E VERTETA E KRISHTERIMIT?
Joseph Ratzinger BENEDIKTI XVI
Pėrmbledhje
Ēėshtja e raportit mes fesė dhe arsyes apo mes religjionit dhe shkencės nė kohėn moderne, ėshtė temė e diskutuar dhe e polemizuar. Koha moderne e bashkėkohore, me zhvillimin e hovshėm tė shkencave natyrore, e konsiderojnė religjionin si ēėshtje tė tejkalueshme, se religjioni nuk mund tė luajė rol tė rėndėsishėm nė jetėn publike dhe nė pėrparimin e njerėzimit. Kjo njėmendėsi e ka burimin nė iluminizėm dhe nė mėtimin e tij pėr tė krijuar njė religjion qė do tė jetė nėn kufijtė e arsyes sė kulluar, pa transcendencė dhe dėftim (revelatio). Arsyeja do tė luajė rolin e apsolutes dhe do tė caktojė kufijtė e tė vėrtetės brenda realitetit tė vet, ndėrsa jashtė tė arsyeshmes dhe metodave shkencore, gjithēka ėshtė iracionale, ide e pėrrallshme. Autori do ti shtjellojė pasojat e kėsaj teorie, e cila religjionin e fut nė sferėn e ndjesisė, pėr tė na dhėnė pėrfundimin e argumentuar e tė njohur tanimė se, njeriut nuk mund ti mohohet tendenca pėr tė matanshem, tė tejdukshmen, Zotin. Edhe kriza e sotme e religjionit, si dhe fenomeni i lėvizjeve tė reja religjioze apo edhe vėrshimi i religjioneve ezoteriko-mistike nga vendet aziatike nė Evropė, janė shenjė se religjioni nuk mund tė ērrėnjoset, por ai duhet tė vihet nė shtratin e vet tė natyrshėm.
Ēėshtja tjetėr shumė aktuale qė autori e shtron, ėshtė e veēanta e krishterimit nė mesin e religjoneve tė botės. Krishterimi konstaton autori nuk ėshtė religjion i bazuar nė mitologji e figura mitike, por ai ėshtė i themeluar nė jė Person nė Jezu Krishtin, Birin e Hyjit. Po ashtu, krishterimi ka dėshmuar me jetėn e vet sintezėn e arsyes, vullnetit dhe ndjesisė, elemente kėto qė e largojnė dyshimin e bazės mitologjike. Krishterimi do tė jetė religio vera, emėrtim ky i lashtė, i pėrdorur nė kishterimin e hershėm nga teologėt, e qė manifestohet dukshėm edhe sot. Edhe sot, nė krizėn e gjithėmbarshme religjioze, krishterimi e dėshmon veten si fe, si besim i vėrtetė, i cili, si dikur nė transformimet antike, e ka tė krijuar mundėsinė pėr ta mbartė jetėn, sepse, nė shpjegimin e realitetit, feja e krishterė nuk e braktis arsyen. Pėrkundrazi, ratio, ethos dhe logos pėr krishterimin janė tė pandashme. Sinteza e saj ka qėndrueshmėri nė shpjegimin e Hyjit dhe tė rruzullit botėror, njeriut dhe natyrės sė tij.
