Historia e Kishes Katolike shqiptare ne Kosove

[NoName]

Historia e Kishes katolike shqiptare ne Kosove

Isak Ahmeti

1.

Tradita kishtare iliro-shqiptare ne Kosove
Te shkruash per historikun e Kishes katolike shqiptare ne Kosove, perkatesisht ne Dardani [1], domethene te shtetgtosh dhe te hulumtosh neper shekuj pjesen me te ndritshme, pjesen me te stuhishme te jetes sone kishtare dhe kombetare njekohesisht. Kete po e theksoj qe ne fillim per arsye se Kisha katolike shqiptare ne Kosove, si institucion i organizuar nder te paret ne Evrope, gjate shekujve ka ndikuar, kur e kur edhe ne menyre vendimtare, qe ta ruajme identitetin tone fetar, kulturor dhe kombetar. Le te perkujtojme se nga gjiri i kesaj Kishe kane dale edhe klerike e prelate te merituar kishtare, shkrimtaredhe veprimtare te medhenje qe kane luftura duke rrezikuar edhe jeten per t`u cliruar nga zgjedha e huaj (P. Budi, P. Bogdani, T. Raspasori, G. Krasniqi, Sh. Gjecovi, etj.), dhe per te ruajur identitetin fetar, kulturor dhe kombetar. Vete Hasi, Pjeter Budi, Andre, Lluke e Pjeter Bogdani, Gjon Nikolle Kazazi, Shtjefen Gjecovi, Dom Ndue Bytyci, Dr. Don Gasper Gjini dhe shume te Tjere, qe do t`i marrim ne shqyrtim ne nje kapitull te vecante, tregonse ata, si do te shprehej edhe E. Cabej [2], perfaqesojne nje lulezim te shenueshem te shkrimit e te literatures se Atdheut, pra edhe te Kosoves. Fakti qe keta nuk jane nje a dy, po perbejne nje varg burrash te pendes, na deshmon se ketu, pra edhe ne Kosove, edhe ne Shqiperi, nuk kemi te bejme me nje dukuri kulturore sporadike, por kemi te bejme me nje levizje mentore. Per keta njerez, sic eshte shprehur edhe albanologu me i madh i diteve tona, Eqrem Cabej [3], e per kohen ne te cilen jetuan, atdhe gjuhe e besim ishin nje trinom i pandare dhe ata luftuan duke rrezikuar edhe jeten, per ruajtjen e ketyre vlerave [4]. Eshte i madhe numri i atyre klerikeve dhe prelateve kishtare te Kishes katolike shqiptare te Kosoves qe nuk kane kursyer as jeten per t`i sherbyer Kishes shqiptare, per t`i sherbyer Kombit dhe kultures shqiptare ne pergjithesi. Klerike dhe prelate te Kosoves jo vetem qe perhapen fjalen e Krishtit ne shqipet, por kur e kur ata, si don Gjon Bisaku, Don shtjefen Kurti, dhe Don Luigj Gashi e ngriten e tyre te fuqishem, per te drejtat e shqiptareve, deri te Liga e Kombeve ne Gjeneve (5 maj 1930). E kontributi i Ate Lorenc Mazrekut, Don Anton Zogajt, Ate Pal Dodajt, Ate Klement Mirajt, Ate Bonaventure Gjecajt, Dom Mikel Tarabulluzi, Ate Luigj Palajt, dhe shume e shume te tjereve?
Nga gjiri i kesaj Kishe ka dale, gjitheashtu, edhe figura e ndritur shqiptare e shekullit (XX), Nena Tereze, bartese e shume mirenjohjeve dhe dekoratave, cmimit Nobel per Paqe dhe tani se fundi edhe beatifikimi i saj.
Kam theksuar edhe me pare se Dr. Dom Gasper Gjini [5], ka shkruar vepren monumentale Ipeshkvia Shkup-Prizren gjate shekujve [6]. Ne kete studim monografik, qe dalon prej tjereve nga mbareshtrimi dhe trajtimi shkencor i problemeve si dhe nga sintetizimi i te dhenave historike-arkivore-shkencore, ai ka paraqitur historine e dioqezes se Shkup-Prizrenit qe kape nje periudhe prej mbi 16 shekujve. Ndonese ky eshte studimi i pare qe ka nje vlere monumentale, per Kishen e Dradanise, perkatesisht te Kosoves ne vecanti dhe per historine kombetare ne pergjithesi, aty nuk e kemi te trajtuar edhe historine e Kishes katolike shqiptare te Kosoves te periudhes se re dhe me te re, vecmas ate te pas Koncilit te dyte te Vatikanit qe eshte poashtu e nje rendesie te vecante. Sepse edhe periudha e re dhe me e re e jetes se kesaj Kishe eshte e mbushur plot me akte heroike e sublime te martireve te Kishes, te Kombit, e te kultures shqiptare ne pergjithesi. Dhe mu per kete arsye mund te konstatojme me plote te drejte se istoria e Kosoves dhe jo vetem e Kosoves, por edhe e popullit shqiptar ne pergjithesi, mund te studiohet dhe te shkruhet ne menyre objektive dhe parimore vetem ne kontekst te Katolicizmit qe, sic thote edhe shen Pali, ai vete predikoi Ungjillin qe nga Jeruzalemi dhe rrotull deri n`Iliri [7]. Dhe ne nahi te Dardanise, perkatesisht ne Arkidioqesen e Prizrenit fene e Jezu Krishtit e ka perhapur vete Shen Matheu apostull [8]. Kete e ka pohuar edhe vete Farlati ne veprene tij te njohur “Illyricum sacrum”. Aty ai shkruan se Shen Matheu apostull e ka perhapur ne Cardani, perkatesisht ne Kosove, fene e Jezu Krishtit [9]. Qe atehere, prandaj, fillon ne nje menyre edhe istoria e Kishes katolike shqiptare edhe ne Kosove. Keto te dhena, por edhe shume te tjera qe dihen [10], na japin te drejte jo vetem mendojme, por edhe te konstatojme se Krishterimi ne Dradani, pra Kosoven e sotme (qe eshte teritor qendrore i Dardanise se dikurshme [11], eshte perhapur qe ne shekullin e pare, pas Krishtit. Mirepo jeta e kesaj Kishe ne shekujt e pare, por edhe me vone, ishte shume e veshtire dhe me plote rreziqe. Sepse ajo ishte e ndjekur, e salvuar. Per kete ka shkruar ne menyre rrenqethese edhe Shen Jeronimi, shkrimtar i shkelqyeshem me origjine shqiptare [12]. Ne Epistolae (Letrat), ai shkruan, pos te tjerash, edhe kete: “Me rrenqethet stati kure mendoj te tregoj per shkaterrimet ne kohen tone… Sa gra fisnike, sa virgjera kushtuar Zotit, sa njerez te lire dhe finike u dhunuan ne keto lufta! U moren rober ipeshkvinj, u vrane presbyter dhe rrembyes te tjere te ndryshem te kishes. U shkaterruan kishat. Prane ltereve te Krishtit u vendosen si ne grazhd kuajt. Kockat e martireve u nxoren nga varret. Kudo zi, kudo ofshe dhe hija e madhe e vdekjes…” [13].
