Shkrimtari shqiptar në metropolin socialist të viteve ’60.

Lexim paralel i “Dragoi prej fildishi” nga F. Kongoli dhe “Muzgu i perëndive të stepës” nga I. Kadare.

Tregimtari-studenti-shqiptar pret “trolejbusin” në një metropol postrevolucionar të Lindjes së kuqe, duke mbajtur ndërmend emërmbiemra të vështirë vajzash të huaja. Memuaristika poetike e viteve ’60, fjalën “trolejbus” e rimon me fjalën “rus”. Në fund të viteve ’90, stacionet e trolejbusëve përskuqen edhe më në lindje; rima bëhet e pamundur në Kinë. “Në stacionin e Parkut zoologjik zbrita, mora linjën e trolejbusit pak më tutje”.(176d[*]); ”…trolejbusët ishin të ngadalshëm si drerët e përrallave.”(210m[*][*]). ”Ndërrova trolejbus. Në fund m’u desh të ecja në këmbë dhe pas një kthese dola në një rrugëz (…) ku e kisha lënë të shihesha me Sui Linin.”(176d). I kapur si pasagjer në hekurin mbajtës të fjalës “trolejbus” gjatë shfletimit të parë fizarmonik të romanit “Dragoi i fildishtë”, direkt mendja më vajti tek Ismail Kadareja dhe “Muzgu i perëndive të stepës”, tek vargjet e tij për shpikjen e avionit nga malli për atdheun, ku nëse më kujtohet mirë tymi kaltërosh i një duhani shqiptar që pi një rus, mbështillet rreth mallit të poetit në trolejbus. Në një lexim ekonomiko-politik në Shqipërinë manualo-mekanike para ’90-tës, anglicizmi “trolejbus” e transporton përshkrimtarin në një status moderniteti e lirie, sado kjo e jetuar në një vend të Lindjes. Trolejbusi për lexuesin kthehet në autobusin blu të Jim Morrison-it, autobus me një shofer ëndërrimtar, autobus i evadimeve psikedelike. Sensi i evadimit me trolejbus, pas daljes nga tuneli i Komunizmit, sigurisht humb sharmin fillestar. Problemi qëndron se fjala ama më shërbeu si artific për të mbledhur edhe të tjera paralele midis “Dragoit…” dhe “Muzgut të perëndive të stepës”. Që në fillim përballohemi njëlloj me saga të jetës studentore, me elemente të Bohemës. Në të dyja rastet kemi njëlloj një funksionin gati fiziologjik të letërsisë nëpërmjet efektit të formalinës apo balsamosjes për ruajtjen me çdo kusht të rinisë së ikur. Në të dyja rastet kemi koloninë e rinisë, një vizion paradiziak i ndalimit të kohës në dy metropole të utopisë së kuqe kthyer në makth. Metropole që pluskojnë mbi spirancat ngulur në trashëgimitë madhështore mitiko-kulturore. Në të dyja rastet kemi ritualet iniciatike (më shumë tek Kongoli) apo dodonike të seksit dhe transit alkoolik. Në të gjitha rastet kemi ikonostaset e pop-artit bolshevik me Mao dhe klasikë të tjerë komunistë që numërohen e bashkëveprojnë me personazhet në çdo hap të përditshmërisë. Që në fillim romanet mbartin mu në titull spirancat e nënrealitetit socialist, nënshtresës mitike. Tek Kadareja kemi përmendjen e kulteve shamanike të peisazhit primitiv rus: “Ndër mend m’u përfytyrua koka mitologjike sllave, që frynte bulçinjtë, e llahtarshme midis stepës.”; ”…hyjnitë e rrëgjuar të stepës më rrinin të palëvizshëm në tru si në një presidium.”(327m). Tek Kongoli: “…atëherë midis reve më shfaqej një dragua. Ai dilte nga humbëtirat e reve e mua më dukej e pabesueshme. Dragoi madhështor, me luspa fildishi, orvatej mundimshëm të më jepte mesazhe.” (34d). Dragoi del si vegim dhe si dekoracion gjatë gjithë vëllimit të romanit. Ai herë-herë godet edhe tavolinën me panxha, por është edhe një souvenir i lirë kinez i blerë me pare studenti.
