vënë re që pothuajse njëkohësisht me familjen shqiptare të Albani-t, në Lindje, një tjetër derë e madhe shqiptare vezirësh të mëdhenj, përcaktonte fatet e perandorisë otomane në shekujt XVII-XVIII: familja e Qyprillinjve.
Para papës Klementi XI, tre papë të tjerë kishin qenë me origjinë shiptare: San Eleuterio (175-189), San Caio (283-296) dhe Giovanni IV (640-642).


Feja e Arbëreshëve

Shqiptarët e krishterë që mërguan ne Itali në shekullin e XV dhe ato që pasuan në dyshekujt e tjerë, ndiqnin ritet fetare bizantine në gjuhën greke. (Nga kjo karakteristikë e tyre rrjedh edhe një keqkuptim qe shpesh ka karakterizuar njohjen e komunitetit arbëresh dhe që duket më qartë në emërtimin e Horës së Arbëreshëvet (Sicili) e cila në Italisht njihet si Piana degli Albanesi por në periudha të ndryshme është quajtur edhe Piana dei Greci.) Një pjesë e mirë e shqiptarëve të krishterë bizantinë, kishin lidhje edhe me kishën katolike të Romës ndërsa të tjerët, me ardhjen në Itali, iu nënshkruan ritit latin duke vazhduar me kokëfortësi te ruanin identitetin fetar bizantin.
Nën periudhën papale të Klementit XI (1700-1721), papë me origjinë shqiptare, dhe KlementitXII (1730-1740) Vatikani fillon të tregojë interes ndaj traditës fetare bizantine duke lejuar themelimin e kolegjeve bizantine në San Benedetto Ullano (më vonë shpërngulur në San Demetrio Corone) dhe në Palermo. Prania e këtyre qendrave kulturale i siguroi komuniteteve shqiptare të Kozencës dhe Palermos një trashëgimi të çmuar kulturore ku u ushqyen me dhjetra intelektualë arbëreshë të cilët patën edhe role prej protagonistesh gjatë lëvizjes së risorxhimentos italiane. Dy kolegjet në fjale nxitën përhapjen e ideve të reja romantike. Aty u formuan edhe disa nga shkrimtarët kryesorë arbëreshe.


Kisha bizantine

Eparkia e Ungrës (Lungro) në Kalabri (themeluar me 13 shkurt 1919 me Kushtetuten Apostolike “Catholici Fides” te Papës Benedikt XV), ajo e Horës së Arbëreshëvet (Piana degli Albanesi) në Sicili dhe Abacia Ezarkike e Grotaferratës, përbëjnë Kishën Bizantine në Itali.


Eparkia, eparhia

Fjala “eparki” vjen nga greqishtja dhe do të thotë “provincë, rreth”. Në terminologjinë fetare përdorej shpesh në kanunet e këshillave të përgjithshëm të Perandorisë Romake të Lindjes për të treguar një provincë ose zonë të drejtuar nga një metropolit. Sot përdoret me të njëjtin kuptim të fjalës “dioqezë” por dallon nga kjo pikërisht për të treguar një zonë me rit fetar bizantin.


Lekë Matranga (1560-1619)

Jeta kulturore e arbëreshëve në tre shekujt e parë të qëndrimit të tyre në Itali u zhvillua kryesisht në ambientin fetar. Kjo vihet re sidomos në veprimtarinë letrare: “Kënga e përshpirtëshme” e poetit arbëresh Leke Matranga shkruar më 1592, konsiderohet nga shumica e studiuesve të letërsisë si vepra që shënon fillimin i historisë së letërsisë arbëreshe në Itali.

Këngë e përshpirtëshme

Gjithëve thëres, kush do ndëlesë,
të mirë të krështë, burra gra,
mbë fjalët e Tinëzot të shihi meshë,
se s’ishtë njerii nesh çë mkatë s’kaa;
e lum kush e kujton se ka te vdesë,
e mentë bashkë mbë Tënëzonë i kaa,
se Krishti ndë parrajsit i bën pjesë,
e bën për bljr të tij e për vëlla.
(1592)

--------------------------------

Giovanni Armillotta, gazetar dhe studiues, është një ndër miqtë më të mirë të shqiptarëve në Itali dhe të çështjes shqiptare në botë. Është pjesëtar nderi i kolegjiumit të “Bota Shqiptare”.
Artikujt e mësipërm, të shoqëruar me një bibliografi të gjerë, janë botuar në italisht, në nje nga numrat e fundit të gazetes së Vatikanit “L’Osservatore Romano” [e mërkurë 20 qershor 2001]. Përkthimi në shqip dhe dritaret ilustruese “Bota Shqiptare”.

