DOra Misterioze drejt krijimit

[flurans ilia]

DOra misterioze drejt krijimit


Nga të gjitha mendimet e thëna ose të parathëna në raport me artin, një mendim i thjeshtë më tepër, besoj se asnjëherë nuk është keq të thuhet.
Njësoj si në harkun (kohor) të ankthit të pritjes, shigjeta pret (në fakt ka pritur për shumë kohë) dorën e Odiseas për ta shtrirë. Në kthimin e tij megjithëse i maskuar si endacak, Odisea arriti t'i dëshmojë të gjithëve, veçanërisht Penelopit të tij të dashur, se... ekziston !
Mjafton ky moment. I vetmi më i rrëndësishmi i të gjitha momenteve të jetës së tij që e vendos Atë përball faktit të ballafaqimit me ekzistencën e Un-it të tij. Që nga ky moment Ai është tashmë aty. Surealist në sythin e rrëfimit të vet artistik. Ose duhet thënë më realist se kurrë në Itakën e tij ideale, në vendlindjen e tij praktikisht-historike. Që nga ky moment si të thuash nuk ka më rëndësi asgjë e mëparshme nga jeta e tij peligrine sikurse njëkohësisht gjithçka merr një kuptim determinant. Rivjen dhe konturohet portreti i Un-it në raport me historinë e shoqerinë. E përmes gjith kësaj kohe të rrjedhur në një hapsirë shpesh herë absurde e të pa formë materiale ( sepse gjërat materiale janë ato që me kohën bëhen pluhur), Ai vjen dhe bëhet i pranishëm edhe në këtë moment këtu, mbas mijra viteve, në Itak-ën tonë të Fjalës. Ku me dorën e tij rrëfimtare drejt aksionit të legjendës së tij që prej mijra e mijra shekujve rrezaton ide që u bënë edhe shtysë e këtij shkrimi modest, sotë ...

TI ASNJEHERE S'E KUPTON CFARE HUMB
LODRON SI NJE MACE NE HAPESIREN
E GJELBER TE SYVE TE TU
DHE UNE I FYER I POSHTERUAR
TE PERGJOJ PAS HIJES SIME
BEHET VONE, SA VONE NGA NDARJA
UNE MBI PRUSH THYEJ SHKARPA
SI IDIOT I FRYJ HIRIT
NDIZU ZJARR
DHE HEDH ATY LULE, SHAMI, VJERSHA
RROBAT E CDO GJE QE KAM
E NGEL NJE LAKURIQ I VARFER, ZHVESHUR
QE ZJARRI DOT ME S'E NGROH.
TI ASNJEHERE S'E KUPTON CFARE HUMB
LODRON SI NJE GJETHE NE LULISHTET PA ANE
TE SYVE TE TU
POR UNE DUA TE TE DUA
ME CDO KUSHT

Ervin Hatibi më bukur se cilido shembull tjetër që mund të sillnim, e ilustron me këtë poezi, mendimin tim të mëtejshëm se momenti i krijimit fillon nga humbja e diçkaje tepër të ndjeshme në nivelin shpirtëror të qënies gjithmonë në vijën ujore të jetës ndërsa ajo vetë (jeta) rrjedh pambarimisht në hapsirën kohore. Unë besoj personalisht se kjo është piknisja e artit. Mosqënia e asaj çka të mungon ose të ka munguar në realitet. Dhimbje e brendëshme mundet ta quajmë ?! Apo rrugë e detyruar që duhet përshkuar drejt Kalvarit ?! Mosekzistenca në sipërfaqe e asaj bukurie të thellë mistike dhe eterne njëkohësisht që vetëm krijuesi ka sy ta shohë dhe ta sjellë përmes dhimbjes personale drejt shijimit dhe vlersimit estetik të lëndës letrare. Idealistik që shpesh edhe fjalëve u jep ngjyra dhe karakter shpirtëror lëvizës gjer në nivelet qiellore, si ndodh me krejt veprën virtuoze të poetit gjenial Lasgush Poradeci. Merni dhe shihni krejt biografinë e atyre krijuesve që kanë lënë gjurmë në letërsi dhe do vini re se diçka mungon aty nëpër jetët e tyre. Përmes faqeve më të bukura që kanë vet-shkruar madje edhe vet kohën dhe përjetsisht kanë ngelur në antologjinë e Fjalës , kuptojmë se boshllëku i shkaktuar nga humbja është vija e parë e nisjes drejt artit. Drejt atij arti për të cilin që të gjithë krijuesit njëzëri gjakojnë nën fjalët e poetit : "... por unë dua të të dua me çdo kusht... "
Me çdo kusht arti nuk është një subjektivizëm. Përkundrazi është gjithmon i pranishëm si një nevoj e domosdoshme. Trupi ka nevoj të ushqehet. Shpirti dhe trupi kanë nevoja të domosdoshme për të bërë dashuri. Arti është një ushqim i domosdoshëm i shpirtit. Të gjithë këto përbërës krijojnë atë "arkitekturë" unikale harmonike të Un-it si celula bazë e krejt historisë së njerëzimit (kujtohuni që shigjeta e Odiseas duhet të përshkonte disa unaza në rrugën e saj drejt shënjestrës) që njësoj si në arkitekturat urbanistike të metropoleve të mëdha botrore ku një rrugë ngjitet dhe kalon sipër një tjetre dhe të dyja së bashku mbi një të tretë e kështu me rradhë, krijojnë jo vetëm pamjen por edhe rrugë-zgjidhjen më të lehtë drejt destinacionit për ku je nisur. Gjatë kësaj rruge të koklavitur, janë të shumtë ata që krijojnë. Janë të shumta aksidentet. Por ata (artistët) janë në rrugë, gjithsecili me mënyrën e vetë, me idetë e veta. Në grupimet e tyre ose krejt të vetëm. Dikush i njohur e një tjetër i panjohur. Dikush person publik e tjetri gardian i heshtur i principeve të tij. Dikush si Odisea i maskuar si endacak. E një tjetër si Kaligula në krye të një dinastie. Gjithkush me hapin e kohës së vetë në përvojën shpirtërore të rjedhës së saj. Dhe unë besoj se askush nuk e ka të drejtën morale për t'i gjykuar, përveç Zotit dhe të vërtetës !
Dhe është për të ardhur keq që në këtë udhëtim ka shumë xhelozira, mosmarveshje, replika që shpesh shndërohen në "masakra" artistike duke na dhënë të kuptojmë se nuk është aspak kjo një "tendencë" artistike në emër të artit. Më mirë se unë do ta shembullonte këtë mendim poezia vërtetësisht drithëronjëse e poetit Senad Guraziu i cili ende nuk ka botuar ndonjë libër për t'i dhënë "pashaportën si poet i gjuhës shqipe" ndërsa mrekullisht vargëzon :