1. Feja mes arsyesh dhe ndjesisė
1. 1. Kriza e fesė nė kohėn tonė
Nė fjalimet e tija nė kuadėr tė fizikės atomike, Werner Heisenberg tregon pėr njė dialog tė arritur nė vitin 1927 nė Bruksel me njė fizicient tė ri, ku, pėrveē Heisenbergut, kishin marrė pjesė edhe Wolfgang Pauli dhe Paul Dirac. Aty bėhej fjalė se si Einsteini shpesh flet pėr Hyjin dhe si Max Planck e pėrfaqėsonte mendimin, se nuk ka kurrfarė kundėrshtimesh mes shkencave natyrore dhe religjionit: njėra me tjetrėn mund tė kenė ndėrlidhje shumė tė mira qė atėherė paraqiste njė opinion shumė befasues. Heisenberg, kėtė hapje tė shkencėtarėve tė shkencave natyrore ndaj religjionit, e interpretonte duke u nisur nga pėrvoja, tė cilėn e ka trashėguar nga shtėpia e prindėrve tė vet. Ai mendon se kjo hapje bazohet nė mendimin, qė shkencat natyrore dhe religjioni janė dy sfera tė ndryshme, por nuk janė nė konkurrencė tė ndėrsjellė: nė shkencat natyrore shqyrtohej ajo ēfarė ėshtė e drejtė dhe ēfarė e gabueshme; nė religjion kemi tė bėjmė me tė mirėn dhe tė keqen, mbi tė vlefshėm apo tė pavlefshėm. Si njėra ashtu edhe tjetra, tė ndara mes veti, i pėrkasin anės objektive dhe subjektive tė botės. Shkenca natyrore ėshtė, nė njėrėn anė, mėnyra se si i qasemi anės objektive tė realitetit
Feja religjioze megjithatė ėshtė e kundėrta, manifestim i njė vendimi subjektiv, me tė cilėn vetveten e fusim nė njė grup vlerash, nga tė cilat e drejtojmė jetėn tonė.1 Natyrisht, ky vendim ka parakushte tė ndryshme nė histori dhe kulturė, nė edukim dhe rrethin e jetės, por Heisenberg ende botėn e kuptonte sipas koncepteve tė prindėrve tė vet dhe Max Planckit ajo ėshtė nė fund tė fundit subjektive pėr tiu nėnshtruar kriterit e drejtė apo e gabueshme. Nė kėtė mėnyrė Planck ėshtė pėrcaktuar subjekivisht pėr botėn e vlerave tė krishtera; dy sferat ana subjektive dhe objektive e botės pėrkundėr kėsaj mbesin tė ndara nė mėnyrė ekzakte. Heisenberg shton: Dua tė pranoj se pėrball kėsaj ndarjeje nuk ndjehem mirė. Dyshoj nėse bashkėsitė njerėzore do tė mund tė jetojnė me kėtė copėtim tė ashpėr mes dijes dhe besimit.2 Kėtu e vazhdon fillin e bisedės Wolfgang Pauli dhe rithekson dyshimin e Heisenbergut, pėr mė tepėr, e ngrit nė shkallėn e tė sigurtės: Ndarja e plotė mes dijes dhe besimit, me siguri ėshtė ndonjė ndihmė pėr njė kohė shumė tė kufizuar. Pėr shembėll, nė njė tė ardhme tė largėt nė rrethin kulturor tė perėndimit do tė mund tė vijė momenti kur shėmbėlltyrat (parabolat) dhe figurat e religjionit tė sotėm nuk do ta kenė mė fuqinė e bindjes as pėr njeriun e rėndomtė; druaj qė pas pak kohe do tė ndodhė thyerja e etikės sė deritanishme dhe do tė ngjajnė gjėra qė do tna tmerronin, sa qė tani pėr tani smund ti parafytyrojmė.3 Pjesėmarrėsit e dialogut atėherė, nė vitin 1927, mė sė tepėrmi kanė mundur ta parandjenin atė qė shumė shpejt do tė fillonin ato njėzetė vjetėt, se do tė ndodhnin gjėra tė tmerrshme e qė mė parė dukeshin tė pamundshme. Padyshim, ka pasur njė numėr tė konsiderueshėm tė tė krishterėve, emra tė njohur e ata qė mbetėn tė panjohur, tė cilėt me forcėn e vetėdijes sė tyre krishterore e kundėrshtuan dhunėn demonike. Porse nė pjesėt tjera ishte mė e fortė fuqia e ngashnjimit, kurse idhėtaria ia kishte hapur udhėn tė keqes.