Ndonese bene jete te veshtire, jete martire, Kisha katolike shqiptare ne Kosove ishte e themeluar, e rregulluar dhe e organizuar mire, madje mjaft mire [14]. Ne kontekst me kete duhet te permendim edhe vitin 325, kur Konstatini i Madh, i nxitur nga vete Papa Liberi, thirri Koncilin e Nicese, ku moren pjese, pervec delegateve te Papes se Romes, edhe perfaqesuesit e Kishes se Dardanise (Kosoves). Dhe ne mesin e nenshkrimeve te delegateve te Papes, ghasim edhe nenshkrimin e ipshkvit te Dardanise “Dacus Dardaniae” [15]. Vete fakti se ne Koncilin e Nicese Dak Dardani merr pjese si metropolit i tere provinces, bashke me sufragane, si dhe menyra e nenshkrimit te tij ne krahasim me metropolitet e tjere [16], deshmon se territori kishtar dhe bashk me kete edhe kierarkia kishtare e Dradanise, ka qene themeluar edhe e rregulluar me heret sikur edhe ne viset tjera. Keshtu ka deshmuar, me nje varg argumentesh te pamohueshem, edhe studiuesi i rrale, Dr. Dom Gasper Gjini [17].
Me kohe ne Dardani eshte rritur edhe numri i dioqezave. Per kete deshmon nje numer i madhe i dokumenteve kishtare [18]. Dhe kjo tregon se jeta fetare ne Dardani (Kosove) po gufante. Mirepo mbi rregullimin e mbrendshem te Kishes dardane jane ruajtur shume pak lajme nga shek. V. Ne kontekst me kete vlen te permendim edhe leterkembimet midis ipeshkvijve te Dradanise dhe Papes te Romes. Keshtu, per shembull, Papa Gelaziu, me 493, i drejton nje leter te posacme nje ipeshkvi te Dardanise, me c`rast e inkujaron qe te qendroje edhe me tej ne fene e vertete [19]. Nderkaq me 494 ipeshkvinjt e Dardanise i paten drejtuar nje leter Papes, Gelaziu, duke i premtuar se do te qendrojne konsekuente ne fene e vertete te Jezu Krishtit [20]. Edhe Papa, Simah, permes le trave te veta, qe kane gjitheashtu karakter institucional, inkurajonte, pos tjereve, edhe prelatet kishtare dhe mbare klerin e Dardanise per te qendruar besnike ndaj Kishes se Romes [21].
Nga keto leterkembime midis Papes dhe ipeshkvinjve te Dardanise, leterkembime keto qe kane karakter baritor-institucional e kishtar, mesojme se Kisha e Dardanise (Kosoves) ishte mire e organizuar dhe se ajo qendronte konsekuente dhe besnike, n`ato kohe herezishe te shumta, ndaj Kishes se Romes.
Historia e Kishes katolike shqiptare ne Kosove mund te veshtrohet, te studiohet vetem ne kontekst me ipshkvin e Scupit te lashte, te Justinianes se Pare (Justiana prima). Por vetem edhe ne kontekst me ipeshkvine e Shkup-Prizrenit, perkatesisht te Prizrenit. Ne kuader te ketyre dy dioqezave qe ndonjehere kishin perjetuar bashkimin personal ose kur e kur, per shkak te rrethanave politike, ishin “shuar” ose ishin riperterire, kishte qene e organizuar jeta kishtare ne keto hapesira. Dhe kontinuiteti kishtaro-administrativ i tyre nuk mund te kontestohet [22], ndonese pas termetit katastrofal te vitit 518 ne dokumentat kishtare nuk hasim ne lajme as per kishen as per ipeshvijt e qytetit te Scupit dhe te mbare Dradanise. Mirepo jeta kishtare vazhdon ne nje qender tjeter, ne Justiniana prima [23]. Dhe pse jo, kur dihet me saktesi se Justiniani (527-565) e ndertoi Justinianen e pare dhe e ngriti ate ne aspektin kishtar ne rang te argjipeshkvise dhe te mitopolise me te gjitha prerogativat. Ne fakt te gjithe njohesit e mire te kesaj problematike pajtohen njezeri se Justiniana prima eshte trashigimtare e ipeshkvise se Shkupit te lashte [24] qe qendroi besnike ndaj Papatin te Romes. Per kete unitet me Papatin e Romes deshmojne edhe Novellat X dhe CXXXI te Justinianit.
Mirepo edhe Justiniana Prima, per shkak te dyndjeve te panderprera te popujve te ndryshem barbare dhe te sllaveve, nuk do te qendroje gjate. Dhe per here te fundit, me sa dihet deri me sot ajo permendet ne aktet kishtare ne vitin 602, kur Gjonin, argjipeshkvin e saj, perpiqet ta nderroje perandori Maurik (582-602). Kunder deshires autokratike te ketij perandori ishte angazhuar vete Papa i Romes, Gerguri i Madh. Kjo shihet qarte edhe nga korrespodenca e Papes, Gergurit te Madh, letrat e te cilit ishin adresura per Gjonin, argjipeshkvin e permendur, i cili, perkunder kundershtimit te perandorit Maurik, mbetet drejtues shpirteror i ketyre visive. Ky eshte njeherit edhe ipeshkvi i fundit qe permendet si argjipeshke i Justinianes se Pare [25].
Dhe n`ate kohe, pas vitit 602, per Kishen katolike shqiptare te Dradanise (Kosoves), fillon nje kohe e veshtire, nje periudhe qe eshte quajtur me te drejte koha e erret [26], ndonese ne Koneilin e VII ekumenik, qe eshte mbajtur ne Nice me 787, marrin pjese, pos te tjereve, edhe ipeshkvinjt e Drdanise [27]. Dhe ky fakt deshmon se, ndonese ne kushte te veshtira, jeta kishtare ne keto hapesira ishte e organizuar mire, ndersa jeta pastorale i pershtatej kohes.
Sa i perket dioqezes se Shkupit, ajo permendet ne mbarim te shekullit te IX. Ne nje dokument te shkruar ne gjuhen greke ne mesin e dioqezave te ndryshme permendet edhe selia e ipeshkvise se Shkupit, kurse ne fillim te shek. VIII e njohim emrin e nje ipeshkvie te saj. Ne fakt ky eshte njefare Marinus “episcopus… indignus sanctissmae Dei Genitricis de Scopia” (ipeshkev… i padenje i Shenjterueshmes Hylindese ne Shkup). Keshtu ai nenshkruhej ne letren e derguar Papes Inocentit III, 1204 [28]. Mirepo ky vit nuk mund te merret si “terminus post quem” i fillimit te kesaj dioqeze [29]. Nderkaq nga korrespondenca e Papes Inocentit III (1198-1216) mesojme mjaft per hierarkine kishtare te treves dardane [30]. Pervee dy arqipeshkvive, permenden ne keto letra edhe pese ipeshkvij sufragane si: Scopiensis (Shkupit), Nissiensis (I Nishit), Prisdiensisi (Prisrenensis, Prizrenit, Pristinensis –Prishtines I.A.) [31].