Në universin dualist kinez Dragoi është një shenjë yang force dhe mashkullsie, i trupëzuar më vonë edhe si simbol i perandorit. Në “shenjat rrugore” të kozmogonisë kineze, ai është simbol i Lindjes gjeografike. Obsedimi me një figurë kaq primare dhe të fuqishme mashkullore, kthehet në tension antagonist me narratorin-student dhe mashkull. “Atëherë, kur tutorëve të popullit u tha mendja të prisheshin me rusët e të ndreqeshim me Kinën, ne nuk vuanim për bukë…(…) Na mundonte uria seksuale. Kina i kishte gjitha potencialet për të shuar urinë tonë seksuale.”(54d). Turizmi seksual në Lindje, shumë i përfolur dhe në modë, nuk është Tailanda e shumëpërfolur e perëndimorëve të mirëfilltë; çunat tanë të etur shqiptarë kanë mësyrë Rusinë dhe Kinën. Rrëmbimi i “tanushave” sllave e mongoloide e ka spostuar ritualin e egzogamisë në një qerthull gjithsesi të mbyllur të familjes së rreme socialiste. Martesa larggjaku, kulti i motrës dhe shfrimi seksual mbi të huajtë, merr fytyrë në kanalizimin vëllazëror të pasionit për vajzën me emrin Nirvana: ”Ajo rezatonte magjepsjen e femrës që e pashë gjithnjë me sytë e vëllait.”(56d). (Kongoli tek “Dragoi i fildishtë” njeh në botën e narratorit edhe mekanizmin e përdhunimit të armikut-prerjen e kokës së burrit luftëtar/ përdhunimin e gruas së tij.)
Gjithsesi tensioni seksual është i përmbajtur tek rreshtat e Kadaresë; kurse Kongoli çlirohet deri edhe me bërtitje të urimit panseksual, ogurzi, orgjiatik “Të q… Kina nënën!” Në rolin e planifikuesit administrativ të seksualitetit, apo të një lloj prezervativi politiko-administrativ, kemi figurën e ambasadës shqiptare, e cila është objekti që më shumë ndan e tëhuajzon studentët meshkuj të Shqipërisë nga trupi i madh i Rusisë edhe Kinës. “…sipas informacioneve nga kanale zyrtare, del se ju paskeni përdhunuar gjysmën e vajzave të Pekinit. Prandaj hapni sytë sa nuk është vonë. S’ju mbrojmë dot pastaj.” (135d); “…do të ishte më mirë që tani për tani të kishit marrdhënie sa më të kufizuara me vendasit. Sidomos është fjala për vajzat…”(314m). -thotë punonjësi i ambasadës në Moskë, i veshur me të zeza dhe i zbehtë. Specializimi seksual i studimeve tek shqiptarët e kohës del haptas në rreshta të tillë të Kongolit: “Zakonisht i flisja në rusisht.(…) E quaja Raisa.” (172d); (Eksperienca është një fotokopje, një rimarrje nga Rusia në Kinë.) “…do të vazhdoje të masturboje me ritme frenetike si shumica e bashkëmoshatarëve para se të mbërrinim në Kinë.”(…d).
Elementet e Bohemës dhe të pritshmërive të revolucionit kundërkulturor të ’60 sigurisht që i gjejmë edhe tek dehjet kolektive të institutit “Gorki” të Kadaresë edhe në konviktin pekinez të Kongolit. Për arsye të mirëkuptushme, ngjarjet janë më eksplicite te pena e viteve nëntëdhjetë e këtij të fundit. Vështrimi i shkrimtarit të pasnëntëdhjetës është i lirë të zbresë në pjesë të fryra dhe erogjene të trupit femëror të një gjysme duzine racash e kombësish, si edhe më vonë të përfshihet në “ildisje erotike” (flirte) me to.Veç përmendjes së Elvis Presley-t, Louis Armstrong dhe twist e rock n’ roll-it, Bohema e Kongolit duket më e prejardhur dhe më e besueshme prej viteve të para të shekullit të 20-të. Sublimimi përmes markave të konjakëve e kalvadosëve të Remarkut, (ky i përmendur me emër në fq.19), u vë atmosferave së seksit e alkoolit kornizën e romaneve-kult të rinisë shqiptare të viteve të socializmit, si “Tre shokët “etj.