Fillimi i ri pas Luftės u rimėkėmb me bindjen se gjėra tė tilla mė kurrė sdo tė ndodhin. Mandej si pėrgjegjėsi ndaj Hyjit u miratua kushtetuta e Republikės sė Gjermanisė, me vullnetin pėr tė qenė shprehje e lidhshmėrisė mes tė drejtės dhe politikės bashkė me imperativet morale nga feja biblike. Bindjet e atėherėshme sot janė zbehur nė krizėn morale tė njerėzimit, njė krizė kjo qė po fiton forma tė reja alarmuese. Thyerjet nė sigurinė (qėndrueshmėrinė) qė pėrjetuan religjionet e vjetra, qė para 70 vjetve dukej se do tė ndalen, kjo krizė, ndėrkohė, nė sfera tė gjera u bė realitet. Kėshtu qė frika ndaj thyerjes sė pėrgjithshme tė njerėzimit, e cila pashmangshmėrisht lidhet me tė, bėhet mė e fortė dhe gjithėpėrfshirėse. I kujtoj vetėm nė vėrejtjet e Joachim Festa-s dhe luftėn e tij me dialektikėn e rėndė tė lirisė dhe tė tė vėrtetės, arsyes dhe fesė: Nėse tė gjitha modelet utopike... tė ēojnė nė vend pa shteg, kurse siguria e krishterė ėshtė pa forcė... dhe pėrjeton rėnie, duhet tė pajtohemi me faktin se kėrkimi pėr transhedencėn ka mbetur pa asnjė pėrgjigje.4 Asnjė prej apeleve tė bėra njeriut nė ato situata ska se si ti thotė qė ai mund tė jetojė pa tė matanshmen dhe pa frikėn pėr ditėn e Fundit dhe, megjithatė, nga rasti nė rast tė ngritet kundėr interesave dhe pasioneve tė veta.5 Nė kėtė kuadėr Fest na kujton njė fjalė tė Spinozės, qė ripohon edhe njėherė, nė fund tė fundit, me saktėsi, paqėndrueshmėrinė e dialektikės mes subjektives dhe objektives, mes tė hequrit dorė nga e vėrteta dhe vullnetit pėr vlera, me tė cilat kemi pasur takim mė herėt nė botėn qytetare paskrishtėrimit, qė e paraqitte M. Planck: Nėse jam ateist, do tė doja tė jetoj si shenjtor.
Se kam ndėrmend tė pėrshkruaj atė ēfarė Heisenberg me kolegė tė tij kanė biseduar mė 1927 dhe mė 1952, qė nėn hijen e tmerreve nacionalsocialiste tė kėrkohet me dialog shtegu pėr tė dalė nga shizofrenia e pėrshkruar e epokės moderne, dhe, duke u bazuar nė mendimin e shkencave natyrore qė ecėn pėr tė gjetur themelet e veta, tė pėrbirohej deri tek ndonjė rend mesatar, i cili do tė jetė busull e veprimeve tona dhe do ti pėrkiste sferės edhe subjektive edhe objektive.6 Unė do tė doja, qė, duke ecur nėpėr njė rrugė tjetėr, tė mundohem tė depėrtoj nė tė njėjtin drejtim.
