Princi i perfolur Leke Dukagjini
Nga Tonin Cobani
Leke Dukagjini eshte nje figure historike mjaft komplekse. Madje eshte nje figure edhe e legjendarizuar, nese e pranojme kete term, ashtu sic e kemi pranuar per Heroin tone Kombetar Gjergj Kastriot-Skenderbeun.
Leke Dukagjin (1410-1481) ishte bashkekohes i Gjergj Kastriotit (1405-1468). Historia i njeh te dy si princer trashegimtare, qe u lartesuan kur moren ne sundim dy principatat qe mbanin mbiemrat e tyre: Leka - te Dukagjineve, pas vdekjes se te atit, Pal Dukagjini (1446) dhe Gjergji - te Kastrioteve me 1443, tete vjet pas vdekjes se te atit, Gjon Kastriotit. Principata e Dukagjineve kishte si kryeqender qytetin e Lezhes, perfshinte Zadrimen, zonat ne veri dhe ne verilindje te Shkodres dhe shtrihej deri thelle trojeve te Serbise se sotme me kryeqender te dyte qytetin e Ulpianes afer Prizrenit; ndersa Principata e Kastrioteve me kryeqender Krujen, perfshinte Matin dhe krahinen e Dibres, duke u shtrire nga keshtjella e Rodonit ne bregdetin e Adriatikut.
Deri ne kohen kur vihen ne krye te principatave te tyre, Leke Dukagjini kishte marre nje kulture te gjithanshme me fryme humaniste te Rilindjes Evropiane, ne qytete te tilla si Venecia, Raguza apo Shkodra; nderkohe qe Skenderbeu kishte bere nje karriere te shpejte dhe te shkelqyer prej ushtaraku ne oborrin e sulltan Muratit II.
Ne udheheqje te Beselidhjes Shqiptare (themeluar ne Lezhe me 1444) Skenderbeu e ndien perhere prane vetes Leken (fillimisht te atin e tij Pal Dukagjinin), sepse te dy luftuan krah per krah (apo edhe iu kundervune njeri-tjetrit) deri sa vdiq (1468), ndersa Leke Dukagjini e pasoi vepren e tij, duke u prire shqiptareve ne fazen me te veshtire te rezistences se tyre antiosmane, deri ne fund te jetes se vet (1481).
Me te drejte kroniste e historiane, duke filluar nga Tivarasi\Biemi, Frengu, Barleti e Muzaka, bashkekohes te tyre, e deri te Gegaj e Noli te shek.XX, kane ndricuar bemat e Gjergj Kastriotit dhe neper to kane permendur edhe Leke Dukagjinin, ashtu sikunder disa princer te tjere te kohes. Por nuk do te mund te thuhet se, po me te drejte, ata, historiane e kroniste, e kane perfolur vend e pa vend Leke Dukagjinin, vetem e vetem se ishin te magjepsur prej heroit te vepres se tyre, Skenderbeu. Me me barazpeshe se historianet kane vepruar "legjendarizuesit" anonime te figurave te tilla. Nga anonimati, Skenderbeu u identifikua me princin dragua, qe guxon te matet dhe fiton ne cdo rast me kucedren; ndersa te Leke Dukagjini u pa princi engjell, qe u shfaq me guxim dhe urtesi per te ruajtur ne vazhdimesi shqiptarizmen.