2.

Dioqeza e Shkupit dhe jeta kishtare ne kohen e sundimit te mbreterve serbe dhe ne kohen e dominimit turk
Eshte theksuar me te drejte se Kisha katolike shqiptare e Dardanise (Kosoves) qe ne fillim te konstituimit te saj ishte zhvilluar nen ndikimet e ndryshme dhe te kunderta politike, kulturore dhe te riteve. Ajo eshte zhvilluar nen ndikimin e Romes, por edhe te Bizantit. Ndonese ne Mesjeten e hershme per kierarkine e Kishes shqiptare ne Kosove nuk kemi te dhena te mjaftueshme, gje qe eshte edhe e kuptueshme, pasi qe eshte fjala per periudhen e dyndjeve te barbareve dhe te sllaveve, prapeseprap ne kontinuitetin e saj prej koherave te meparshme, nuk mund te ndryshohet [32]. Dhe, perkuder peripetive te ndryshme historike, perkunder te perzierjes se perandoreve ne jeten e kishtare, perkunder pushtimit te ketyre visive nga barbaret dhe sllavet, Kisha katolike shqiptare e Kosoves, ka arritur t`i ruaje deri me sot, ndonese kohe pas kohe te cenuara, te gjitha ingerencat, te cilat i kishte pasur dikur Shkupi i lashte, Justiniana Prima, por edhe Ipeshkvia e Prizrenit. Dhe nga aperti kishtar, perkunder peripetive te ndryshme, kohe pas kohe edhe te nderprerjeve, te kushtezuara me situate politike, dioqeza e Prizrenit mbetet gjithnje ne jurisdiksionin e Papatit.
C`eshte e verteta, jeta kishtare ne Kosove ne Kohen e sundimit te mbreterve serbe dhe te dominimit turk ishte shume e veshtire. Gjate kohes se sundimit te mbreterve serbe dhe te dominimit turk, Kisha katolike shqiptare e Kosoves kishte perjetuar nje Golgote te vertete. U ballafaqua edhe me apostazine e madhe (shek. XVI-XIX). E ballafaquar me rrezikun e islamizimit dhe ortodoksizmit skizmatik, Kisha katolike shqiptare e Kosoves detyrohet qe te struket neper male. Ligjet drakonike serbe si dhe ato turke kane lene gjurme te thella negative. Mirepo, perkunder kohes se sundimit te eger, ne keto treva kurre nuk u shua perfundimisht drita e fese katolike. Njemend shume kisha shqiptare te Kosoves u shendrruan ne kisha serbe ose xhami [33], mirepo vlera shpirterore dhe kulturore qe i krijoi kleri katolik shqiptar i ketyre aneve (qe nga Ate Pal Hasi e deri te Imzot Nike Prela etj.) kane mbetur si nje drite dhe zjarri, kane mbetur Kishe e gjalle e ketij trolli qe nuk shuhet.

