Ismail Kadare dhe identiteti shqiptar Vėshtrim kritik mbi pikėpamjet e shkrimtarit tė shprehura nė librin e tij: Identiteti evropian i shqiptarėve
Nga Prof. Rexhep Qosja
Tė mendojmė. Tė mendojmė ndershėm dhe, vetėm ndershėm, qoftė edhe kundėr tė gjithėve, sepse ashtu mendojmė pėr tė gjithė
ROMEN ROLAN
Premisa tė gabuara
Siē e kam paraparė nė parafjalėn e saj, trajtesa mbi idetė ēintegruese nė shoqėrinė e sotme shqiptare, e botuar me vazhdime nė gazetėn e Prishtinės, Epoka e Re, dhe nė gazetėn e Tiranės, Korrieri e, pastaj, e botuar edhe si libėr me titullin Ideologjia e shpėrbėrjes nga shtėpia botuese Toena, ka shkaktuar njė sėrė reagimesh si nė Shqipėrinė shtetėrore ashtu edhe nė Kosovė. Nuk e di a ėshtė mė i madh numri i reagimeve pajtuese a numri i reagimeve mospajtuese. Si tė parat, ashtu edhe tė dytat d ė s h m o j n ė , ndėrkaq, se ēėshtjet e ngritura nė atė trajtesė ishin tė nevojshme tė ngriheshin.
Shkrimtari i madh argjentinas, Horhe Luis Borhes, thotė se Libri qė nuk e pėrmban kundėrlibrin mund tė konsiderohet i panevojshėm. Ēdo libėr, pavarėsisht a ėshtė letrar a shkencor, e pėrmbarojnė lexuesit, miq dhe kundėrshtarė tė autorit, qoftė duke e pohuar, qoftė duke e mohuar. Pėr tiu pėrgjigjur tė gjitha reagimeve, do tė duhej tė shkruaja njė libėr mė tė madh se Ideologjia e shpėrbėrjes, i cili, sigurisht, do tė shkaktonte reagime tė reja tė pėrshkuara edhe prej mė shumė ndjenjash se reagimet e deritashme. Nė vend se tė gjithave, do ti pėrgjigjem vetėm reagimit tė Ismail Kadaresė, Identiteti evropian i shqiptarėve. Kjo, domethėnė se mbesin pa pėrgjigje tė gjithė reaguesit e tjerė ndaj trajtesės Ideologjia e shpėrbėrjes:
1. Predikuesit e identitetit kombėtar kosovar, si identitet kombėtar i ri nė Ballkan
2. Predikuesit e gjuhės sė dytė standarde pėr folėsit me identitet kombėtar kosovar
3. Thirrėsit pėr kthimin e shqiptarėve myslimanė nė fenė e tė parėve, si gjoja kusht pėr pranimin mė tė shpejtuar tė Shqipėrisė shtetėrore dhe tė Kosovės nė Bashkimin Evropian!
Nė reagimin e Ismail Kadaresė Identiteti evropian i shqiptarėve, do tė pėrgjigjem pėr kėto arsye kryesore: e para, pse e ka shkruar njė shkrimtar dhe publicist i njohur, me popullorėsi tė veēantė; e dyta, pse nė kėtė reagim ėshtė i pėrmbajtur njė shpėrdorim dhe njė shtrembėrim i disa pikėpamjeve tė mia, sidomos, i pikėpamjeve mbi ndikimin e mundshėm ēintegrues tė vetėdijeve tė tejshquara fetare nė shoqėrinė e sotme shqiptare; e treta, pse ky reagim ka shkaktuar jehonė ndėr lexuesit shqiptarė, si nė Shqipėrinė shtetėrore ashtu edhe nė Kosovė dhe, e katėrta, e mė vendimtarja, pse nė kėtė reagim janė shprehur ide e janė krijuar pėrfytyrime, qė nuk e nderojnė kulturėn shqiptare. Sprova e Ismail Kadaresė, Identiteti evropian i shqiptarėve, ėshtė e mbėshtetur nė premisa tė gabuara: nė pėrpjekje pėr tė dėshmuar, nė njėrėn anė kundėrshtitė kulturore midis Evropės e Lindjes myslimane, kurse, nė anėn tjetėr, sipėrinė e identitetit evropian ndaj identiteteve tė tjera, para sė gjithash, ndaj identitetit mysliman! Dhe, kjo sipėri ėshtė tė pėrdor njė togfjalėsh tė Zhan-Pol Sartrit sipėri raciste.