Historianet e kane perfolur qe ne krye Leke Dukagjinin, sepse kerkuan te ai nje personazh antagonist te Skendebeut per ta intriguar jeteshkrimin e heroit te vetem shqiptar, qe njohu Evropa ne perballjen e suksesshme shqiptaro-turke, por edhe sepse nuk donin te fajesonin Evropen perendimore, qe nuk arriti te krijonte nje koalicion antiosman ne Ballkan. Ata nuk guxuan te gjykonin, vecanerisht, Republiken e Venedikut, qe jo vetem nuk u qendroi aleate shqiptareve kur mbanin mbi supet e tyre nje perandori te tere te egersuar kunder Evropes, por e shrytezoi rezistencen e tyre per interesat e veta komercialiste, duke i percare princerit shqiptare me intriga, duke i kundervene ata njeri me tjetrin edhe me arme dhe, kur nuk ia arrinte kesaj, duke i shpallur armiq te Republikes dhe te Krishterimit. Leke Dukagjini ishte princi me i fuqishem shqiptar pas Skenderbeut dhe me me autoritet, prandaj u be pre e intrigave te politikes veneciane (dhe te historianeve) derisa Sinjoria e ndjeu rrezikun e Portes se Larte, krejt afer pragut te shtepise se vet dhe u bashkua realisht me rezistencen e shqiptareve, duke i shpallur lufte Perandorise Osmane (1463). Pas ketij viti venecianet pushuan se perfoluri Leke Dukagjnin. Ndersa historianet kane shkruar per disa prej bemave te Leke Dukagjinit perkrah Skenderbeut, deri ne vdekjen e tij (1468) dhe me pas ne krye te trupave shqiptare perkrah forcave veneciane, derisa Sinjoria nenshkroi paqen me Porten e Larte (1479). Pas kesaj historianet heshtin. Gojedhena na ben me dije se Leke Dukagjini e vazhdoi rezistencen ne krye te trimave te principates se tij derisa qe gjalle.
Por te perfolurit e Leke Dukagjinit ka vazhduar edhe pas vdekjes se tij, ashtu si ka vazhduar edhe rezistenca antiosmane ne principaten e tij e me gjere. Te perfolurit pas vdekjes ka te beje me vepren, Kanunin, qe u la trashegim Leke Dukagjini shtetasve te tij, shqiptareve. Thelbi i Kanunit te Leke Dukagjinit jane fjalet e urta te dala nga goja e tij, qe u ruajten (dhe u pasuruan) brez pas brezi per gati gjashte shekuj. Ky fenomen homerik ka legjendarizuar emrin e Leke Dukagjinit duke e kthyer ate ne nje mit te vertete, aq sa studiuesit e kane pasur te veshtire ta pranojne si nje realitet historik. Prandaj disa syresh kane vazhduar ta perflasin Leke Dukagjinin, se bashku me Kanunin e tij, ashtu si eshte perfolur e verbuar Homeri, se bashku me Iliaden e Odisene e tij (Sa per ngjashmeri edhe Leke Dukagjinit i eshte sajuar nje vella i verber). Por, duke analizuar faktet e dokumentuara biografike per Leke Dukagjinin, mund te hidhet drite per kohen dhe rrethanat kur u ngjizen fjalet e urta te Kanunit te tij.