Në kokë një lëmsh vijash të harlisura
një shtatore, një trupore... statujë
skicuar në bllokun fletëzverdhur
orvatet të marrë jetë me trup e pa trajtë
ndërsa poeti pyet veten
përse në kokën e tij
nuk përfton befas imazhi i Euterës.

Më kot ëndërron shtatorja
të shehë gjymtyrët, të ngjallet,
bronzi nuk është embrion i përzier
(nisje me pahir)
me shurrën e spermën mëngjesore
sepse të gjitha shtatoret e botës
do të dilnin të përçudnuara, makabre
mutacion "à la nature" - kokteje të dështuar

Matanë grilave të mjerimit, zezonë
ku shpirti është përmbytur, skëterrë
në honin e brendësisë-boshatisur
kërpudhë helmuese pikaloshe
tek tymon pluhur djegës helmatisur
statujat mbesin pa jetë...

Shtatoret nuk derdhen, nuk gjallërojnë
në emër të poetikës pikante
me sharje e zbrazje moderne
ato nuk mund të frymojnë
me pak lëkurë të bardhë, lëkurë zombish
mbështjellë si me dashuri mize

Shtatoret kurrë nuk do të hidhërojnë muzat
ato më me dëshirë heshtin të vdekura...

Vdekja është ajo që ftillon një kumtim akoma edhe më të gjerë poetikal artistik në përfundimin e këtij shkrimi. Ndoshta është prania joshëse e saj që shpesh (pse jo ?!) na bënë të krijojmë dhe i jep një nënkuptim të vërtetë pyetjes "ç'është arti" ? Unë nuk pretendoj nëpërmjet këtyre rreshtave të vij drejt një konkluzioni definitiv në çështjen e konfigurimit artistik. Kjo për faktin e thjeshtë se nuk jam aspak më i zgjuar se ju. Dhe së dyti ngaqë është një temë tejskajshmërisht e gjerë. Ndaj po lëshoj pak hapsirë vërtetësie në bindjet tuaja nga një ngjarje që më ndodhi përpara pak ditëve dhe që besoj se e plotson këtë ikonë së cilës personalisht i besoj.
Nuk e di nëse keni patur rastin të shfletoni ndonjëherë prozat e Ardian Ch.Kyçykut. E pra më të shumtit që i kanë lëçitur kanë aritur në konkluzionin e përbashkët së bashku me mua se ndeshin në to një lloj vërtetësie prekëse magjike. E pra në një natë mëse të zakonshme, këtu në Amerikë, falë mundësive të rjetit të internetit ndërsa lëçisja disa tregime të tij, përgjatë natës në vazhdim ndër ëndrat e mia m'u shfaq i ndjeri im gjysh. Nga natyra e jetës bredharake që kam bërë këto dhjetë vite të fundit sa nga njëri vend në tjetrin, kam konstatuar një fakt që nuk shoh më ëndra. Pra si të thuash kryej një jetë rudimentare pa ëndra ! Të ndierin tim gjysh jo vetëm që asnjëherë nuk e kam parë në ëndër, por m'u desh më tej të telefonoj nënën time në Tiranë për të saktësuar edhe vitin e vdekjes së tij ! E pra në atë ëndër, i ndjeri, i ulur posht një gështenje atje në Pogradecin e largët në të njëjtën varezë ku edhe prehen eshtrat e Lasgushit dhe Mitrushit, qëndronte pa folur, dhe miratonte vetëm me lëkundjen e kokës faljet e mia duke i thënë "...të më falësh që nuk jam kujtuar asnjëherë në të gjitha këto dhjetë vjetë ikje, të të shoh qoftë edhe një të vetme herë në një ëndër..." . Ai miratonte gjithçka pa folur dhe me krahët e hapur drejt njëri-tjetrit u përqafuam aq ngohtësisht. Të përmalluar prej vitesh qendronim ashtu. Dhe kishte aq shumë realizëm mistik në atë përqafim