Gjykimet e kėtilla tė Ismail Kadaresė, gjithsesi shumė befasuese, nuk mund tė mos shikohen si rrjedhojė e disa dukurive dhe disa disponimeve tė pėrtashme politike e fetare nė botė. Nuk mund tė mos mendohet se tani, kur si pasojė e fundamentalizmit islamik, tė tejshkallėzuar mbas pushtimit amerikan tė Irakut, ėshtė rritur disponimi kundėrmysliman nė disa vende perėndimore; kur kryetari Xhorxh Bush bėn mobilizimin politik tė krishterimit; kur emri i profetit Muhamed dhe fjalėt islam, mysliman, xhami, shkaktojnė sėndisje nė mjedise tė ndryshme perėndimore; kur, si thonė studiuesit, po kthehet epoka e konflikteve midis krishterimit e islamit dhe e kryqėzatave; kur disa politikanė shqiptarė nė Kosovė e quajnė politikisht tė leverdishme pėr karrierėn e vet tė ndėrrojnė fenė; kur, si pasojė e sjelljeve shpėrfillėse tė disa politikanėve shqiptarė ndaj dinjitetit tė fesė myslimane, gjithnjė e mė shumė shqiptarė myslimanė nė Kosovė e nė Shqipėri ndihen tė diskriminuar, ja, tani, Ismail Kadare pandeh se i ka ardhur ēasti i dėshiruar qė tė dėgjohet pėr disa oktava mė lartė zėri i tij, mė parė i pėshpėritur, kundėr identitetit mysliman, nė tė vėrtetė kundėr pėrbėrėsve myslimanė nė identitetin e pėrbashkėt, tė pėrgjithshėm, historik, tė shqiptarėve!
Pėr kėtė arsye, ėshtė shumė e nevojshme qė kėto ide dhe kėto pėrfytyrime tė Ismail Kadaresė tė hidhen poshtė me kohė dhe pa hamendjesime. Do ta bėjė kėtė vendosmėrisht edhe pse me shumė keqardhje, pėr shumė arsye nė kėtė pėrgjigje detyrimisht tė gjatė. Nuk e bėj kėtė, pse e kam emrin mysliman Rexhep. Jo.Nuk e bėj kėtė pse shkoj nė xhami a pse falem pesė vaktet e ditės! Jo. As nuk shkoj nė xhami pėr tu lutur, as nuk falem nė asnjė vakt tė ditės. Jo. E bėj kėtė pėr hir tė perėndive tė mi: tė Vėrtetės dhe tė Drejtės. E bėj kėtė pėr tė njėjtėn arsye, pėr tė cilėn kam shkruar mijėra faqe gjatė shumė viteve tė kaluara: pėr tė mbrojtur bashkėkombėsit, bashkėqytetarėt, prej padrejtėsive tė pushtetit, prej dhunės sė shtetit serb dje, dhe prej diskriminimit, pavarėsisht kush e bėn kėtė diskriminim sot.
E bėj kėtė pėr tė njėjtėn arsye, pėr tė cilėn nė vitin 1994 kam mbrojtur krishterimin shqiptar prej disa shpjegimesh tė disa bashkėqytetarėve tepėr tė pėrkushtuar si myslimanė, pėr ēka dhe kam shkruar nė librin Tronditja e shekullit. E bėj kėtė pėr tė qenė ku duhet tė jetė gjithmonė intelektuali i vėrtetė: nė anėn e lirisė, tė tė voglit, tė tė pambrojturit, tė tė diskriminuarit. E bėj kėtė pėr tė qenė shpirtėrisht i lirė, pavarėsisht prej ēmimit qė paguaj pėr kėtė liri. E unė jam i lirė, sepse kam zgjedhur tė Vėrtetėn dhe tė Drejtėn.