Ne fund te viteve '50 te shek.XV Principata e Dukagjineve nuk ka me asnje nga qendrat e veta te zhvilluara: Lezha u eshte dorezuar venedikasve (1393), Ulpiana, kryeqytei i principates, eshte shkaterruar me themele nga turqit me pare se te binte ne doren e tyre Prizreni (1458), nje qender tjeter e zhvilluar e Principates se Dukagjineve. Ne keto kushte, Leke Dukagjini ka pushtuar keshtjellen e Shatit ne Zadrime per ta pasur si rezidence princerore, por u sulmua nga Skenderbeu, i cili ua ktheu menjehere venedikasve. Pa nje rezidence princerore dhe, per nje fare kohe, ne mes te tri zjarreve (turqit, venedikasit dhe Skenderbeu), Leke Dukagjini gjeti strehim ne thellesi te maleve te principates se tij, ku ndertoi saraje e keshtjella se bashku me banoret e lire te atyre aneve, te cilet kryezotin e tyre te deres se Dukagjineve me gruan e tij, Teodoren e Muzakajve te Beratit dhe te gjithe oborrtaret qe i shkonin pas, i rrethuan me mikpritje e respekt. Me malesoret e Principates se Dukagjineve, te njohur per trimerite e tyre (M.Barleti:98), Leka, jo vetem ringriti qyteze-keshtjellat e veta, por siguroi ne menyre te panderprere nje ushtri te mjaftueshme qe luajti rol te rendesishim ne kuadrin e trupave te Lidhjes se Lezhes nen komanden e Skenderbut dhe me pas. Ne kembin te kesaj gatishmerie, Leke Dukagjini u siguroi malesoreve te principates se tij dhe te gjithe atyre qe u bashkuan me te per te gjetur mbrojtje, vecanerisht, pas vdekjes se Skenderbeut, lirine brenda organizimit te tyre fisnor, te cilen ne kushtet e krijuara e institucionalizoi me rioarganizimin e pleqesive mbi baze fshati e krahine. Gjate kesaj periudhe (1458-1481), kur ai udhehiqte te gjitha kuvendet dhe pleqesite e malesoreve, u ngjiz Kanuni, qe u trashegua brez pas brezi, si praktike gjykimi dhe permes fjaleve te urta te formuluara apo te rithena prej tij rast pas rasti, si sentenca juridike. Ai Kanun mbeti i pashkruar, por veproi nder shekuj si "Commom law" anglez, deri sa u mblodh dhe u kodifikua prej Shtjefen Gjecovit, ne kapercyell te shekujve XIX-XX.
Ne kohen kur Gjecovi punonte mbi materialet e mbledhura kanunore, Kanuni, se bashku me autorin qe e kishte dhene ate, ishin te shenjteruar prej te gjithe shqiptareve, pavaresisht nga besimi fetar i tyre. Ne popull nuk mbeti i perfolur emri i Leke Dukagjinit, perkundrazi, ai u heroizua. Fakti qe nje sundimtar ishte kthyer ne nje hero te vertete, popullor e kombetar, mund te shpjegohet sipas nje teorie qe thote se masat popullore (malesoret), duke i pranuar sundimtaret dhe kaloresit si heronj te tyre, ata vete "identifikoheshin me vlerat e prijesit dhe te fisnikerise ose, te pakten, sepse atyre u duhej ta strukturonin boten e tyre neper mjet modelesh qe u jepte grupi sundues" (P.Burke:169).
Kanuni i Leke Dukagjinit eshte nje veper unikale me fryme humaniste e periudhes se Rilindjes Evropine ne gjuhen shqipe, e cila, megjithese u perfol dhe vazhdon te perflitet edhe sot e kesaj dite, eshte vleresuar nga studiues serioze, vendas dhe te huaj, si nje "veper monumentale" (A.Buda\Gjecovi-Kryeziu:22), "kontribut ne thesarin e kultures boterore" (C. Von Schwerin\Hylli i Drites 1939:502) dhe autori i saj, Leke Dukagjini, eshte cilesuar "nje personalitet imponues" (E.Durham:116) e "Hero Kombetar" (J.Hahn:114) i popullit te vet. Shume shkrimtare dhe artiste i kane kushtuar vepra, ne mes te te cileve Dritero Agolli ("Mundja e Leke Dukagjinit", poezi, 1969), Henrik Lacaj ("Dy princa per nje vashe", drame historike vene ne skene me regjine e vete autorit dhe interprtuar nga grupi teatror i kinoteatrit "Rozafat" te Shkodres me 1937, ku rolin e Leke Dukagjinit e luante aktori Loro Kovaci), arbereshi Anton Santori ("Alessio Ducagini", melodrame, shkruar midis viteve 1855-1860 dhe botuar me 1983), piktori Naxhi Bakalli ("Kuvendi i Dukagjinit", tablo murale 4x3.2m ne Muzeun Historik te Burrelit, 1986), piktori kosovar Engjell Berisha ("Rrenjet e Dukagjinit", vizatime 1950-1956), piktori Simon Rrota ("Leke Dukagjini", portret, Galeria e artit ne Shkoder), skulptori Sotir Kosta ("Leke Dukagjini", portret ne bronz-GKA Tirane dhe Muzeu Kombetar i Skenderbeut ne Kruje, 1982) etj.