Dihet mirefilli se dioqeza [34] e Shkup-Prizrenit, perkatesisht e Prizrenit eshte sinonim e Kishes katolike shqiptare ne Kosove. Dhe mu per kete arsye po paraqes edhe disa te dhena relevante mbi dioqezen e Prizrenit, qe ishte bartese e aktiviteteve te rendesishme ne fushen kishtare, politike, kulturore, arsimore dhe kombetare, aktivitete keto qe, ndonese te ndjekura mizorisht dhe te perbuzura, kontribuan ne mase te konsiderueshme ne botimin e librave ne gjuhen shqipe, ne hapjen e shkollave shqipe etj. Duke ndikuar ne kete menyre drejtperdrejte ne kultivimin dhe pasurimin e identitetit tone fetar, kulturor e kombetar. Ne kontekst me kete le te perkujtojme edhe faktin se Kisha katolike shqiptare, vecmas ajo e ritit romak ne Shqiperi, ne shek. XIV-XV, ishte bere faktor i rendesishem ne ruajtjen e pavarsise dhe identitetit etnik shqiptar. Kjo Kishe, bashke me te edhe ajo e Prizrenit, perkatesisht e Kosoves, se bashku me Gjergj Kastriotin-Skenderbeun ishin bere pararoje e qyteterimit te krishtere evropian. Sesht e tepert te theksohet se me kete rast Shqiperia ne shek. XV, pra edhe Kosova, ishte me shumicen e saj katolike romane, me dhjetera e dhjetera ipeshkvi dias prej te cilave, nderto edhe ajo e Prizrenit, kane nje histori sa te lavdishme poaq edhe te stuhishme, madje qe prej agimit te Krishterimit e deri ne ditet e sotme.
Sa i perket, por, organizimit te Kishes katolike shqiptare ne Kosove, pervec asaj qe kam theksuar edhe me pare, ajo organizohej pre ipeshkvise katolike te Shkupit, e cila ne keto treva vepron qe nga fillet e krishterimit dhe prej ipeshkvise se Prizrenit. Kjo e fundit pas shkaterrimit ne kohen e dyndjeve barbareve dhe te ardhjes se sllaveve si duket i merr ingerencat juridike dhe titullore te Ipeshkvise se Justiniana Sekunda [35].
Ne fakt edhe pse ipeshkvia e Prizrenit permendet ne dokumentet e Bazilit II (1020) si duket ka deshmi, ndonese ende hipotetike, se ajo permendet qe ne vitin 458, lidhur me Koncilin e Kalcedonit dhe qendrimeve ndaj tij. Ne letren derguar perandorit Leonit, ne mesin e ipeshkvinjve te tjere permendet edhe Pali, ipeshkev i Prinatenus (Paulus episcopus Prinatenus), qe kete disa prej sudiusve serioze, e identifikojne me Prizrenin, perkatesisht Prisrensis ne vitin 1096-1105. Pavaresisht nga kjo titullaret e kesaj ipeshkvie jane njohur gjate shekujve XI, XII e sidomos prej shek. XIII. Ne te vertete ne letren e Papes Inocentit IV, e dates 12.IV. 1253, ne mesin e sufraganeve te Ipeshkvise se Tivarit permendet edhe ipeshkvi i Prizrenit, kurse ne shek. XIV permenden tre ipeshkvinj, Dominikan Konrad (1313-1320), Bendikti (1335, 1338), Gjoni 1375) dhe ne fillim te shek. XV Dominicani Gjergj Panduzi (1404), pas te cilit gjate dy shekujve nuk permenden me ipeshkvinjt dhe ipeshkvia, megjithe qe Ipeshkvia si e tille nuk shuhet, sepse me 1618 permendet ipeshkvi Pjeter Katiqi [36]. Kuptohet se nderprerjet e vazhdimesise se titullareve te kesaj ipeshkvie (dioqeze) deshmojne qarte per veshtersite e shumta, por edhe per gjendjen e veshtire te shqiptareve katolike qe u gjenden nen sundimet e egra. Megjitheate Roma u ka bere vazhdimisht koncesione shqiptareve katolike ne pune te perdorimit te gjuhes popullore… edhe ne pune te hapjes se shkollave dhe vecmas te Kolegjeve shqipatre [37], qe kane dhene impulse te reja te jetes kishtare, kulturore dhe kombetare edhe ne treven e ipeshkvise se Prizrenit, te Kosoves.
Kisha katolike shqiptare e Kosove, perkunder ngjarjeve te vrullshme politike, perkunder ndjekjeve nga ana e mbreterve serbe, sunduesve bizantine e despoteve te tjere, perkunder uzurpimit te Kishave katolike shqiptare nga ana e serbeve dhe myslimaneve [38], ka mbetur e gjalle nder keto troje duke dhene personalitete shume te shquara edhe per Kishen edhe per Kombin (Pjeter Bogdani, Tome Raspasani, Shtjefen Gjecovi, Gasper Krasniqi, Nena Terze, etj., etj.).
Por vlene te theksohet me kete rast se Ipeshkvia e Prizrenit ripertrihet sidomos pas themelimit te Kongregates se Propaganda Fide (1622), kur edhe fillon rivendosja dhe riakntivizimi i klerit dhe Kishes katolike shqiptare ne Kosove. Me 12.II. 1618 ripertrihet Ipeshkvia e Prizrenit. Papa Pali i V per ipeshkv te kesaj Ipeshkvie emron Pjeter Katiqin. Mirepo me 1642 per ipeshkv te Ipeshkvise se Prizrenit emrohet Pjeter Mazreku, prizrenas, prelat ky shume i cmuar edhe nga Selia e Shenjte. Ne vitin 1651 Propaganda Fide e emroi Andre Bogdanin per ipeshkv te Ohrit, mirepo ne nderkohe i lejohet te qendroje ne Janjeve dhe ne Prishtine. Dhe ne mungesi te prelateve, Andre Bogdani, te cilit turqit ia kishin djegur shtepine e familjes, per shkak te aktiviteteve patriotike prej vitit 1666 nga ana e Propaganda Fides autorizohet qe t`i administroj te gjitha katedrat vakante ipeshkvore ne Serbi dhe ne Kosove, keshtu qe ne kohen e tij behet edhe bashkimi personal i arqipeshkvive te Ohrit, Shkupit dhe te Prizrenit. Ndersa arqipeshkvi e fundit e Ohrit, Franjo Soimiroviqi, kishte rezidencen ne Prizren. Mirepo pas nje marreveshje midis Andre Bogdanit dhe F. Soimiroviqit, Kongregata e emroi Andre Bogdanin per argjipeshkev te Shkupit, ndersa F. Soimiroviqin e transferoi ne seline e Ohrit [39]. Dhe qe nga koha e argjipeshkvit dhe martirit te Kombit, Andre Bogdanit e deri me sot dihen, madje pa shkeputje, titullaret e dioqeses se Shkup-Prizrenit, perkatesisht te Prizrenit [40], te cilet, kush me pak e kush me shume, kane kontribuar jo vetem ne ruajtjen e fese se te parve, por edhe ne zhvillimin dhe pasurimin e vlerave kulturore dhe shpirterore te frymes evropiane. Dhe jo rastesisht, prandaj Selia Shenjte per ipeshkev dhe arqipeshkev te Kishes katolike shqiptare gjithmone ka emruar shqiptare shume te arsimuar dhe me autoritet te madh sic sishin Pjeter Mazreku, Andre Bogdani, Pjeter Bogdani, Gjon Nikolle Kazazi, Mate Krasniqi, Pashk Trokshi, Lazer Mjeda, Andre Logoraci, Nike Prela, etj. Keta pishtare te Drites se Ungjillit, te arsimit kombetar dhe te kultures, ndonese ne rrethana te veshtira ender rreziqe te shumta, kane sherbyer, sic do te shprehej edhe F. S. Noli [41], pe t`i lidhur shqiptaret, per t`i bashkuar ata me Perendimin. Per keta njerez, siä do te shprehej edhe Cabej [42], e per kohen ne te cilen jetaun, atdhe, gjuhe e besim ishin trinom i pandare. Dhe lufta ata luftuan per ruajtjen e ketyre vlerave. Gjate jetes se tyre shohim ata te luftojne konsekuenetisht e me vullnet te pathyer ne lemin kishtar, politik, kulturor dhe patriotic. Te keto personalitete lufta per ruajtjen e fese se te parve dhe te gjuhes se bvendit, ne rrethanat e kohes, perbente, pra, nje njesi te pandare [43].
Kisha katolike shqiptare e Kosoves, ndryshe nga ajo e Shqiperise, ka pasur nje ecje me te mire, me te favorshme. Ne fakt Kisha e Shkup-Prizrenit e deri me 1914 quhej arqipeshkvi. Mirepo prej vitit 1821 e deri me 1934 rezidenca ipeshkvnore ka qene ne Prizren, e pastaj kalon ne Shkup. Selia Shenjte, nderkaq, me aktin nr. CXXXIII nr. %53, dt. 2. X. 1969 beri serisht riorganizimin kishtar ne keto treva. Me kete akt u riperteri ipeshkvia e dikurshme e Prizrenit, keshtu qe e tere dioqeza quhet me emrin e ri: Ipeshkvia Shkup-Prizrenit, ndersa per komunitetin e katolikeve shqiptare emrohet per ipeshkev ndihmes “sedi datus” Nike Prela, intonizimi I te cilit behet ne Prizren me 6. I. 1970. Serisht me 1993, Selia Shenjte, pas shperberjes se ish-Jugosllavise, beri nje riorganizim kishtar ne keto treva. Emroi per ipeshkev rezidencial te Kosoves Imzot Nike Prelen (+), me rezidence ne Prizren, ndersa per vikar gjeneral Dom Ndue Gjergjin. Me ardhjen e Imzot Nike Preles, ne jeten e Kishes katolike shqiptare te Kosoves ndjehet nje gjalleri e dukshme si ne jeten shpirterore ashtu edhe ne veprimtarine e botimeve te ndryshme ne gjuhen shqipe, botime keto qe kane nje rendesi te madhe, jo vetem per historine e kishes, por edhe per historine e leterise shqipe.

