Kur Arbërit ishin Venedikas

[Davius]

Në Vuno, në një nga bastionet e pakta të panënshtruara të Himarës, tregojnë se deri vonë ka ekzistuar në shtëpinë e fisit Kasneci, një Luan i inkastruar në ballinën e shtëpisë. E kishte parë deri në kohën e udhëtimeve të tij, Eqerem bej Vlora. Një nga pinjollët e familjes kapedane, kishte zgjidhur me simbolin e Shën Markut, supremacinë e familjes së tij ndaj fiseve të tjera në fshat. Gjithsesi, para këtij veprimi të çartur të himariotit, ishin shekuj, ku shqiptarët dhe venedikasit kishin qenë në një varkë. Si për ironi të kohës, sinonimi i Republikës së Shën Markut, ishte i një vendi të ngritur mbi kuvertën e anijes. Vite më pas, kur historia mund të lëvrohej si një dogmë nga shqiptarët, çdo temë në lidhje me Venedikun është trajtuar mbuluar me një tis djallëzie. Venedikasit mendoheshin gjithmonë dinakë dhe që gjithmonë ua kishin punuar arbërve. Për fat të keq, propaganda e mbjellë në dekada dhe shekuj, nuk mund të shkëputet aq lehtë nga koka e shqiptarëve. Në filmin "Skënderbeu", në masë, kemi referencat më të gjalla të këtij argumenti, që do të ndikonte shumë në mendjen e shqiptarëve. Në ditët tona do ishte një studim i fundit me një vështrim shumë të përqendruar për shekujt e këtyre marrëdhënieve, që do të jepte një paraqitje tjetër të kësaj kohe... I titulluar "Arbëria Venedike", autori i saj 34-vjeçari Oliver Jens Schmidt, do të trajtonte këto marrëdhënie si askush tjetër për një periudhë nga viti 1392 deri më 1479, kohë kur Arbrit dhe venedikasit do të ngryseshin bashkë me rënien e Shkodrës nën mugëtirën osmane. Si për ironi të fatit të tyre të keq, venedikasit do të ishin të fundit bashkë me arbërit, që do të linin me dinjitet, por kokulur qytetin.

"Historia e Venedikut në Shqipëri, më saktë në Arbërinë mesjetare, është ashtu siç nuk jemi mësuar ta lexojmë deri më tani. Venediku i zhveshur nga ngjyrimet e djallëzisë dhe lakmisë, në të vërtetë e vetmja fuqi perëndimore, ku mbështetnin shpresat vendasit", do të thoshte i ngazëllyer përkthyesi i këtij studimi, Dr. Ardian Klosi.

Arbërit dhe venedikasit

"Stato da Mar" kishte një gjë mirë të ngulitur në kokë. Ajo do i respektonte qytetet me të cilat futej në marrëdhënie konform kushtetutave, që gëzonin një sërë prej tyre në hapësirën arbërore, bashkë me traditën e tyre të vetadministrimit. Traditat e kultivuara të vendasve do të thoshin që Zonja duhej të respektonte traditën e mëparshme të zotëruesve të saj. "Kjo provincë venedike e përtejdetit, arriti ta fitonte stabilitetin si sundim vetëm në vitin 1443. Në 50 vjetët e mëparshëm, përmasat e Albania Veneta kishin ndërruar shpesh, nganjëherë në kohë fare të shkurtër", citohet autori. Jo më kot, vetëm Kështjella e Shkodrës, jo qyteti i poshtëm, portet e Durrësit dhe të Lezhës mbetën nën administrimin venedik prej marrjes së tyre deri në pushtimin përfundimtar nga osmanët. Por, po ashtu, në Durrës, Shkodër, Drisht, gjendja juridike është e qartë. Venediku e ndërton marrëdhënien e saj direkt me sundimtarët e qytetit dhe në bazë të kësaj marrëveshjeje ajo sundon kundrejt një pensioni vjetor si tribut për sundimtarët. Balshajt dhe Topiasit bëjnë marrëveshjen e tyre direkt me Sinjorinë. Kjo e fundit ndjek traditën e sundimtarëve vendas dhe nuk do t'ia dijë. Njësoj Dukagjinët veprojnë me Lezhën, duke mbajtur vetëm një të tretën e të ardhurave nga tregtia e kripës. Venediku i respekton kudo zakonet vendase, por kuptohet deri më aty, ku këto nuk bien ndesh me çështje themelore të juridiksionit venedikas.

