K R E U VII
NGRITJA E LĖVIZJES KOMBĖTARE NĖ VITET 1896-1900.
LIDHJA SHQIPTARE E PEJĖS (1899-1900)
1. LĖVIZJA AUTONOMISTE NĖ VITET 1896-1897
Shqipėria dhe ēėshtja maqedone
Lėvizja kombėtare u zhvillua nė kėtė periudhė nė rrethana tė ndėrlikuara ndėrkombėtare, kur si pasojė e ashpėrsimit tė ēėshtjes maqedone nė mesin e viteve 90, u shtuan ndėrhyrjet e shteteve fqinje ballkanike dhe tė Fuqive tė Mėdha nė Turqinė Evropiane.
Ngjarjet qė u zhvilluan kėtu nė vitet 1894-1896 treguan se pėrveē ēėshtjes shqiptare, qė ishte shtruar pėr zgjidhje nga koha e Krizės Lindore tė viteve 1876-1881 dhe e Lidhjes Shqiptare tė Prizrenit, lindi edhe ajo maqedone, pėrmbajtjen themelore tė sė cilės e pėrbėnte lufta e popullsisė sllave-maqedone pėr ēlirimin nga zgjedha osmane.
Qarqet monarkiste tė Sofjes, tė Beogradit dhe tė Athinės ndėrhynė nė ēėshtjen maqedone, jo aq pėr tė ēliruar popullsitė sllavo-maqedone, serbe e greke tė Turqisė Evropiane, sesa pėr tė pėrmbushur aspiratat e tyre pushtuese ndaj territoreve shqiptare e maqedone, qė kishin njė pozitė tė rėndėsishme strategjike, kontrollonin rrugėt nga Danubi drejt detit Egje dhe nga Adriatiku, nėpėr Via Egnacia, pėr nė Egje e nė Lindje. Ato shfrytėzuan faktin se Maqedonia nuk ekzistonte si njėsi e veēantė administrative-territoriale e Perandorisė Osmane dhe nuk banohej nga njė masė e vetme etnike-kombėtare. I ringjallur nė shek. XIX, emri Maqedoni kishte ardhur nga antikiteti (shek. IV para erės sė re), kur u themelua e lulėzoi shteti maqedon, i cili arriti kulmin e vet nėn Aleksandrin e Madh. Nė shekujt e mesjetės dhe nė periudhėn e sundimit osman ky emėr pėrdorej vetėm pėr shkak tė traditės historike, si njė term gjeografik. Nė shek. XIX, territoret e Maqedonisė sė kohės antike, sipas ndarjes administrative tė vendosur nė Perandorinė Osmane, pėrfshinin vilajetin e Selanikut dhe njė pjesė tė vilajetit tė Manastirit. Megjithatė, edhe nė kėto territore banonin popullsi tė ndryshme.
Qarqet qeveritare tė Bullgarisė, tė Serbisė e tė Greqisė, duke iu referuar tė ashtuquajturave argumente historike dhe tė dhėnave etnike tė falsifikuara, u pėrpoqėn t’i jepnin Maqedonisė njė shtrirje mė tė gjerė duke pėrfshirė nė kufijtė e saj, pėrveē vilajetit tė Selanikut, gjithė sanxhakėt e vilajeteve tė Manastirit e tė Kosovės. Mirėpo, nė dy vilajetet e fundit shumicėn dėrrmuese tė popullsisė e pėrbėnin shqiptarėt. Sipas statistikave zyrtare osmane tė viteve 1896-1900, nė vilajetin e Kosovės popullsia shqiptare, myslimane e katolike, edhe pse nuk ishte e regjistruar plotėsisht, arrinte nė 600 000 frymė (kundrejt 161 000 serbėve, 220 000 sllavo-maqedonėve, 79 000 turqve etj.) dhe pėrbėnte rreth 60 % tė popullsisė sė pėrgjithshme prej 1 060 000 banorėsh. Me pėrjashtim tė sanxhakut tė Shkupit, nė tė cilin ishin nė pakicė, shqiptarėt pėrbėnin shumicėn dėrrmuese tė popullsisė nė sanxhakėt e Prishtinės, tė Prizrenit e tė Pejės dhe ishin nė njė numėr tė barabartė me sllavėt nė sanxhakėt e Pazarit tė Ri e tė Tashllixhesė.