Ndersa ne nentor te vitit 1995, Selia Shenjte per ipeshkev te komunitetit katolike shqiptare te Kosoves emroi meshtarin dhe misionarin e merituar te ketyre aneve Dom Mark Sopin, shugurimi I te cilit per shkak te rrethanave te veshtira ne Kosove, u be ne Rome me 6. I. 1996. Ndryshim e statusit administrativ te Kishes katolike shqiptare ne Kosove ka pase edhe pas luftes se fundit dhe pas instalimit te administrates ndekombetare ne Kosove. Imzot Mark Sopi eshte trashegues i drejtperdrejte i Imzot Nike Preles dhe atyre prelateve te larte te Kishes katolike shqiptare te Kosoves qe, bashke me vendesit dhe me paresine e vendit kane mbrojtur me guxim interesat e popullit, lirine shpirterore dhe perparimin e gjithembarshem: AD MAIOREM DEI GLORIAM.

[NoName]

KISHA KATOLIKE SHQIPTARE NË KOSOVË

nga dr. Shan ZEFI

Një e vertetë historike që s'mund të mohohet

Përhapja e krishterimit në Kosovë, gjegjësisht në territorin e Ipeshkvisë Shkup-Prizren mund të thuhet se zë fill qysh në kohën apostolike. Edhe pse mungojnë drejtëpërdrejt burimet historike, arkeologjike..., megjithatë lypset të kihet parasysh udhëtimet apostolike me predikimet e Shën Palit apostull, veçanërisht nëpër qytete të këtyre anëve të Evropës Juglindore përmes rrugëve të njohura të komunikacionit e të tregtisë në botën ilire-romako-greke, siç ishin Heraklea, Linkestris, Nikea, Stobi, Scupi, Ulpiana... gjë që dëshmon se krishterimi do të ketë mundur t’i lëshojë rrënjët tashmë më shekujt e parë. Ç’është e vërteta, në Koncilin Ekumenik të Nicesë (Nicaenum 325) i gjejmë, mes të tjerëve, edhe ipeshkvijtë e Dardanisë: Budin nga Stobi (Budius Stubiensis – tani Pusto Gradsko) dhe Dakën e Dardanisë (Dacus Dardaniae), metropolit i provincave të Dardanisë që shtrihej në atë epokë deri në Naissus (Nishin e sotëm në Serbi) dhe Veles (në Maqdoni).