Gjykimet e kėtilla tė Ismail
Kadaresė, gjithsesi shumė
befasuese, nuk mund tė mos
shikohen si rrjedhojė e disa
dukurive dhe disa disponimeve tė
pėrtashme politike e fetare nė botė
Sprova e Ismail Kadaresė, Identiteti evropian i shqiptarėve, nuk ėshtė reagimi i tij i parė mospajtues ndaj pikėpamjeve tė mia letrare e kulturore. Nė shkrimin Rreth ndikimeve tė huaja dhe karakterit kombėtar tė letėrsisė, botuar nė gazetėn Zėri i popullit, mė 8.4.1973, me tė cilin i pėrgjigjej shkrimit tim Letėrsia kombėtare dhe letėrsia botėrore ose afrimi pėrmes ndryshimeve, botuar nė pėrmbledhjen Panteoni i rralluar nė vitin 1972, ai mė akuzonte si tellall i kozmopolitizmit, qė, me gjuhėn e atėhershme politike do tė thoshte se po predikoja evropianizimin dhe amerikanizimin e letėrsisė shqipe. Tani, 34 vjet mė vonė, ai mė akuzon se kinse po e mohoj atė qė atėherė e predikoja! Unė, natyrisht, nuk po e akuzoj Ismail Kadarenė tani se, para 34 vitesh, duke predikuar veēimin e Shqipėrisė dhe identitetin stalinist, nė tė vėrtetė predikonte kundėrevropianizimin! Unė vetėm po vė nė dukje se perėndia i shndėrrimeve Protej, i cili e ka dhuruar Ismail Kadarenė edhe me dhuntinė e nxitimshndėrrimeve pėr tė qenė politikisht sa mė i koniunkturshėm, ia ka parathėnė edhe kėtė nxitimshndėrrim, fryt i tė cilit ėshtė sprova Identiteti evropian i shqiptarėve. Po ti lėmė njėherė pėr njėherė kėto dy shkrime tė njė kohe tė kaluar dhe tė merremi me reagimin e tanishėm tė Ismail Kadaresė Identiteti evropian i shqiptarėve, ndaj trajtesės sime Ideologjia e shpėrbėrjes, nė tė vėrtetė ndaj kreut tė kėsaj trajtese Identiteti kombėtar dhe vetėdija fetare, qė sigurisht nuk do tė jetė nxitimshndėrrimi i tij i fundit. Dhe tė shohim sa tė vėrtetėn dhe sa tė drejtėn do tia flijojė qėllimit tė tij: shpėrfilljes sė identitetit mysliman si njėri nga pėrbėrėsit fetarė tė IDENTITETIT KOMBĖTAR SHQIPTAR. Shprehitė e vjetra Kritikėn e pikėpamjeve tė mia mbi ndikimin e mundshėm ēintegrues tė vetėdijes sė tejshquar fetare nė shoqėrinė e sotme shqiptare, prandaj edhe nė identitetin kombėtar, Ismail Kadare e fillon ashtu siē filloheshin shkrimet politike e ideologjike nė kohėn e komunizmit: duke zbatuar metodologji ideologjike - duke ia vėnė gishtin tregues komplotit tė armiqve tė brendshėm dhe tė jashtėm politikė e klasorė dhe duke kėrkuar likuidimin e tyre moral! Dy ngjarje politike i shėrbejnė Ismail Kadaresė pėr tė bėrė politikisht e ideologjikisht tė dyshimta, nė tė vėrtetė kombėtarisht tė dėnueshme, pikėpamjet e mia mbi ēėshtjen e trajtuar: e para, ardhja e kryekomisionarit tė Bashkimit Evropian, Baroso, nė Tiranė nė lidhje me nėnshkrimin e afėrm tė marrėveshjes sė Shqipėrisė me Evropėn dhe, e dyta, fillimi i bisedimeve pėr statusin e ardhshėm tė Kosovės, qė sapo kishin filluar nė Vjenė. Unė isha ai qė, ja, me veprimtari mendore dhe politike po sabotoja fitoret qė sapo dukeshin nė horizontin shqiptar! Po tia japim fjalėn vetė Ismail Kadaresė: Sa mė shumė qė nėnshkrimi i marrėveshjes sė Shqipėrisė shtetėrore me Evropėn afrohej, aq mė fort ndiheshin murmurimat. Sa mė shumė qė afrohej caktimi i statusit tė Kosovės, me fjalė tė tjera, besimi i Evropės e i Amerikės se Kosova mund tė hynte si shtet i pavarur nė familjen kontinentale, aq mė kėmbėngulėse bėhej krrokama se shqiptarėt ishin si mish i huaj, pra i padashur pėr Evropėn.