[BARAT]

Stema e Komunes Monte Sant’Angelo





Giovanni Armillotta
(“Shqiptari i Italisë”, Roma, II, N. 10, Tetor/Ottobre 2004)



KUR ITALIA ISHTE... SHQIPTARE





Ka një rrethanë pak të njohur, të ditur vetëm nga specialistët, që dalloi një epokë historike gjatë së cilës një pjesë e territorit italian u qeveris nga shqiptarët

Shpesh, duke ndjekur kujtimet e historisë bashkëkohore mësuar në shkollë dhe ne universitet, sjellim ndërmend se mbreti Viktor Emanueli III ishte mbret i Italisë dhe i Shqiperisë nga 16 prilli 1939 deri në 25 tetor 1943. Por ka një rrethanë pak të njohur, të ditur vetëm nga specialistët, që dalloi një epokë historike gjatë së cilës një pjesë e territorit italian u qeveris nga shqiptarët. Po ta shohim tani, e të po të përdorim metrin e të drejtës së sotme ndërkombëtare, ishte më shqiptare ajo pjesë e Italisë së shek. XV mbajtur më këmbe nga ‘gli schipetari’ (Honor), sesa “italiane” Shqipëria e periudhës së lartpërmendur (Unione Personale).
Po le të shohim si kanë rrjedhur ngjarjet, pa lenë mënjane analizimin e rëndësise së madhe historike e strategjike të krahi-nave të interesuara.

Monte Sant’Angelo
Monte Sant’Angelo, qendra më e madhe e Kepit Garganik, i famshëm që nga Mesjeta e hershme për shenjtëroren e Shën Mikelit Kryengjëll, që u vizitua nga shumë papë, perandorë dhe princër, u kthye në nje nga etapat e shenjta të pendesëtarëve që shkonin në pelegrinazh në Tokën e Shenjtë apo në Kryqëzata. Edhe Shën Françesko i Asizit shtegtoi aty nga viti 1216 deri më 1222. Të njohura, historikisht e artistikisht, edhe kisha e Shën Pietrit, i ashtuquajturi Varri i mbretit longobard Ròtari, Kisha e Shën Marise së Madhe dhe Kështjella madhështore Normane, në ndërtimin e të ciles, siç do të shohim edhe më tej, shqiptarët dhanë një ndihmesë vendimtare.
Qyteti i ngritur rreth shenjtërores më të lashtë të Krishtërimit pas Jeruzalemit dhe Romës, pati rëndësi shumë të madhe që nga epoka romake e vonë dhe mesjetare e hershme. Për mëse njëmijë vjet kjo qytezë është fortifikuar vazhdimisht dhe depërtimi i saj taktik-logjistik është përshkruar më së miri në vitin 1500 me fjalët e Markoldit: “Por duhet ditur se katër janë vendet kryesore që vënë në dyshim se turku mund të shkelë ndonjëherë në Mbretëri, domethënë Taranto, Bari, Trani dhe Monte Sant’Angelo [...] Monte Sant’Angelo, i cili sipas Kavalerit, përfshin 60 milje nga tokat e Puljes, me një pjese mbi det, me fortifikime”.

Honor
Honor-i i Monte Sant’Angelo-s u themelua në shkurt të vitit 1177 nga Guglielmo II, i Miri i Siçilisë (1166-89), si sundim “në të cilin ushtrohet një autoritet më i lartë se ai feudal” (P.F. Palumbo), në mirënjohje të prestigjit të Shenjtërores, pra të shenjtërisë së vendit.
Sundimi përfshinte, përveç kryevendit Monte Sant’Angelo, edhe Siponto, Vieste, Lesina, Peschici, Ritum (ndoshta Rodi Garganik i sotëm), Carpino, Cagnano, Sfilzi, Candelaro, Versentino, Lanzano, dhe manastiret e Shën Gjonit në Lamis, Shën Maries të Pulsanos si edhe pronat e tyre. Honor-i iu dha në pajë Giovannës, vajzës së Enrikut II mbret i Anglisë (1154-89), dhe grua e të sipërpërmendurit mbretit Guglielmo.