Rrënjët që nga Illyricum-i...

Ky fakt dëshmon se organizimi kishtar i metropolites së Dardanisë ishte i mirë, duke pasur metropolitin dhe ipeshkvijtë e saj e në anën tjetër, mund të thuhet se në këto pjesë të Evropës krishterimi të ketë pasur zanafillën e vet qysh në shekujt e parë, me gjasë si në rivierat e Adriatikut shqiptar në shkekullin e parë. Shën Pali u shkruante me një rast romakëve se e kishte përhapur krishterimin deri në Illiricum (Rom 15, 19).
Nga një relacion i ipeshkvijve që ia drejtojnë Papës Gjelasit (Gelasio 492) nënshkruhen gjashtë ipeshkvi nga këto anë. Kjo periudhë e Kishës me të drejtë mund të quhet si periudhë e artë. Selia e Prizrenit ishte tashmë e themeluar në shek. V dhe në atë epokë ishte sufragane e Durrësit. Ky pohim vërtetohet edhe nga një fragment i një relacioni të ipeshkvijve të provincave ilire apo të Ilirisë, ku e hasim emrin e ipeshkvit të Prizrenit “Paulus Prinatensis” Pas shkatërrimit të Justinianës së dytë (“Justiniana Secunda”) që ishte më parë Ulpiana (7.5 km. në juglindje të Prishtinës) nga transmigrimet e barbarëve dhe me ardhjen e sllavëve, me gjasë selia ipeshkvore dhe titullarët e saj transferohen në Prizren. Ashtu si edhe qëndrat e tjera të krishterimit në Evropë, edhe në Kishën e vendit në fjalë i kemi shenjtërit e parë martirë që kanë dhënë jetë për dëshminë e Krishtit, si Shën Flori e Shën Lauri me shokët e tyre (“plures socii”). Në “Acta Santorum” përmendet edhe atdheu i tyre Dardania dhe vendi i martirizimit Ulpiana, kah gjysma e shekullit të dytë ose edhe më vonë, kah fundi i të njëjtit shekull. Kjo dëshmi e këtyre martirëve na lejon të përfundojmë se krishterimi në rajonet tona qe përhapur me gjasë në shekullin e parë.
Organizimi kishtar që lulëzonte në këtë periudhë shpeshherë shkatërrohej nga popujt apo fiset e ndryshme të hunëve, gotëve, avarëve e, sidomos të sllavëve, por edhe nga fatkeqësitë natyrore, që në fakt kishte ndodhur një dridhje (tërmet) e tokës (518) dhe kishte rrënuar jo vetëm Shkupin, por edhe 24 qytete të Dardanisë.


Tragjeditë që filluan me dyndjen e sllavëve

Me pushtimet e avarëve dhe dyndjet e sllavëve krishterimi në këto rajone ilire-shqiptare kishte pësuar tragjeditë të mëdha. Ç’është e vërteta, organizimi kishtar duket të ketë qenë krejtësisht i shkatërruar dhe për disa shekuj dioqezat (ipeshkvitë) e këtyre anëve dardane nuk do të figurojnë më. Vetëm atëherë kur këta popuj pushtues do të fillojnë ta përqafonin krishterimin, duke jetuar në zonat më të afërta me grekë e nën ndikimin e kulturës bizantine duket se këta të kenë qenë orientuar më shumë kah Konstandinopoja, edhe pse në kuptimin juridik vareshin nga Selia e Shenjtë. Në vitin 732 perandori Leoni III Isaourico e bëri ndarjet e këtyre rajoneve nga Roma (Selia Apostolike) dhe i nënshtroi patrikanës së Konstandinopojës, por populli shqiptar mbetet megjithatë besnik ndaj patrikanës së Romës (Selisë së Shenjtë).
Periudha e dytë e kësaj Kishe apo e krishterimit në Ipeshkvinë e Prizrenit e karakterizon padyshim gjendja e pasigurt dhe e shkatërrimeve, kështu që iu nënshtrohet dëshirave të mbretërve të ndryshëm e të huaj, veçanërisht atyre bullgarë e serb, do të thotë varësisht se kush kishte më shumë fat nëpër luftëra. Në këtë periudhë të errësirës mesjetare përmenden megjithatë ipeshkvijtë e Shkupit, Ohrit, Manastirit, Strumicës, Lipjanit, e Prizrenit. Duket se ipeshkvijtë e këtyre qendrave kishtare të kenë qenë më tepër nën ndikimin bizantin të Konstandinopojës.
Për arsye të hapsirës në vazhdim do ta kemi në shqyrtim vetëm këtë (selinë) të fundit (Prizrenit). Në Bullën e Bazilit (1020) përmendet dioqeza e Prizrenit, që në atë epokë ishte në juridiksionin e Ohrit (Ochrida), dhe të dhënat tjera mbi titullarët e kësaj selie na mungojnë deri më sot. Në këtë shekull nuk kishte ende ndarje definitive mes Romës e Konstadinopojës, kështu që s’mund të flitet për një provizion të dyfishtë. Gjatë periudhës së bashkimit (unionit) të mbretit Kolojan me Selinë e Shenjtë përmendet ipeshkvi i Shkupit Marini (1204), mandej selia e ipeshkvive mbetej e zbrazët për disa shekuj.
Kah fundi i shek. XII dhe në fillim të shek. XIII (1197 – 1207) bizantinët e kishin marrë Shkupin, Tivarin e Prizrenin dhe në këtë rast përmendet ipeshkëvi i kësaj dioqeze të fundit (Prizrenit) me emër Abrahami, i cili me ipeshkvijtë tjerë të provincës ia kishin drejtuar një letër Papës Inocentit III dhe nënshkruhej si “humilis episcopus Sannctissimi epicopatus Prisdini Abrahami”. Nuk dihet se sa do t’i ketë zgjatur misioni i tij kanonik dhe se çfarë do të ketë ndodhur me të, por dihet sigurisht se Prizreni bie në duart e okupuesve (pushtuesve) serbë definitivisht më 1214 / 16. Nga burimet e tjera mund të kapet se ipeshkvi i Ohrit, Dhimitër Hamatiani, në vitin 1220 ia kishte dërguar një letër protestuese ipeshkvit serb Savës, sepse ky prelat serb e kishte larguar ipeshkvin e Prizrenit, edhe pse ishte zgjedhur sipas normave të parapara kanonike (supozohet të ketë qenë me prejardhje greke) dhe zëvendësohet me një tjetër serb. Prandaj që nga atëherë selia e Ipeshkvisë së Prizrenit duket të ketë mbetur e zbrazët për dy shekuj, e deri më tash as që kemi ndonjë burim tjetër që do të fliste mbi titullarët e të njëjtes seli.
Këto janë, ndër të tjera edhe arsyet që serbët shpeshherë territorin e Kosovës e mbajnë si “djep i Serbisë së vjetër” e kohën e fundit barazohej edhe me Tokën e shenjtë – si “Jeruzalemi serb”..., por e vërteta qëndron krejt ndryshe, sepse të dhënat historike, arkeologjike ... flasin në favor të popullit autokton shqiptar. Të shohim në vijim pse Kosova s’mund të mbahet si dheu i serbëve?