Fillimisht, tė bėjmė njė pėrmbledhje dhe ta saktėsojmė atė qė thamė deri kėtu. Iluminizmi e lartėsonte idealin e religjionit nėn kufijtė e arsyes sė kulluar. Porse, ky religjion i arsyes sė kulluar shpejt u rrėnua, sepse, para sė gjithash, skishte kurrfarė force pėr barjtjen e jetės; religjioni qė pretendon tė bėhet focė bartėse pėr tėrėsinė e jetės, prej saj kėrkohet, pa dyshim, aftėsia e qėndrueshme e venerimit dhe inteligjenca. Zhdukja e religjioneve antike si dhe kriza e krishterimit nė epokėn e re, tregon, qė, nėse religjioni ska aftėsi pėr tu harmonizuar me forcat/qėndrueshmėrinė elementare tė ndonjė botėkuptimi, ai do tė rrėnohet. Por edhe e kundėrta, religjioni ka nevojė licensimi pėr tu pėrbiruar nėpėr atė qė ne e kemi menduar, sepse vetėm kėtu ėshtė i pranushėm kėrkimi i pakusht, me tė cilėn religjioni e ballafaqon njeriun. Nė kėtė mėnyrė, pas fundit tė iluminizmit dhe pas vetėdijėsimit, se ėshtė e pamundshme pėr tė hequr dorė nga religjioni, filloi kėrkimi pėr njė hapėsirė tė re pėr religjionin, ku do tė mund tė jetonte si njė yll i paarritshėm pėr arsyen dhe i pacėnueshėm ndaj tė arriturave tė mėvonshme. Pėr kėtė arsye, asaj i dhurohet sfera e ndjesisė si sektor vetjak i ekzistencės njerėzore. Schleiermacher ishte teoricienti i madh i kėtij koncepti tė religjionit. Ai jep kėtė pėrkufizim: Praktika ėshtė art, njohja ėshtė shkencė, religjioni ėshtė ndjenjė dhe shije pėr tė pafundmen.7 Ėshtė bėrė klasike pėrgjigja e Faustit nė pyetjen e Gesterin-it mbi religjionin: Ndjenjė ėshtė gjithēka. Emri ėshtė jehonė dhe tym... Religjioni, pa marrė parasysh sa ėshtė i domosdoshėm qė tė dallohet nga shkenca, megjithatė, nuk mund tė rrudhet pėr tu futur vetėm nė njė sektor. Religjioni ekziston pėr ta integruar njeriun nė tėrėsi, qė ndjesinė, arsyen dhe vullnetin ti ndėrlidhė mes veti dhe tė ndėrmjetėsojė mes njėra tjetrės, pėr tė dhėnė pėrgjigje para sfidės sė tėrėsisė, jetės dhe vdekjes, bashkėsisė dhe Unit tonė, para sfidave tė tashmes dhe tė ardhmes. Religjioni nuk do duhej tė pėrvetėsojė guximin pėr tė zgjidhur probleme pėr tė cilat ekzistojnė ligjshmėri tė veēanta vetjake, por do duhet tė aftėsojė njerėz pėr vendime pėrfundimtare, tek tė cilat ėshtė pėrherė nė lojė tėrėsia e njeriut dhe botės. Pikėrisht kėtu qėndron sikleti ynė; ndajmė botėn nė sektorė pėr tė pasur mundėsi manipulimi nė mendimet dhe nė veprimet tona, qė deri tani ishte e paparamendueshme, porse kjo ndarje e bėn tė pamundshme pėr tė dhėnė pėrgjigje nė pyetjet mbi tė vėrtetėn dhe vlerat, mbi jetėn dhe vdekjen, pyetje kėto tė pashmangshme.