Honor-i u kalon shqiptareve
Kur Ferdinandit I të Aragonës, mbret i Napolit (1458-94), iu desh të strehohej në Barletta, për t’iu larguar sulmit të Anzhuinëve, ai u gjend i rrethuar në atë qytet dhe mundi të shpëtonte falë ndërhyrjes së Skënderbeut. Në shenjë mirënjohjeje, më 1464, mbreti u dha princërve shqiptarë dukatin e Monte San-t’Angelo-s, që përfshinte edhe San Giovanni Rotondo-n, me një fjalë Honor-in.
Tashmë është e qartë se Honor-i antik, me gjithë territorin e tij gjerë, ndërpreu procesin e vet të shpërbërjes, vendin e tij e zuri një dukat me përmasa të reduktuara dhe me juridiksion më të kufizuar në krahasim me të shkuarën, por më lehtësisht i mbrojtshëm.
Sundimi i Skënderbeut dhe i trashëgimtarëve të tij zgjati rreth 20 vjet. Ferdinandi I kishte dashur t’i tregonte mirënjohjen e tij princit shqiptar, duke i dhënë, së bashku me feudin, një serë fuqish dhe të ardhurash, si privilegjin e taksës detare, domethënë vjeljen e taksave të rënda mbi mallrat e imbarkuara dhe zbarkuara, juridiksionin e drejtpërdrejtë mbretëror që përjashtonte gjithë të tjerët, mundesinë e eksportit të mallrave të çfarëdo vlere nga bregdeti i Monte Sant’Angelo-s e nga porti i Mattinata-s, me heqjen e detyrimeve ndaj Manfredonia-s. Ndërsa Skënderbeu ishte në Shqipëri, duke luftuar turqit, më 1467, e shoqja, Andronika Komneno, erdhi në Monte Sant’Angelo për të marrë në pronësi Kështjellën ku edhe banoi. Por pas disa muajsh iu desh të shkonte në Shqipëri për t’u përkujdesur për të shoqin heroik të sëmurë, që më pas vdiq në janar të vitit 1468, në moshen 65-vjeçare. E mbetur e ve, Andronika me të birin Gjon Kastriotin, shkoi të jetonte, në Napoli me të ardhurat që merrte nga dukati i Monte Sant’Angelo-s, ku vilte edhe taksën mbi kripën.
Konsumimi nga koha dhe sulmet e pësuara kishin lënë prej vitesh shenjat e tyre mbi Kështjellën Normane dhe mbi muret e fortifikuara. Ferdinandi I, që më 1475 u kthye në Monte Sant’Angelo, jo si luftëtar por si pelegrin, kuptoi, ndoshta pikërisht në atë çast, se ishte i nevojshëm restaurimi i pikave më të rëndësishme të fortifikatave. Nuk harroi të jepte udhëzimet e duhura , në brendësi të një plani të pergjithshëm, për të cilin, më 1483, urdhëroi Gjon Kastriotin të merrte masat në mënyrë që “tokat e bregdetit, të malit dhe të Viestes të mos i tremben ushtrive armike”. Punimet e restaurimit vazhduan padyshim në mënyrë të kënaqshme pasi, më 1484, rnbreti “u shkruan qytetarëve të Monte Sant’Angelo-s, duke i falenderuar për zellin e tyre në punën për fortifikimet dhe për restaurirrun e mureve dhe të rrugëve të qytetit. Janë të lutur të ngulmojnë në punën e mirë, aq më tepër në mungesë të Fort të nderuarit Gjon (Kastrioti), zotëria me vlerë, i cili shkon në tokë te Otrantos, në lufte kundër armiqve” (N. Barone).
Në përfundim të punimeve, më 1493, kështjella e Monte Sant’Angelo-s, ashtu siç ndodhi në të njëjtën kohë edhe për atë të Manfredonia-s, u përforcua nga dy kulla të mëdha e hijerënda trung-konike dhe me bastionin lindor, të pajisur jo vetëm me mure të qëndrueshme e të larta por edhe me frëngji të përshtatshme për të plotësuar kërkesat e reja mbrojtëse, të lindura nga përdorimi i artiljerisë, e në përgjithësi, i armëve të reja të zjarrit. Mbreti mori zemër nga punimet e përfunduara dhe tek lajmëronte, më 1492, Giacomo Pontano-n dhe të tjerët të masave të marra nga ai vetë për rastin nëse “Turku prish paqen”, udhëzoi që “Messer Theodoro de Trivulci të shkojë në Monte Sant’Angelo me njëqind burra të armatosur” (Trinchera).
Kjo është periudha kur Ferdinandi I filloi të urdhëronte ngritjen e shume kullave vrojtimi kundër saraçenëve, të cilat të ndërtuara në pjesën me të madhe gjatë periudhes spanjolle mund të vërehen edhe sot përgjatë bregut të Garganos dhe të gjithë Italisë jugore.
Le të kthehemi në historinë e feudit shqiptar, më 1484, Gjon Kastrioti duke mos duruar dot shqetësimin e treguar nga popullsia për taksat e nevojshme të kërkuara për fortifikimin e zonës, i kërkoi dhe mori nga mbreti Fer-rante shkëmbimin e Monte Sant’Angelo-s e të San Giovanni Rotondo-s me tokat e Soleto-s dhe të San Pietro in Galatina, pranë Leçes, me titullin e Kontit.
Edhe sot e kësaj dite në komunën Monte Sant’AngeIo prania e shqiptarëve kujtohet në mënyrën më të mirë: ne stemën zyrtare të Bashkisë është shqiponja dykrenore, me njërën kokë që shikon nga Roma e tjetrën nga Kostantinopoli, duke theksuar pozicionin kyç dhe drejtpeshimin historik dhe gjeopolitik të Shqipërisë.

[BARAT]

Frascineto

Krenari shqiptare.....