Kishat e para serbët i ndërtuan në territorin e Rashkës

Në fakt, Kosovën ata do ta pushtojnë për shumë vite dhe do ta nënshtrojnë dy shekuj, duke filluar nga viti 1216 e deri më 1450. Më parë Kosova ishte nën sundimin bullgar nga viti 850 e deri në fillim të shek. XI, ndërsa perandorët bizantinë dominojnë mbi këtë territor të Kosovës deri kah mbarimi i shek. XII, do të thotë derisa nuk paraqitet në skenë familja sunduese (pushtuese) serbe e Rashkës, që do të sundojnë për dy shekuj, e nga kjo familje sunduesi i parë qe Stefan Nemanja, i cili do të arrijë ta zgjerojë territorin e vet në të gjitha drejtimet, si në Diokle e në Shqipërinë Veriore, madje edhe në verilindje në Nish dhe në vitin 1184/85 edhe disa rajone të Kosovës. Vetëm në fillim të shek. XIII (1208) do ta okupojë Kosovën Përendimore, por jo edhe zonat e Prizrenit. Më 1216 e pushtojnë edhe Prizrenin dhe tashmë i tërë teritori i Kosovës bënte pjesë në botën e mbretërisë serbe.
Duhet të thuhet se kishat e para serbe (që i kanë propaganduar) aq shumë deri më sot) do të ndërtohen në territorin e Rashkës (në veri të Kosovës). Kështu p.sh., e kemi kishën e Studenicës (Studenica) që ndërtohet nga Stefan Nemanja (ekziston edhe sot), mandej manastiri “Sv Djordje” afër Novi Pazarit, manastiri i Zhicës (Zica), afër Kralevës (Kraljevo) në Serbinë qendrore që ishte ndërtuar nga sveti Sava si qendër e Kishës ortodokse serbe. Vetëm atëherë kur në shek. XIII Zhica (Zica) shkatërrohet nga zjarri i një ofensive të tartarëve e të kumanëve, atëherë selia e patriarkanës do të transferohet në Pejë në pjesën e Kosovës Perëndimore. Edhe manastiri i Milishevës (Milisevo) që ka një rëndësi të veçantë për Kishën serbe apo për serbët, menjëherë pas kësaj të Zhicës, do ta ndërtojë Stefan I “Prvovençani”, afër zonës me kufirin e Bosnjës.
Me këto kisha e manastire serbe na imponohet një ide e qartë dhe e saktë se djepi (e zemra) e Kishës ortodokse serbe gjendet, jo siç thuhet pa argumente shkencore në territorin e Kosovës së sotme, por pikërisht ajo e ka zanafillën e vet në territorin e Serbisë. Do të ishte e drejtë sikur të thuhej se Patriarkana e Kishës serbe zhvendoset në Kosovë për një kohë, madje le të thuhet edhe për një kohë të gjatë, por burimi i saj mbetet gjithëmonë mbrenda Serbisë.
Me invazionin e pushtumin turk të provincave shqiptare në shek. XV, popullata e krishterë (katolike) pësoi tragjedinë më të errët në historinë e sajë fetare e kombëtare që zvarritet deri në fillim të këtij shekulli e që ka lënë pasoja të thella apo labile për krishterim: imponim i islamizimit të dhunshëm (duke përfshirë edhe formën tjetër sipërfaqësore të islamizmit – laramanizmin) në dy të tretat e popullatës shqiptare që dikur lulëzonte; rrënimin e tërësishëm të mbi 30 ipeshkvive,mandej të shumë abacive të kuvendeve të famshme benediktine, domenikane, baziliane, e françeskane (vetëm këta të fundit disi do të mbijetojnë), duke lënë pas veti vetëm dëshmi arkeologjike të gërmadhave madhështore të një vitaliteti katolik në Mesjetë.
Jo vetëm ipeshkvitë e manastirët do të rrënohen, por edhe shumë qytete e fshatra do të shkretërohen, ndërsa popullata do t’i nënshtrohet robërisë së gjatë osmane. Kush ia doli të mbijetojë (nëse nuk iu ka nënshtruar konvertimit në islamizëm) pushtimet osmane detyrohet ta marrin udhën e mërgimit, në Venedik, Sicili, Dalmaci, e më kompakt në Mbretërinë e Napolit, ose do t’i rreken shkrepave të larta malore, larg prej çdo qytetërimit, por më të lirë në ruajtjen e fesë dhe kombit.
Me shtypjet e forta e të dhunshme që i bënin turqit mbi popullatën e pambrojtur shqiptare, lindi edhe një fenomen i rrallë në botë – dukuria e laramanizmit që edhe sot ka mbetur gjallë. Pra, në periudhën e shtypjeve të rënda osmane gjatë islamizmit ndër shqiptarë vërehen që nga fillimi fenomene të huaja të sinkretizmit religjioz ose dukuria e laramanizmit (kriptokristianizmit) ose edhe në shqipe shprehja simptomatike e laramanëve të krishterë (katolikë e ortodoks) e që ka mbetur ende në jetë.
Nga shumë burime të botuara e në dorëshkrime, veçanërisht relacionet e redaktuara nga (argj)ipeshkvijtë e misionarët, hedhin dritë të mjaftueshme mbi gjendjen e gjithmbarshme religjioze e morale të shqiptarëve gjatë pushtimit turk të provincave kishtare. Mund të thuhet se shqiptarët e krishterë ishin të shtyrë ta fshihnin jetën e tyre të jashtme të krishterë, mirëpo, ndërkohë, filloi degjenerimi i zakoneve, dokeve, bindjes fetare... Ndërgjegja e tyre për shtrirje (simulim) u shua pothuajse krejtësisht dhe lajmërohet për herë të parë fenomeni i apostazisë, ndërsa më vonë edhe ai i skizmës, që po zvarritet me shekuj tek ne. Me fjalë të tjera, jo vetëm që ishte në rrezik krishterimi të zhduket përgjithmonë nga dheu shqiptar, por rrezikohej edhe gjuha, doket, kostumet... nga një relacion e vitit 1584 që ruhet në Romë përmenden edhe qendrat e katolicizmit që kishin mbijetuar shkatërrimet dhe dhunën osmane dhe ato ishin: Shkupi, Prishtina, Krushevci. Montenegro di Scopia, Trepça, ndërsa nga burimet tjera duhet të shtohen edhe Prizreni, Peja dhe ndonjë vend tjetër më i vogël.