Kriza e sotme qėndron pikėrisht nė mungesėn e ndėrmjetėsimit mes sferės subjektive dhe objektive, se arsyeja dhe ndjenjat u ndanė njėra me tjetrėn dhe vajtėn nė drejtime tė kundėrta, e njėkohėsisht u sėmurėn. Se arsyeja e specializuar nė sektorė tė posaēėm bėhet jashtėzakonisht e fortė dhe efektive, po me standardizimin e saj nė njė lloj tė vetėm tė sigurisė dhe arsyeshmėrisė, arsyeja pengon pėr tė pasur shikim tė pastėr nė pyetjet themelore tė njeriut. Prej kėsaj pason hipertrofia nė lėmin e njohjes tekniko-pragmatike, e nė anėn tjetėr tė kėsaj kemi tkurrjen e njohjes nė sfera bazike dhe ērregullimin e baraspeshimit, qė mund tė bėhet vdekjeprurės pėr njerėzinė tonė. Religjioni, nė tė kundėrtėn, ende ska pushuar. Nga pikėpamje tė ndryeshme sot kemi koniunkturė tė lartė pėr atė qė ėshtė religjioze, por kėto i pėrkasin partikularizmave. Jo rrallė bėhen copėtime nga rrethi i tyre i gjerė shpirtėror, e, nė vend tė ngritjes sė njeriut, ato i premtojnė njeriut rritje pushteti dhe pėrmbushje tė kėnaqėsive. Kėrkohet njėmendėsi iracionale, paganike, magjike; na kanoset rikthimi nė format arkaike-rrėnuese tė marrėdhėnieve me pushtete dhe fuqi tė panjohura. Mund tė kemi tundimin pėr tė menduar se sot ska krizė tė religjionit, por ekziston kriza e krishterimit. Unė nuk do tė pajtohem me kėtė konstatim. Pėrhapja popullore e fenomeneve religjioze apo kinse religjioze nuk ka tė bėjė ende me lulėzimin e religjionit. Nėse ekziston njė koniunkturė e madhe e formave patologjike (tė sėmura) tė asaj qė konsiderohet/mbahet si religjioze, kjo ėshtė shenjė se religjioni nuk mund tė rrėnohet, megjithatė kjo tregon njė shkallė serioze tė krizės sė saj. Njashtu na mashtron ngjasimi, qė krishterimit tė molisur gjithė e mė tepėr po ia zėnė vendin dhe po depėrtojnė religjionet e Azisė dhe islami. Ėshtė shumė evidente se nė Kinė dhe Japoni religjonet e mėdha tradicionale e kanė humbur fuqinė pėr tu pėrballuar me trysnitė e ideologjive tė kohės moderne apo kėtė e bėjnė mė pak efektivitet. Madje as nė Indi vitaliteti religjioz nuk ka arritur deri mė tani pėr tė kėnaqur bashkimin e ndėrsjellė mes pyetjeve tė reja dhe traditave tė vjetra. Nė ēfarė mase do tė duhej tė rishqyrtohej rizgjimi dhe lėvizshmėria e botės islame, e ushqyer vėrtetė me forca religjioze. Nė disa vende siē vėrejtėm na kanoset vėrtetė njė vetėrrėnjėsim i ndjenajve patologjike qė veēsa ngrit frikėn e asaj tė tmerrshmes, pėr tė cilėn pak mė parė na rrėfyen Pauli, Heisenberg dhe Fest.
Ska rrugėdalje tjetėr: arsyeja dhe religjioni duhet ti afrohen njėra tjetrės pa u shkrirė njėra nė tjetrėn. Nuk kemi tė bėjmė kėtu me ruajten e interesave tė asociacioneve tė religjioneve tė vjetra. Kėtu kemi tė bėjmė me njeriun dhe botėn. Asnjėri nuk do tė shpėtojė po nuk qe i pranishėm Hyji nė mėnyrė tė qartė nė jetėn e tyre. Askush tė mos mėtojė se e di deri nė fund rrugėn se si do tė mund tė zgjidhė. Kjo pėr shkak se nuk ėshtė e mundshme nė njė shoqėri tė lirė e vėrteta nuk mund dhe nuk duhet tė kėrkojė mjete tjera pėr tu pėrbiruar pos forcės sė bindjes; bindja madje vėshtirė se formohet nė njė xhungėl mbresash dhe kėrkesash qė i bėjnė trysni njeriut. Pėrkundėr gjithė kėsaj duhet pasur guxim pėr tė bėrė prova pėr tė gjetur rrugė pėrmes konvergjencave qė shfaqen, tė riarrihet bindja pėr atė qė nė tė shumtėn e rasteve ėshtė larg hapsirės sė interesave tona.
Krijoni Kontakt