Nje bashki shqiptare ne Itali

Histori - Kulturë - Turizëm



VENDI
Midis bashkësivet arbëreshë të provinçës së Kosencës, Frasnita është sigurisht ndër më të favorizuarat nga ana e vendit gjeografik: e përshkuar nga Autostrada SA-RC është e arritshëme lehtësisht edhe për në rrugën Provinçale 105. E rrethuar nga Veriu nga vargmali i Pulinit, është gjithë e kultivuar vreshta dhe ullinj. Ka lartësi 486 metrash mbi nivelin e detit, ka klimë të butë me dimra të butë dhe vera të ngrohta. I këndshëm peisazhi, malor nga Veriu, ku e vënë në kornizë malet të veçantë të Pulinit, të emërtuar Dolomite të Vogëla për efektet kromatike të jashtëzakonshëm, i sheshtë nga Jugu ku mund të admirohen vreshtat të pazakonshme, prodhuese e verës së fanshme D.O.C. Pollino dhe ullinjtë, që bienë në zonën parapulinit i D.O.Pit Bruzio, fryti i secilevet pasuron me vlerë gjellat e kuzhinës së vendit.

STRUKTURA URBANE
Organizimi urban i qendravet arbëreshë është interesant nga ana arkitektonike. Gjitonia është berthama themelore e karakterizuar nga struktura e quajtur italisht “a profferlo”, me shesh qendror tek shpërndahen shtëpitë që, lashtërisht , kishin shkallë të jashtme. Strukturë arkitektonike dhe sociale, gjitonia është vend mbështetje privat dhe publik, vend pune e argëtimi, vend kalimi i kulturës gojore dhe i vlerëvet shoqërorë. “Gjitoni më se gjiri” reciton urtësia popullore

HISTORIA
Shpërngulja e tmerrit (1470/78), pas vdekjes së Gjergj Kastriotit Skanderbegut (më 17 janar 1468), sipas vjershëve të rapsodisë, ka shmanguar drejt bregdetevet të Italisë pothuaj se triqindmilë Shqipëtarë.
Tokat të sigurta të shtëpisë së Aragonës, e mirënjohës për ndihmën e sjell nga atleta Christi Gjergj Kastrioti Skanderbegu në kohën e luftës kundër Anxhoinevet, kanë mirëpritur të mërguarit me prejardhje nga bregu lindor i Adriatikut.
Midis këtyre, ata që, pas shtegtimeve të ndryshëme dhe të gjatë, u kanë caktuar, rreth vitin 1490, në territorin e Frasnitës së sotme.
Emërtimi Frashineto i përdorur, sipas burimevet dokumentare që nga viti 1264 nuk është, por, i referuar vendit modern arbëresh.
Shumë studiuesë përputhjën duke referuar këtë emërtim një vendi i ndodhur në territorin fshatar të Kastrovillarit, afër qishës së vogël kushtuar Shën Mërisë së Mëshirisë.
Kapitullit të themelimit të Frasnitës, që më parë ishte e quajtur Kasal di San Pietro ose Kasal Nuovo del Duka, janë datuar më 1490 dhe japin emërat e kontraktuesëvet: Marino Tomaçello, peshkopi i Kasanos, dhe zoti i vlefshëm i fshatit, dhe Shqiptarët.
Fshati, i varur atëherë nga juridiksioni civil dhe kishtar i Kasanos, numëronte tridhjetë kolibe dhe një qishë e kushtuar Shën Lorenxos.
Emri Fraxinetum debitohet një frashërishtje që gjëndei pranë fshatit.
Kjo e para bërthamë të mërguarish u rrit pas shpërnguljës së Koronevet (1534); shënjat të këtij fenomeni janë të dëshmuara nga onomastika e Frasnitës.
Bashkëjetësa me popullsitë vendëse, e karakterizuar nga mosdurim reciprok, përcaktoi themelimin atij që mund mbahet për geto, K a lëtiret / Ka lëtinjtë, ku jetojnë të ndarë gjithë ata që nuk flisnin gjuhën arbëreshe.
Vitit 1491 i përketën kapitullit të themelimit të Ejaninës. Në vitin 1500 qendra e vogël shkoi nga sundimi i Princëvet të Kariatit, Princëvet Polikastrello të Kastrovillarit dhe, pastaj, Sanseverinevet nga Bisinjano.
Komuniteti, i quajtur lashtërisht Li Portiçilli e, pastaj, Purçilli, detyron emërin e sotëm lumit Ejano që i rrjedh afër . Megjithëse hynë te bashkia e Frasnitës, Ejanina paraqitet si realitet i veçuar me doke dhe zakone tipike dhe me një variant gjuhësor të veçantë.