Nė vilajetin e Manastirit (pa sanxhakun e Selfixhesė, qė iu bashkėngjit kėtij nė vitet 90, si njė njėsi e veēantė), sipas statistikave osmane, popullsia shqiptare, myslimane e ortodokse, arrinte nė 460 000 frymė (kundrejt 214 000 sllavo-maqedonėve, 40 000 grekėve e vllehėve e 8 000 pomakėve) dhe pėrbėnte 64% tė popullsisė sė pėrgjithshme prej 722 000 frymėsh. Nė sanxhakun e Manastirit shqiptarėt myslimanė e ortodoksė pėrbėnin rreth 42% tė popullsisė duke qenė shumė afėr me sllavo-maqedonėt, tė cilėt bashkė me pomakėt, zinin 51 pėr qind tė popullsisė.
Ndėrsa nė tre sanxhakėt e tjerė tė vilajetit tė Manastirit, nė ata tė Dibrės, tė Korēės e tė Elbasanit, shqiptarėt myslimanė, ortodoksė e katolikė pėrbėnin shumicėn dėrrmuese tė popullsisė. Popullsitė joshqiptare (serbe dhe nė njė masė mė tė madhe ajo sllavo-maqedone) ishin vendosur nė disa vise e sidomos nė ato periferike tė vilajeteve tė Kosovės e tė Manastirit, ndėrsa nė vilajetin e Selanikut, pėrveē popullsisė sllavo-maqedone qė pėrbėnte shumicėn, kishte edhe popullsi greke, vllahe, turke dhe pakica tė tjera.
Nė rrethana tė tilla ndėrhyrja e shteteve ballkanike dhe e Fuqive tė Mėdha nė ēėshtjen maqedone prekte drejtpėrdrejt interesat kombėtarė tė popullit shqiptar dhe cenonte tėrėsinė e trojeve tė tij. Njė veprimtari tė gjerė nė tė ashtuquajturėn Maqedoni ndėrmorėn qarqet drejtuese tė Bullgarisė, tė cilat u orvatėn tė vėnė nėn kontrollin e tyre luftėn e drejtė ēlirimtare qė popullsia sllavo-maqedone, e udhėhequr nga Organizata e Brendshme Revolucionare e Maqedonisė (e themeluar nė vitet 1893-1894), zhvillonte kundėr pushtuesve osmanė. Ato pėrpiqeshin t’ua nėnshtronin kėtė lėvizje synimeve ekspansioniste tė Mbretėrisė Bullgare, pėr tė krijuar njė Bullgari tė Madhe, me kufijtė e caktuar nga Traktati i Shėn-Stefanit i vitit 1878. Kėtij qėllimi i shėrbente edhe kėrkesa qė qeveria bullgare, duke filluar nga viti 1894, u parashtroi Fuqive tė Mėdha pėr formimin e njė “Maqedonie autonome”, ku tė pėrfshiheshin edhe viset shqiptare tė vilajeteve tė Manastirit e tė Kosovės, e cila shihej si njė fazė kalimtare pėr aneksimin e territoreve tė saj nga Bullgaria.
Tė njėjtat aspirata pushtuese vijuan tė ushqenin edhe qarqet sunduese tė Serbisė e tė Greqisė, qė lakmonin gjithashtu tė pushtonin gjithė Shqipėrinė e Maqedoninė. Nė Serbi kishte shpėrthyer me njė forcė tė re propaganda serbomadhe e ushqyer nga qarqet drejtuese dhe po punohej me tė gjitha mjetet pėr tė zbatuar programin e “Naēertanies”, tė rimėkėmbjes sė Perandorisė sė Stefan Dushanit, ku tė pėrfshihej, nė fillim vilajeti i Kosovės dhe mė pas gjithė Shqipėria. Edhe nė Greqi qarqet politike dhe njė varg organizatash shoviniste (“Shoqėria Kombėtare”, “Helenizmi” etj.), tė krijuara nė mesin e viteve 90, vijuan veprimtarinė e tyre pėr tė pėrgatitur pushtimin e territoreve shqiptare e maqedone.