Njohja e vetvetes në mijëvjeqarin e ri

Periudha e tretë fillon kur themelohet Kongregata për Ungjillizimin e Popujve në Romë (Propaganda Fide – 1622). Në fakt nga kjo kohë e tutje e kemi një përkujdesje të veçantë që i kushtohet diasporës dhe vendeve misionare, në mesin e të cilave bënte pjesë Shqipëria etnike (Shqipëria, Kosova, Maqedonia, dhe Dioqeza e Tivarit). Papa Pali (Paulus – 1605 – 1621) e kishte emëruar tashmë një ipeshkv me emër Pjetër Katiq (1618) në selinë e Ipeshkvisë së Prizrenit dhe më 1624 do të emërohet ipeshkëv në të njëjten seli Pjetër Mazareku, por vetëm për tre muaj, sepse do të emërohet argjipeshkëv i Tivarit. Si ipeshkëv i Prizrenit mbahet në mend një “fra Giovanni da Poseggha Bosnense”, që me 1642 emërohet ipeshkëv, por nuk kemi të dhëna se a do të ketë qenë shuguruar ipeshkëv meqenëse supozohet të ketë qenë i vrarë nga turqit. Më 1650 Papa Inocenti X (1644 – 1665) do të emërojë një ipeshkëv tjetër në Prizren, e ky ishte Franjo Sojmiroviq, ndërsa një vit më vonë, më 1651 Kongregata për Ungjillëzimin e Popujve (Propaganda Fide) e emëron Andre Bogdanin argjipeshkv në Ohër, mirëpo së shpejti do ta marrë selinë argjipeshkvore të Shkupit, ndërsa Franjo Sojmiroviqi vendoset në selinë e Ohrit. Juridiksioni i Andre Bogdanit në atë periudhë shtrihej në territorin e Tivarit dhe në të gjitha rajonet e Serbisë. Në këtë kohë selia e Ipeshkvisë së Prizrenit shuhet, ashtu që nuk kemi titullarë të saj, por me emërimin e Pjetër Bogdanit si argjipeshkv të Shkupit është bërë një bashkim i dy ipeshkvive me një territor kishtar. Deri në vitin 1914 Ipeshkvia Scopiensis nuk i ngjitet Ipeshkvisë (katolike) të Beogradit. E njejta seli më 1969 (me dekretin 2 tetor nr. CXXXIII/n. 53) riorganizohet në këto rajone dhe denominohet Scopiensis – Prisrianensis (Shkup – Prizren) duke u shtrirë në Kosovë, Maqedoni dhe në Sanxhakun verior (në Serbi), por në anën tjetër territori i Sanxhakut jugor i jepet Argjipeshkvisë së Tivarit (Bari – Mali i Zi).
Dhe së fundi mund të thuhet se Kisha Katolike te shqiptarët në Kosovë e kishte vazhdimsinë e saj historike, edhe përkundër ca ndërprerjeve të shkurtëra apo të gjata në vazhdën e shekujve të krishterimit dhe ajo na mëson se prania e shqiptarëve në Kosovë ka qenë gjithmonë e përhershme, ndërsa Kisha ortodokse serbe dhunshëm (zh)vendoset nga Serbia në Kosovë, pikërisht siq nguliten më vonë edhe turqit me xhamitë e tyre që, së bashku me serbët, rrënuan e përvetësuan kishat tona shekullore.
Njerëzimi sikur të ishte më i urtë dhe më i mençur, historia jonë nuk do të kishte qenë një kronikë e zezë dhe e gjatë e krimeve. Nga ajo mësohet për të ardhmen, por pa hakmarrje. “Tempora mutantur et nos inillis” (kohërat ndryshojnë e ne me to). (Ri)njohja e vetvetes në mijëvjeqarin e ri, mendoj se do të ishte e ardhmja e shqiptarëve.