Frasnjotë të nderuar
Frasnita është vendlindja e personaliteteve që i kanë bërë dritë botës kulturore arbëreshe.
Midis këtyre: Domeniko Bellushi (1774-1833), peshkop i Sinopes dhe president përjetë i Kolegjit të Shën Adrianit në Shën Mitër, institucioni kulturor më i madh, bashkë me Seminarin Grek-Shqiptar të Palermos, për Arbëreshët; i vëllji i tij Mikele Bellushi (1754-1806) autor me pseudonimin “Filalete” i një apologjije mbi zakonet fisnike arbëreshe me titull Risposta alla relazione di Monsignor Cardamone Arcivescovo di Rossano al delegato della Real Giurisdizione contro l’Arciprete Albanese di San Giorgio. Risposta di Filalete (Përgjigje shkrimit e Monsinjor Kardamonit Kryepeshkopi i Rossanos delegatit e Juridiksionit Mbretëror kundër kryepriftit arbëresh i Shën Gjergjit. Përgjigja e Filaletit); nipi i tij Mikele Bellushi (1803-1876), famullitari intendent i Frasnitës dhe autor mbledhjesh poezish të pabotuara në gjuhën arbëreshe; Viçenx Dorsa (1823-1855), teorik, ndër më të mëdhenjtë, të drejtavet civile të Italisë së Jugut dhe autor të veprave themelore të kulturës arbëreshe. Midis këtyre: Tra gli Albanesi. Ricerche e Pensieri (Midis Arbëreshët. Kërkime dhe Mendime), Studi etimologici sulla lingua albanese (Studime etimologjike mbi gjuhën arbëreshe), La tradizione greco-latina negli usi e nelle credenze popolari della Calabria Citeriore (Tradita grek-latine ndër zakonet dhe ndër besimet popullore të Kalabrisë së Këtejme). I çmuar shumë nga De Rada ka qënë Akille Parapunja (1855-1883) autor poezish lirike me stil klasik. Përmendën edhe papàs Bernard Bilota (1843-1918) autor mbledhjesh rreth kulturës popullore gojore arbëreshe; Lluka Miranda (1852-1936) poet romantik; papàs Françesko Solano-Dushko Vetmo (1914-1999) themelori i Katedrës së Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe në Universitetin Kalabrisë dhe autor poezish, dramash, novelash dhe i gramatikës së gjuhës shqipe; papàs Domeniko Bellici-Vorea Ujko (1918-1989), lirika e secilit në shënjën e kundërshtimevet ka qënë konsideruar një nga ato më energjike të jetës kulturore bashkëkohore; arkimandrit Xhusepe Ferrari (1913-1990) docent i Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe në Universitetin e Barit dhe autor mledhjeve të këngave arbëreshe, që ka botuar edhe një libër gramatike i gjuhës shqipe; protopresbiter Emanuell Xhordano (1920) themelor dhe drejtor e revistës Zëri i Arbëreshëvet dhe autor i Fjalorit; papàs Antonio Bellushi (1934) themelor i revistës Lidhja dhe autor e studimeve demologjike dhe gjuhësorë; Lluka Perrone (1920-1984) autor mbledhjesh këngave, përrallave dhe traditave popullore arbëreshe. Frasnjotë edhe disa personazhe themelore të antifashizëmit së Kalabrisë: Andrea Kroça (Çivët 1898-1984) dhe Alesandro Polikastro (1889-1967).



QISHA E FAMULLISË SË FJETURIT E SHËN MËRISË VIRGJËR - QISHA E MADHE
Qisha e famullisë e kushtuar të Fjeturit e Shën Mërisë Virgjër (Kimisis), ekzistuese para ardhjes së Arbëreshëvet, ka qënë riorganizuar dhe zgjeruar në gjysmën e dytë të shekullit XVIII dhe inauguruar rreth vitit 1767. Ndërhyrje të mëtejshëme për përshtatjen e strukturës qishtare ritit grek-bizantin i përket vitit 1946, kur u porositën holandezët Xhirolam Leusing realizimi i ikonavet për ikonostasin, një nga më të pasurit të Eparhisë. Plani i qishës ka formën e kryqit latin. Brëndësia, me një anijatë, është në stilin barok. Mund të soditen ikonat e shëndritshme të shkollës ruse të Xhirolamit Leusing, ata të Josif Drobonikut, ikonograf shqiptar, statuja druri me vlerë që përfaqëson Shën Mërinë e Papërlyer dhe pikturat të shekullit të tetëmbëdhjetë të Xhenesios Galtieri që përfaqësojnë marrjen e Shën Mërisë në qiell, Shën Mërinë me Jezuin Fëmijë dhe Shënjtrat Françeskos nga Paola e Trifon.