Rivaliteti ndėrmjet Bullgarisė, Greqisė e Serbisė u shfaq nė fillim me grindjen kishtare, qė shpėrtheu me forcė gjatė viteve 1894-1896, midis Patrikanės greke tė Stambollit, e cila pėrpiqej tė ruante tė drejtėn tradicionale pėr tė pasur nė varėsi ortodoksėt e Perandorisė Osmane, Ekzarkatit bullgar, qė ishte shkėputur prej saj qysh mė 1870, dhe kishės serbe. Nė vitin 1895 qeveria e Sofjes kėrkoi nga Stambolli emėrimin e pesė peshkopėve bullgarė nė viset shqiptare e maqedone. Kjo kėrkesė u hodh poshtė atėherė nga kryeministri turk Said Pasha.
Nė vitin 1896 Serbia shkėputi nga Porta e Lartė urdhėresėn pėr emėrimin e njė mitropoliti serb nė Prizren, pėr tė cilin po punonte prej kohėsh, ndėrsa nė janar tė vitit 1897 Stambolli caktoi njė administrator serb nė dioqezėn e Shkupit, qė Beogradi synonte ta vinte nėn kontrollin e kishės sė vet.
Rritja e ndikimit tė kishave bullgare e serbe nė viset shqiptare, ēelja mė 1890 e njė shkolle bullgare nė Korēė, si edhe orvatjet e reja pėr t’i futur dioqezat e krahinave lindore shqiptare nėn varėsinė e Ekzarkatit dhe ato tė Kosovės nėn varėsinė e kishės serbe dhe pėr t’i paraqitur ato si sllave, i shtyu atdhetarėt shqiptarė qė, krahas qėndresės kundėr Patrikanės greke tė Stambollit, qė punonte prej kohėsh pėr tė asimiluar tė krishterėt shqiptarė, tė luftonin edhe kundėr ekspansionit bullgar e serb e tė kishave tė tyre.
Nė kėto rrethana, nė Lėvizjen Kombėtare Shqiptare u hodh pėrsėri ideja e shfaqur prej kohėsh pėr tė krijuar njė kishė shqiptare tė pavarur nga Patrikana e Stambollit si njė nga mjetet qė do t’i jepte fund ndikimit qė qarqet shoviniste fqinje ushtronin mbi popullsinė ortodokse shqiptare me anė tė kishės sė tyre dhe do t’u hiqte mundėsinė pėr ta pėrdorur atė dhe klerin e lartė ortodoks si njė mjet politik pėr tė pėrmbushur lakmitė e tyre pushtuese ndaj territoreve shqiptare.
Atdhetarėt shqiptarė tė Rumanisė protestuan disa herė me anė tė peticioneve qė i dėrguan Patrikanės kundėr politikės asimiluese tė kishės sė huaj e tė asaj greke patriarkiste nė veēanti. Po kėshtu, mė 1894 iu dėrgua sulltanit njė memorandum nga Shqipėria nė emėr tė treqind fshatrave shqiptare tė disa krahinave tė vilajeteve tė Kosovės e tė Manastirit, ku parashtrohej ankesa ndaj Portės sė Lartė, qė u jepte mundėsi bullgarėve, serbėve dhe grekėve tė ngrinin nė viset shqiptare, si nė Dibėr, nė Prizren, nė Prishtinė e gjetkė, shkolla, peshkopata e seminare nė gjuhėt e tyre. Nė kėtė memorandum kėrkohej gjithashtu leje pėr hapjen e shkollave shqipe nė kėto vise. Autoritetet turke jo vetėm qė nuk i morėn parasysh kėto kėrkesa, por pėrkundrazi i internuan nismėtarėt e memorandumit.
Qarqet drejtuese tė shteteve fqinje ngritėn gjithashtu komitetet e tyre, qė merreshin me organizimin dhe dėrgimin e bandave tė armatosura nė viset maqedone e shqiptare. Nė pranverėn e vitit 1895 komitetet bullgare hodhėn bandat e armatosura, tė komanduara nga oficerė bullgarė, nė vilajetet e Selanikut, tė Manastirit dhe tė Kosovės. Nga mesi i viteve 90 edhe Serbia, duke ndjekur shembullin e Bullgarisė, filloi tė hedhė bandat e saj nė territoret periferike tė vilajeteve tė Kosovės e tė Manastirit, ndėrsa bandat greke, tė pėrbėra nga ushtarė e oficerė grekė, nė verėn e vitit 1896, vepronin nė viset e Maqedonisė e tė Shqipėrisė, deri nė rrethet e Prespės, tė Peristerit etj.