Në enumeracionet dhe përshkrimtaritë e personazheve të të gjitha racave që popullojnë bursat studentore socialiste, ka paralele të mëdha. Nëse tek Kadareja me vizë në mes gjejmë studentët sovjetoaziatikë të “grupit të Kara-Kumit”, tek Kongoli po me vizë ndarëse në mes kemi grupin “arabo-afrikan”. Paralelja është edhe grafikisht.(- -), e këtë e themi për pak humor. Ndërkaq kemi tek Kongoli enumeracionin dekreshendo “ithtarë të Konfucit, studiues të budizmit, shkrimtarë të cilësuar të djathtë e të dënuar gjatë viteve ‘50, aktorë opera, ushtarakë mançu të karrierës.”(146d). Tek Kadare: të”akuzuar për stalinizëm, për nacionalizëm borgjez, rusofobi, folklorizëm, shovinizëm të shtetit të vogël.” (215m). Kemi zhargonet e detyrueshme studentore që nga montimi përshëndetjes “bon aksham” tek Kadareja deri tek ndërtimi i një “Kafje të Xhafës” përmbi një kafe të Pekinit nga Kongoli.
Gjithashtu mitologjia folklorike apo nacionaliste u ofron autorëve një travesti vetëbesimi në tokat e kulturave madhështore ku u duhet të përballen jo si provincialë me seksin e dobët e të bukur. Kongoli: ”Qëndrova para Lui Sinit pa fjalë. Ajo ngriti kokën. Kështu e ka parë Roksana Aleksandrin, mendova. (…) Po unë s’jam Aleksandri i madh, megjithëse ai ka qenë gjaku im.”(176d). Por një faqe më pas narratori ndërron mendim:_”… desha të ulërija: Unë jam Aleksandri i Madh”. Tek Kadare kemi: “ishim prapë mbi të njëjtin kalë, të vdekur e të gjallë si në legjendën e Konstandinit me Doruntinën.”(292m). Po aty kemi edhe personalizimin brenda këngës së nizamit: “…atje në Jemen është një urë i thashë …(…) …. ajo dëgjonte si e topitur.(…) Në pyettë ç’nuse mori/ Lida Snjeginën nga Saratovi.”(325m).
Në një paralele edhe me përshkrimet e të vetmit personazh kinez tek “Muzgu…”, kinezit Ping, por e pasuruar kjo edhe me dijen paraprake për atmosferën e “Koncert në fund të dimrit” edhe tek “Dragoi…” ka një frymë të dukshme superioriteti racor e kulturor të personazheve-narratorë, apo edhe kritika ndaj dukjeve e prekjeve nga Kina e kinezët. Rastet janë të shumta, (“majmunë të verdhë”, “Kina nuk ka nevojë për bukë, po për tru” etj, etj.) por mjaftohemi të përmendim tek “Dragoi…” si një lloj parathënie të kësaj fryme, paragjykimin para nisjes në Kinë që ka personazhi për “vendsikterin” e përfytyruar të mallkimeve popullore: ”Vafsh në Çinimaçin.”(35d).
Ernesto Sabato i madh ka një ese përmbi funksionin evangjelik të romanit, që e titullon “Romani- ringjallja e unitetit primordial”. Unë e kam lexuar togun “unitet primordial”, si term për rigjetjen e harmonisë primare të njeriut në Eden apo në kulturat tradicionale, unitet gati i njëjtë për të cilin flet skema e bashkimit spiritual tek platonizmi. Në utopinë e kolonisë rinore, të mbushur me solidaritet e dashuri, gjuhë të ndryshme, seks, dehje e bashkëpërjetim, kemi arketipin e thyer të familjes së madhe patriarkale dhe të poligamisë. Permes rivizitimit të kameratizmit dhe euforisë komunare. Kapërcimi i tribalizmit përmes arritjes së harmonive të vogla në Babelin studentor, na jep projektin intim të globalizmit përmes rreshtimit për dy të njerëzimit në yin e yang, në meshkuj e femra, në simpatikë e josimpatikë, të ndershëm dhe jo.




--------------------------------------------------------------------------------
[*] d-“Dragoi i fildishtë”, Fatos Kongoli, “Çabej” Tiranë,1999[*][*]m-“Muzgu i perëndive të stepës”, Ismail Kadare, “Naim Frashëri”, 1981