Ndërkohë që Ulqini, Tivari bëjnë bisedime dorëzimi dhe kjo ndikon direkt në respektin e Sinjorisë. Edhe pse lindin mosmarrëveshje, qytetet shqiptare ruajnë një farë autonomie. "Komuna tashmë, nën protektorat venedikas, i ruajnë të gjitha të drejtat e tyre të vjetra. Kështu, komunat arbërore arritën të fitojnë të njëjtin pozicion të favorshëm, si edhe komunat e Italisë së Sipërme, që i janë bashkëngjitur në të njëjtën kohë Republikës së Shën Markut", citon Hocquet, autori zvicerian.

Shqipëria në Venedik

Por duket se edhe shqiptarët kanë shumë ndikim në Venedik. Një sërë fisnikësh shqiptarë marrin pensionet atje, përfshirë edhe Skënderbeun dhe të birin e tij. Gati 200 vjet më vonë, Giovanni Palazzi, harton një histori të Venedikut përmes një tufe prej 52 letrash bixhozi, ku vendet kryesore i zënë dozhët dhe kuptohet emrat më të njohur të Venedikut. Nënta maç i kushtohet grave të Shkodrës, burrat e të cilave rezistuan në qytetin e fundit, që morën osmanët në Arbëri. "Duke i shoqëruar me emblemën e hermelinit dhe të turtulleshës, simbole respektivisht të pastërtisë së zakoneve dhe besnikërisë morale", shprehet Lucia Nadin, që do i referohemi shpesh në këtë shkrim.

Në fakt, marrëdhëniet kanë lindur më parë, kur mes shekujve XIII dhe XIV, një rrjet i dendur shkëmbimesh tregtare merr jetë në qendrat e bregdetit lindor të Adriatikut. Kuptohet në veçanti me ata të zonës së Durrësit, nga ku eksportonin sidomos dru, drithëra e kripë. Shqiptarët e shikojnë Venedikun si rastin e tyre për të shpalosur zanate nga më të ndryshmet, duke "u integruar në atë mozaik njerëzish dhe kulturash, që karakterizoi në shekuj kozmopolitizmin e Republikës, e duke i dhënë jetë një komuniteti që do të bashkohet në një shoqëri zyrtare në 1442, fillimisht në Shën Severo, ku ishte ngritur një manastir kushtuar Shën Galos, i cili bëhet mbrojtësi i tyre i parë, e që do të zhvendoset më pas në kishën e Shën Mauricios, mbrojtësit të dytë të tyre. Më pas, dy shenjtëve do t'u shtohet Zoja e Këshillit të Mirë, ose Zonja jonë e Shkodrës".

Kulmimin, siç mund të merret lehtë me mend, marrëdhëniet e arrijnë me rezistencën ndaj pushtimit osman. Pavarësisht përfoljeve, një aleancë e përbashkët, duket shpesh në horizontin shpesh të murrëtyer të tyre. Mbrojtja e vështirë dhe me fund të pafat e venedikasve të Shkodrës më 1474 dhe 1479, është apogjeu i marrëdhënieve të tyre. Që këtej e tutje, Arbëria tashmë është fundi i Lindjes dhe për Venedikun përbën përballjen me këtë realitet, që e ka përballë derës. Horizonti mitik i qytetit lagunor: "në atë të traditës piktorike, sidomos, ku prej dorës së Paolo Veronese-s do të pasqyrohen në Pallatin dukal shoqëritë e përbashkëta të shkodranëve dhe venedikasve; më pas në atë traditë të sigurt historiografike, që, nga Marin Barleti tek Francesco Sansovino e Andrea Morosini - sa për të cituar ndonjë emër, do t'i kushtojë hapësira të gjera luftës së përbashkët të shqiptarëve dhe venedikasve; dhe në fund deri në fushën e zakoneve", citohet autorja e sipërpërmendur.