Organizatat nacionaliste bullgaro-maqedone dhe ato greke me bandat e tyre sulmonin popullsinė e fshatrave krishtere shqiptare e maqedone pėr ta detyruar atė tė braktiste kombėsinė e vet dhe, sipas pėrkatėsisė fetare, tė shpallej bullgare ose greke. Pėrveē kėsaj, gjatė viteve 1896-1897 bandat e armatosura bullgare, serbe e greke zhvilluan nė qendra tė ndryshme tė vilajeteve tė Selanikut, tė Manastirit e tė Kosovės pėrleshje tė armatosura jo vetėm kundėr forcave ushtarake osmane, por edhe kundėr njėra-tjetrės, duke tėrhequr nė kėtė luftė edhe kombėsitė e ndryshme tė kėtyre vilajeteve.
Edhe qėndrimi qė Fuqitė e Mėdha mbanin ndaj ēėshtjes shqiptare, nuk ndihmonte nė zgjidhjen e saj. Politika e tyre ndaj Shqipėrisė pėrcaktohej nga interesat e tyre ekonomike e politike nė kėtė zonė dhe nga pozita gjeostrategjike e territoreve shqiptare, pėrmes tė cilave kalonin rrugėt tregtare, si edhe ato tė njė ekspansioni tė mundshėm tė kėtyre fuqive drejt lindjes, nė thellėsi tė Ballkanit e drejt jugut pėr nė Selanik, nė detin Egje, nė Mesdhe e nė Afrikė.
Ndėrkaq, Shtetet e Mėdha evropiane, sidomos Rusia, Austro-Hungaria e Italia, sado qė aspironin tė vendosnin kontrollin mbi zotėrimet ballkanike tė Perandorisė Osmane e nė mėnyrė tė veēantė mbi Shqipėrinė, pėr njė kohė tė gjatė u detyruan tė ndiqnin politikėn e ruajtjes sė status quo-sė sė Perandorisė Osmane. Kjo politikė shihej si njė mjet qė do tė ruante, qoftė edhe pėrkohėsisht “ekuilibrin” ndėrmjet tyre nė luftėn pėr ndikimin nė Lindjen e Afėrme dhe nė veēanti nė zotėrimet evropiane tė Turqisė.
Megjithatė, Anglia, duke dashur ta largonte Rusinė nga ēėshtjet e Lindjes sė Largme dhe tė fuste shtetet evropiane nė luftė me njėri-tjetrin pėr “trashėgimin osman”, qė nga viti 1895 disa herė i propozoi Gjermanisė e mė vonė Rusisė, qė ta ndanin Perandorinė Osmane, e cila, sipas shprehjes sė kryeministrit tė atėhershėm anglez Salsbori, “ishte e pafuqishme pėr tė jetuar”. Anglia propozonte me kėtė rast qė “Italinė ta kėnaqte nė Tripoli dhe nė Shqipėri”. Gjermania kundėrshtoi atėherė ēdo projekt pėr copėtimin e Perandorisė Osmane dhe kėmbėnguli tė ruhej status quo-ja. Me kėtė qėndrim Berlini kėrkonte tė shmangte njė pėrleshje tė Gjermanisė ose edhe tė aleatit tė saj Austro-Hungarisė me Rusinė dhe ta hidhte kėtė tė fundit nė luftė me Anglinė nė Lindjen e Largme.
Rusia, e angazhuar nė Lindjen e Largme, ndonėse nuk kishte hequr dorė nga pretendimet e saj tė vjetra mbi Stambollin e Ngushticat, nuk pranoi tė kthehej nė kėtė kohė nė ēėshtjet e Lindjes sė Afėrme, prandaj, preferoi qė pėrkohėsisht tė ruhej status quo-ja nė Perandorinė Osmane. Rusia u gjend atėherė nė njė pozitė kontradiktore: nga njėra anė kundėrshtonte tė gjitha propozimet e Anglisė pėr ndarjen e “trashėgimit osman”, ndėrsa nga ana tjetėr, ashtu si mė parė, Rusia pėrkrahte synimet e shteteve sllave tė Ballkanit pėr t’u zgjeruar nė Turqinė Evropiane dhe pėr tė pushtuar territoret shqiptare.