KOPELJA (KAPELA) E SHËN LLUÇISË
E vendosur në qendrën historike, në sheshin e Skanderbegut, qishëza, e rindërtuar rreth vitit 1552 mbi një strukturë e mëparshme , ka planin në formën e kryqit latin. Brëndësia, me një anijate, është në stilin barok. Në vitet Nëntëdhjetë të sh. XX, sipas vullnetit e papàsit Françeskos Solano, qishëza qe e pasuruar me një ikonostas të çmueshëm mermerti me larime të sipërme dhe dyer druri. Ikonat, të realizuara nga ikonografi shqiptar Josif Droboniku, janë ngallmuara në një mur madhështor mermeri dhe i dekoruar. Sipas vullnetit e të njëjtit papàs, mozaiku që paraqet shënjtën dëshmore nga Sirakusa, i realizuar nga i njëjti ikonograf, zbukuron ballin e thjeshtë. Kapela herët ishte kushtuar Shpirtravet e Purgatorit (Hekakeqevet). Një kapelë e vogël njëemërake ngrihei herët në lagjen italianfolës Ka Lëtiret.

QISHA E SHËN MËRISË KËTJE LARTË
Ndërtimi i ish-asketarit i kushtuar Shën Mërisë Këtje Lartë (Madonna delle Armi ose degli Aramei) i përket skekujvet X – XI. Qisha, e së cilës sot qëndrojnë vetëm dy mure përfshijtur në shkëmbin e Timbës së Korbit (Timpone del Corvo), paraqitei si ndërtesë dykatëshe me qeli të përdorura nga murgjit basilianë të manastirit e Shën Pjetrit që kushtoheshin jetës shpirtërore.

QISHA E SHËN VASILIT TË MADH EJANINË
Qisha e Shën Vasilit të Madh në Ejaninë i përket shekullit XVIII. Brëndësia , me një anijate e në stilin barok, paraqiste, lashtërisht tre altare latine. Karakterizohet nga kupola gjashtëkëndëske, balli i ndarë në tre pjesë e kamarja dhe mozaiku që përfaqëson Shën Vasilin që qëndrojnë përmbi portalin. Ikonostasi i përket fundit të vitevet Dyzet të shekullit XX.
Aty ruhën shtatuja e drurit të drunjtë të Shënjtravet Vasil dhe Luçia të shekullit XIX, disa piktura të shekullit XVIII të Galtierit dhe të Bilotës, dhe ikonat të shkruara nga Jannakakis, Turrà dhe Droboniku.

QISHA E SHËN PJETRIT
Monument kombëtar i përket shekullit të X, qisha e kushtuar Apostullit Pjetër është e vendosur nga ana jug-perëndimore e qytetit e quajtur lashtërisht Pylli i Shën Pjetrit. Burime documentare dëshmojnë një kuvend i shtuar basilikës.
Monumenti, sot me plan të karakterizuar nga tre absida të vendosura mbi dy boshte drejtkëndore, parashtronte, në fillim, të katërtën absidë në anën lindore.
Brendësia, e pasuruar gjatë shekullit XVII me afreske, me dekore stokos dhe altare, është e ndarë në tre anijata nga shtylla mbështetëse me prerje në trajtë kryqi.
Sintezë e përsosur ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit, qisha paraqit anën kungore , kupolën dhe prezbiterin në mënyrë tipike bizantine kurse ndarja në anijata bashkon shumë monumente të Perëndimit i krishterë. Tipike kupola me kësulë me shkallë të mëdha bashkë qendrore të ngushta në drejtim të majës e të shtruara me tjegulla; i veçantë edhe orientimi i jashtëzakonshëm i shënjtërorit drejt perëndimit.
Ka qënë seli i murgëvet italo-grekë deri në 1750.



RITI BIZANTIN-GREK
Themelimi, në vitin 1919, i Eparhivet të Ungrës dhe të Horës së Arbëreshëvet siguroi mbrojtjen e identitetit fetar arbëresh. Viti liturgjik bizantin parashikon tre cikële festash: festa me datë të pandryshueshme, me datë të lëvizshme dhe cikëli i përjavshëm, dhe formularet e Shën Xhovanit Krisostomo, Shën Vasilit të Madh, të Shënjtit Apostull Xhakom dhe të Presantifikatëvet. Liturgjia bizantine karakterizohet nga solemniteti dhe simbolizëmi; riti për praninë e klerit të martuar, veçantinë e strukturës arkitektonike, dhënien e pagëzimit (për zhytje), krezmimin dhe kungimin (sipas bukës e verës) tek e njëjta cerimoni e të martesës (kurorëzimi).

TË VËNURIT KURORË
Në ritin e martesës bashkëdikojnë dy shërbesa: shërbesa e fejesës ose martesore që kulmon me shkëmbinim e unazavet (prifti dhe kumbarët i ndërrojnë për tre herë) që shërbyesi i vendosën te gjishti i unazës së dorës së djathtë si peng besje, e shërbesa e martesës ose kurorëzimi. Stefanoma (kurorëzimi), pika kryesore i cerimonisë martesore, megjithëse përmend në Shkrimet të Shenjta, për të parët të krishterë vinte nga konteksti pagan i pranishëm. Shën Janji Krisostom thot se kurorët janë simboli i fitores së nusës dhe të dhëndërrit mbi pasionet, në rradhë të parë mbi epshin.
Pas shkëmbimit e trefishtë të kuroravet, nga prifti dhe nga kumbarët, ndjekin leximet të Epistullës (Ef. 5, 20-25) dhe të Vangjelit (Ungjillit) (Jj 2, 1-11), bekimi i kupës e përgjithshme, simbol harmonie, bashkësie e gëzimi dhe vallja e Isaiës, kur prifti, duke marr për dore nusën dhe dhëndrin, i udhëheq rotull për tre herë duke simbolizuar aq të qenët unik i prirjes së krishterë sa hyrja te përmasa e përjetshme.