Si apokrif i Leke Dukagjinit ka mbetur portreti i i Simon Rrotes (1887-1961), i cili e paraqet autorin e Kanunit ne pamje ballore, me nje veshtrim te mprehte ku bashkohet zgjuarsia dhe urtesia, veshur me nje jelek te kostumit tradicional te malesoreve te veriut, me shpate ne brez dhe me nje doreshkrim te Kanunit ne doren e majte, qe te sugjeron intelektualin humanist te shek.XV. Kur behet fjale per fisnikun fiorentinas me "nje personalitet te jashtezakonshem", Lorenzo de' Medici, me te cilin ne kemi dashur ta perafrojme Leke Dukagjinin qe ne fillim te ketij jeteshkrimi, shkruhet se "ishte nje politikan gjenial, i cili mund te dallonte pushtetin e njemendet nga shfaqjet e jashtme te tij. Frontespisi i librit te tij e tregon ne rruget e Firences, te veshur si nje qytetar i thjeshte, te rrethuar prej vajzash qe kendojne baladat e tij... Ne te vertete, Lorenzo-ja ishte nje poet i mire dhe perkrahesi me bujar i poeteve te tjere si dhe i shkencetareve e filozofeve" (K.Clark:106). Keshtu mund ta perfytyrojme deri ne nje fare shkalle edhe Leke Dukagjinin, poezite e te cilit do te ishin sentencat e Kanunit. Nese ky krahasim nuk do te shkonte, si cdo krahasim tjeter, se paku, Principata e Dukagjineve mund te perqasej me oborret me te vogla te Italise veriore ne cerekun e fundit te shek.XV, te cileve "Rilindja u detyrohet thuajse po aq sa Firences" (K.Clark:107). Dhe Leka mund te perafrohej, ndoshta, me Duken e Urbinos, Frederigo Montefeltro, i cili "nuk ishte vetem nje burre jashtezakonisht i kulturuar dhe i mencur, por edhe strategu i madh i kohes se vet, qe diti te mbronte zoterimet e tij prej katileve qe e rrethonin. Ishte koleksionist i pasionuar librash dhe portretet e tij te cmuara e tregojne duke lexuar nje nga doreshkrimet e tij. Eshte i veshur me parzmore dhe tere pajimet luftarake... Pallatin e tij nisen ta ndertonin si keshtjelle mbi nje shkemb thuajse te pakalueshem dhe vetem me pas, kur fituan siguri, lejuan t'i jepnin atij pamjen e bute dhe te sterholluar, qe e bene nje nga monumentet me te bukura arkitektonike te botes" (K.Clark:107 ).
Ne sot nuk jemi ne gjendje as te restaurojme nje keshtjelle a pallat princeror te Leke Dukagjinit,aq me pak, te mund ta vleresojme ate qe nuk ekziston me superlativa: "me i bukuri ne bote, ne mesdhe apo rajon", sepse ne ate kohe "keshtjella e qytete te lulezuara (shqiptare). me pallate e monumente. u zhdukne nga faqja e dheut . mbetne si hieje te bukurise dhe shkelqimit te vjeter" (F.S.Noli:591-592). Por Kanuni i Leke Dukagjinit eshte vertete monumenti me i rendesishem i kultures shqiptare gjate periudhes se Rilindjes Evropiane, qe ka gjalluar prej gjashte shekujsh dhe ka luajtur nje rol te jashtezakonshem ne jeten e popullit, ne gjuhen e te cilit eshte krijuar
Pėrgjigju Duke Cituar
Postuar mė parė nga Rina_87
Krijoni Kontakt