brezash : mallë dhe dashuri, humbje dhe rikthim, ikje dhe risjellje emocionesh, surealizëm, kritik, dhe ishte njëkohësisht po aq real si përqafim. Dhe doja të isha më gjatë aty. Por po aq sa e shtërngoja edhe më e fortë bëhej tendenca për t'u shkputur prej tij sepse isha i vetëdijshëm se po përqafoja një të vdekur... U ngrita nga shtrati dhe gjysëm i përgjumur konstatova se isha mbledhur grusht në atë moment të orëve të para të mëngjesit të asaj dite si shumë e shumë të tjera ditë të rëndomta këtu në Amerikë. Dhe për të parën herë në të gjitha këto vite ndeza një qiri në dhomën time dhe ndihesha çuditrisht i çliruar.
I çliruar për hir të vërtetësisë së disa tregimeve që sapo kisha lëçitur një natë më parë dhe që e udhëhoqën subkoshiencën time kundrejt një obligimi moral , do ta quaja. Kufijt e jet-vdekjes shpesh e konturojnë artin me norma të cilat janë por edhe nuk janë të domosdoshme.
A e keni menduar ndonjëherë faktin se po të ishin të gjallë poetët e vdekur në moshë rinore si Migjeni nga vitet tridhjetë, apo Teodor Keko e Ilir Belliu në ditët tona, ç'do të kishin sjellë më tej në letrat shqipe ?! A e keni menduar ndonjëherë faktin se po të mos ekzistonte diktati totalitar çfarë do kishin lëvruar në letrat shqipe françeskanët e katolikët e Madhërishëm Shqiptarë ( Zoti i bekoftë atje lart ! ), disidentët heronj-politik, të aratisurit dhe të ikurit e sot-respektuar të këtij vendi ( Mos haroni të ikurin, të madhin Martin Camaj ) ?! Sikurse po aq fuqishëm do të theksonim se sikur të mos ekzistonte kjo frymë e ndaluar lirie a do të kishin vallë aq forcë intuitive-intelektuale romanet e Ismail Kadares ?! Dhe seria e pyetjeve është e pafundëme si vet natyra e artit. Përse fatet e fakteve janë të renditura kështu ? Këtë nuk e dimë. Nuk e kemi në dorë. As mundet ta ndryshojmë. Por e ndiejmë që në gjithsecilin artist është një DOrë misterioze që na shtyn drejt krijimit. Drejt të vërtetës që identifikon vetveten në art . Dhe vetëm si e vërtetë, e zhveshur lakuriq, do të mund të mbijetoj. Ndaj dhe quhet ushqim shpirtëror dhe moral. Ndaj dhe quhet obligim kundrejt Zotit dhe Shpirtit ! Detyrë kundrejt Shoqerisë dhe Historisë ! Drejt krijimit të asaj situate vendimtare e cila domosdoshmërisht duhet të shpaloset sepse është në kohën e duhur të më të bukurës stinë. Sikurse Odisea (ose ndryshe Unisea, sipas një termi personal) i vetmi njeri i destinuar për ta shpënë shigjetën drejt e në shënjestër. Ai duhet ta shigjetoj domosdoshmërisht harkun kohor të ankthit të pritjes, për t'i dëshmuar të gjithëve se ekziston si qënie humane. Unë, ti, ai-ajo + Ne, ju, ata-ato = Ekzistojmë ! Arti është një moment Vërtetësie Ekzistenciale. Nëpërmjet tij i dëshmojmë vetvetes dhe shoqerisë, njësoj si Odisea në atë moment, shumë thjeshtë i ridëshmon dashurinë gruas së tij se :
"unë të kam dashur, të dua dhe do të dua përjetësisht me çdo kusht !"...
Me çdo kusht " Shtatoret kurrë nuk do të hidhërojnë muzat, ato më me dëshirë heshtin të vdekura..." ... se sa plot një jetë të zvarriten duke gënjyer !