JAVA E PRIGATORËVET
Festë me datë të lëvizshëm e varur nga Pashkët, java që përkujton të vdekurit bie përsëri midis fundit të janarit e muajit e fjavarit, periudhë te cila edhe qytetërime të tjerë, si ai grek e ai romak, themelore për caktimin e kulturës perëndimore, kremtojnë rituale plotë sugjestionim, përkatësisht gjatë festavet “Antesterie” dhe “Febbruali” që përkujtojnë e sigorojnë përkrahjen e qytetarëvet e mbretërisë pa dritë. Arbëreshët me rit bizantin-grek, dje si sot, lartësojnë “Shërbesën e varrimit”, lutje korale për kujtimin e të vdekurëvet, dhe sinjalizojnë alteritetin e kësaj periudhë me përgatitje ushqimore të veçanta (kollivi – grurë të zier dhe bukë devocionale) të dhëna më të shumtën si lëmoshë vikaravet e të vdekurëvet: të varfërit, lypëset dhe Prigatoret, tipologji e veçante të maskuar që në muzg enden rrugëvet e qytetit.

IKONA
Ikona si shfaqje e Perëndisë, vend real i pranisë hyinore, figurë e mbyllur në një tablo teologjik vertikal, baraslera e Biblës në formë e ilustruar. Shfaqen në të parët shekuj të krishtërimit, shembullit më të lashtë kanë qënë prishur nga tërbimi ikonoklast. Pjesa më e madhe e ikonavet e qishavet arbëreshe ndjek normën ikonografike kretase-veneciane. Të shkruara mbi dërrasa të përgatitura dhe të praruara në mënyrën e nevojshme, janë të vendosura mbi një ndarës përkatëse, ikonostasi, dallim simbolikë, sipas Naxianxenit, midis qiellit dhe dheut, që ndan shenjtëroren nga anijata rezervat besnikevet.



VESHJET
Shkëlqimi i qëndisjevet me ar mbi mëndafshë të thjeshte me ngyra të ndezura e mbi shkëndijimin e xhipunevet llambadhori (jelekevet fletje ari) i japën diçka mbretërish veshjevet tradicionale të Frasnitës.
Veshja e martesës – Stolitë: kamizolla – fustan me tonalitete të kuqe të ndryshme (nga purpuri deri në çiklamin), coha – fustan i kaltër përmbi, linja – këmishë e bardhë me dekolte e zbukuruar nga dantella të holla tyli të qëndisura, skola – plotësues mëndafshi i bardhë i qëndisur me ar për të zbukuruar dekolten, xhipuni - jelek i kaltër stofi lamé ari i qëndisur me pasuri me fije ari, keza – plotësues ari ose argjendi që mbulon topuzin, sqepi/velli – vel tyli i bardhë i qëndisur hollësisht.

PASHKËT E ARBËRESHËVET
Pashkët: festa e festavet, pika qendrore e liturgjisë, fillimi i vitit liturgjik. Java e Madhe parashikon shërbesa të shënjta (akoluthie) gjatë shtatë ditëvet të saj. Të parat tre ditë janë kushtuar akoluthisë e Nimfios: Krishti, Dhëndrri, i Vetëm Njeridashës (Monos o Filànthropos), dhembjet dhe lavdia e Tij. Dhënia e Valit të Shënjt (evchelaion ose lutje dhe val) ka vend të Mërkurtjen e Madhe ; larja e këmbëvet , darka mistike , lutja në Xhetsemanin e tradhtia e Iskariotës janë pikat kryesore e përsiatjes e të Ënjtes së Madhe e cila arrit kulmin me leximin e Dymbëdhjetë Vangjelevet. Kremtimi i Oravet të Mëdha dhe Lutja e Mbrëmjes paralajmërojnë varrimin e varrimevet: varri (epitàfios), që përmban pëlhurën që paraqet kurmin e mbështjellë me qefinin e të Birit të Perëndisë, I qajur nga e Jëma dhe nga ndjekësit e Tij, është gati të qellet me procesion. Të krishterët, duke kënduar Kalimerën e Javës së Madhe dhe Vajtimin e Shën Mërisë, shkojnë për tre herë nën varrin e stolisur me lule për kujtimin e tre ditëvet që Krishti ka shkuar nën tokë. Notat plot hare të Allelujës shoqërojnë, të Shtuntën e Madhe në mëngjes, një kremtin plotë me sugjestionim ku prifti shtron me fjeta dafine trollin e qishës. Errësirat e natës janë korniza ideale për kremtimin e “Fjalës së Mirë”: Krishti u ngjall! Christòs anésti! Cristo è risorto!