Mes veti, jo vetëm në luftë

Eshtë e vërtetë: Ata japin e marrin me njëri-tjetrin. Tregtarët shqiptarë, edhe pse nënshtetas të Perandorisë, kishin hyrje dhe vendqëndrim të siguruar në Sinjori. Kurse 10 vjet më pas rënies së Shkodrës, më 1489 në Shën Mauricio, në këtë madhështi të Sinjorisë, shqiptarët fillojnë të ideojnë qendrën e Scuola-s së tyre. Kjo fasadë ruan ende dhe sot relieve sugjestionuese: përveç tre shenjtëve mbrojtës, përveç stemave të Antonio Loredan-it dhe Antonio da Lezze-s, dy mbrojtësit e Shkodrës dhe Luanit të Shën Markut, spikasin në pozicion qendror profili i shkëmbit të Shkodrës, për sulmin e së cilës përgatiten Veziri i madh dhe Sulltani Muhamed II me kordhën në pah, vërejnë kronikat.

Në fakt, në qytet jeta është më e thjeshtë. "Pompeo Molmenti vë re me këtë rast që deri në fillim të shekullit të XIX, nëpër rrugicat venedikase, mund të hasje shumë shqiptarë që përpiqeshin të shisnin kapelet e tyre me nam. Një Marko Pena përmendet me këtë rast, në një rrugicë që ende ka emrin e shqiptarëve. Në qytet gëlojnë dhe një sërë zanatesh të tjera, të tilla si "ai i Zotërinjve të Natës (zanat nokturn megjithë mend i vështirë), ai i korrierëve (po aq i zbuluar përballë rrezikut) dhe ai i marinarëve, i lidhur në veçanti me krizën e shekullit të XV të marinës venedikase".

Shqiptarët veshin edhe robën fetare, sepse me këtë rast i shpëtojnë jetës së vështirë, ndërsa shumë syresh janë mjekë dhe muzikantë. Një familje tjetër përmendet për trajtimin që i bëjnë qelqit. Kronikat përmendin se deri vonë në qytet ekzistonin plot shtatë rrugica të shqiptarëve, ashtu si edhe një degëzim dhe një shesh, po i shqiptarëve, në zona të ndryshme të qytetit. "Në fund mbetet të kujtojmë një shtresë të gjerë shoqërore (që natyrisht përfshinte të gjitha komunitetet e huaja të pranishme në Venedik) të të emargjinuarve: keqbërës, protektorë etj., mes të cilëve duhet përmendur edhe figura e trimave, ish-ushtarë mercenarë, rekrutuar nga Venediku".

Fund
Edhe pse sot po të pyesësh të vjetrit, pak gjëra mund të thonë për venedikasit, sepse tradita tashmë ka humbur, arkivat janë të mbushur dengazi. Shqipëria Venedikase, që do të ekzistojë deri në fund të ekzistencës së Sinjorisë, kur në traktatin e Campoformios do të citohen Butrinti dhe toka të tjera shqiptare për t'iu dhënë Francës, është e gjallë nga trashëgimia jo e vogël.Në Shqipëri, këtë bashkëjetesë, mund ta hasësh nga elementët e arkitekturës së zotërimeve të tyre, ndërsa...prej kohësh në Vuno askush nuk e mban mënd më Luanin e Shën Markut. Edhe pse... një varr, një afresk kubeje në Pallatin e Dozhëve, një reliev i fshehur-këto ende kanë mbetur në qytetin lagunor, si kujtime të dukshme të sundimit venedik në Arbëri.

Ben Andoni