Austro-Hungaria, nga ana e saj, kėrkonte tė shtinte nė dorė njė pjesė tė mirė tė territoreve ballkanike tė Perandorisė Osmane, duke pėrfshirė edhe vilajetet shqiptare tė Shkodrės, tė Kosovės e tė Manastirit dhe tė dilte nė Selanik. Por kjo nuk mund tė arrihej pa pėrleshje me Rusinė, me tė cilėn do tė bashkoheshin edhe shtetet sllave tė Ballkanit dhe do tė pėrfundonte me forcimin e pozitave tė Rusisė nė Turqinė Evropiane. Nė kėto rrethana Austro-Hungaria, duke qenė edhe nėn trysninė e Gjermanisė, qė nuk donte konflikte nė Lindjen e Afėrme, ndoqi politikėn e ruajtjes sė status quo-sė nė Perandorinė Osmane. Ndėrkaq, Vjena pėrpiqej qė tė siguronte epėrsinė ekonomike e politike nė Shqipėri e nė Maqedoni dhe, “kur tė vdiste i sėmuri i Bosforit, qė ndodhej nė shtratin e vdekjes”, tė vendoste kontrollin mbi to. Austro-Hungaria shfrytėzonte pėr tė forcuar pozitat e saj nė Shqipėri edhe tė drejtėn e protektoratit fetar mbi klerin katolik e katolikėt e Perandorisė Osmane, tė siguruar prej kohėsh. Nga 240 institucione kishtare katolike, qė Vjena mbante nėn drejtimin e saj nė Perandorinė Osmane, 220 ishin ngritur nė Shqipėri.
Italia, e cila, njėlloj si Austro-Hungaria, punonte pėr t’u zgjeruar drejt bregdetit shqiptar tė Adriatikut e tė Jonit, qė zinin njė pozitė kyēe nė kanalin e Otrantos dhe pėr depėrtimin nė brendi tė Ballkanit, preferoi tė respektonte nė atė kohė status quo-nė nė Perandorinė Osmane e nė Shqipėri.
Politika e ruajtjes sė status quo-sė nė Perandorinė Osmane, ashtu si Fuqitė e tjera tė Mėdha, edhe Austro-Hungarinė e detyronte tė kundėrshtonte ēdo lėvizje politike autonomiste dhe tė armatosur tė popullit shqiptar, e cila, bashkė me ēlirimin e tij, do tė sillte fundin e sundimit osman nė Ballkan. Megjithatė, Vjena nxiste dhe pėrkrahte zhvillimin arsimor e kulturor tė shqiptarėve dhe pėrpjekjet qė bėheshin pėr zgjimin e tyre kombėtar. Nė tė njėjtėn kohė ajo shfrytėzonte politikėn pushtuese tė shteteve sllave tė Ballkanit ndaj Shqipėrisė dhe rrezikun qė pėrfaqėsonte ajo pėr tė ardhmen e saj, pėr tė krijuar te shqiptarėt bindjen se e vetmja rrugė shpėtimi ishte protektorati austro-hungarez mbi territoret shqiptare.
Shtetet evropiane, sidomos Austro-Hungaria, Italia e Franca, kishin ngritur nė qytetet e vilajeteve shqiptare konsullatat dhe agjencitė tregtare, qė u shėrbenin jo vetėm marrėdhėnieve me kėto treva, por edhe synimeve politike tė qeverive tė tyre nė Shqipėri.
Lakmitė pushtuese tė qeverive ballkanike, tė nxitura edhe nga qėndrimi i Fuqive tė Mėdha ndaj ēėshtjes shqiptare, si edhe rreziku i ri i copėtimit tė trojeve shqiptare i dhanė njė shtytje luftės sė popullit shqiptar pėr autonominė e Shqipėrisė dhe pėr ruajtjen e tėrėsisė tokėsore tė vendit.
Krijoni Kontakt