Frasnita është njera ndër bashkësitë arbërishtfolëse që ruan në mënyrë te veçante zakonet e Pashkëvet. Frasnitë rron shpirti i lashtë i etnisë arbëreshe. E Hëntja dhe e Martja e Pashkëvet janë konteksti natyror të formavet origjinale të përfaqësimit të identitetit. Midis këtyre, Ushtria e Skanderbegut dhe Vallja, valle me origjinë të lashtë, që disa identifikojnë me choreolën e Romakevet, me vallen pirrike ose me gru, valle e lashtë me origjinë nga Delo e themeluar nga Teseo. Vajzat të veshura me kostumin e çmueshëm tradicional, të udhëhequra nga “kapurelët”, vallëzojnë duke vizatuar spirale të pazgjidhshëme dhe duke kënduar vjershet të rapsodivet që përhimnojnë vlerat themelore të popullit arbëresh dhe heronjtë e tij. Vallja, e vendosur si potkua, ecën hijerëndë madhërisht nëpër udhët e qytetit, rethon dhe zë rob armiq simbolikë që, pas pagesës po aq simbolike e shpërblesës (pije ose bonbone), janë lënë të lirë. Afër valles, “Ata ç’nxijen”, shfaqje tipike e Frasnitës, që sinjalizojnë me blozë fytyrën e atyreve që nuk flasin arbërisht, dhe “Ata me kutullen” që nënshtrojnë ata që kanë flokët e thinjur puthjen rituale e kafkës me paralajmërimin “memento mores!” – “kujto se ke t’vdesh!”


VERA
Itinerari i shijshëm që mund të përshkohet gjatë “La Strada del Vino e dei Sapori del Pollino” (Udha e verës dhe të Shijevet të Pulinit), bregëzohet Frasnitë, Qyteti i Verës nga viti 2001, ku mund të shijohet alkimia të D.O.Cut të Pollinos, që lindet nga takimi midis rrushit të zi magliocco caninos, varietet autokton hardhie, dhe aglianicos. Zemra të kuqe, rubin e qershi, me shije të madhe dhe të strukturuar, me reflektime manushaqesh që lëshojnë nota të freskëta dhe dehëse mendërje, duhani dhe pemësh të kuqe. Shumë interessante vera e bardhë, e nxjer nga vinifikimi rrushevet verdena, iuvarella e montonico bianco.
Verat D.O.C Pollino janë thelbësore për të shtuar shijen e kuzhinës së vendit: rashkatjel shpie me lëng shtjerri o kaciqi (makarona shtëpie të ndërtuar me lëng qengji ose keci), gjellë me mishë të kuqe, shtridhëla me fasule (pastë shtëpie me forma të veçanta e gatuar me fasule), lakra me fasule me kothra e me nula (supë e lashtë me perime, lëkura derri e salsiçe me dhjam) , asoje per mbrënda (gjellë e shijshme me kokorec).



BIBLIOTEKA NDËRKOMBËTARE “A. BELLUSCI”
Biblioteka Ndërkombërkombëtare “A. Bellusci” ka selinë në Via Pollino n. 84. Biblioteka, pefshtaf i çmueshëm i vëllimeve (më se dhjetëmil), periodikeve dhe revistave të lidhur me kulturën arbëreshe, me diasporën shqiptare nëpër botë dhe me frymën shpirtërore bizantine-greke.

MUZEUMI ETNOGRAFIK ARBËRESH “ARGALIA”
Arti i moçëm i endjes, veglat, produktet manifakture, bota reale dhe simbolike që këta përfaqësojnë e shoqëruar me “këngët tradicionale të argalisë” të intonuara me mjeshtëri të rallë nga zonja Caterina Bellusci, endëse dhe trashëgimtare e vetme e një arti gjithë femëror.

QENDRA VIZITJE E PARKUT KOMBËTAR TË PULINIT
Vegël e rëndësishëme për gradimin turistik dhe e ambientit, strehon Muzeumin e Biondryshimit, që përfaqëson florën dhe faunën e njërit nga parket më të gjerë të Europës

MUZEUMI I VESHJEVET ARBËRESHE NË MINIATURË
Fryti i punës certosine së Piccole Sorelle di Gesù, muzeumi propozon një pamje panoramike e veshjevet së gruas arbëreshe ndër gjithë komunitet së Italisë e ndër tipologjit e ndryshme. Gjatë fillit përcjellës e shpërnguljevet midis dy bregdetevet e Adriatikut, vizituesi mund të sodisë shpirtin mbretëror që karakterizon veshjet e gruas arbëreshe.