Dhe, mė tej: Sishte mbushur as java e fillimit tė bisedimeve tė Vjenės pėr statusin e Kosovės, e skishin kaluar veē disa orė qė avioni i kryekomisionarit evropian, Baroso, ishte ulur nė Aeroportin e Tiranės, kur murmurimat disi kaotike u shtuan. Ato u shfaqėn, madje, edhe atje ku priteshin mė pak, si pėr shembull, nė ndonjė deklarim tė akademikut nga Kosova, Rexhep Qosja.
Meqenėse presjet i vė edhe ku sduhet, nuk ėshtė e ēuditshme pse Ismail Kadare nuk e vė pikėēuditjen ku duhet: nė fund tė kėsaj fjalie. Po tė lėmė rregullat e pikėsimit e tė gramatikės e tė shohim logjikėn. Pėr tė parė sa larghedhėse ėshtė kjo logjikė politike po i kthejmė dy pasuset e cituara nė trajtėn e bashkėbisedimit, sepse kėshtu do tė mėsojmė mė mirė ēka nė thelb mendon autori dhe si mund ti pėrgjigjet ndonjė lexues.
Ēka po ngjante ndėr shqiptarėt nė ēastet kur po afrohej nėnshkrimi i marrėveshjes sė Shqipėrisė shtetėrore me Bashkimin Evropian?
Po ndiheshin murmurimat.
(Mungon pikėēuditja).
Ēka po ngjante nė ēastet kur po afrohej caktimi i statusit tė Kosovės, me fjalė tė tjera besimi i Evropės e i Amerikės se Kosova mund tė hynte si shtet i pavarur nė familjen kontinentale?
Aq mė kėmbėngulėse bėhej krrokama se shqiptarėt ishin si mishi i huaj, pra i padashur, pėr
Evropėn!
Cilėt ishin kėta krrokatės?
Ska pėrgjigje!
Ēka ngjau pak para se tė mbushej java e fillimit tė bisedimeve tė Vjenės pėr statusin e Kosovės, e skishin kaluar veē disa orė qė avioni i kryekomisionarit evropian, Baroso, ishte ulur nė Aeroportin e Tiranės?
Murmurimat kaotike u shtuan edhe mė shumė.
Prej nga erdhėn ato murmurima kaotike?
Prej nga priteshin mė pak.
Prej nga priteshin mė pak?
Nga ndonjė deklarim i akademikut nga Kosova, Rexhep Qosja.
Akademiku nga Kosova? Pse e quan akademiku nga Kosova? A vetėm nga Kosova?
Ai nė zemėr se ndan Shqipėrinė nga Kosova. Pėr ta larguar prej Shqipėrisė shtetėrore apo pėr tė treguar se nuk njihet nė Shqipėrinė shtetėrore?
Ska pėrgjigje!
Mos kur thua se priteshin mė pak, do tė thuash se, megjithatė, nuk ėshtė qė nuk priteshin fare murmurima kaotike prej gojės sė tij?
Megjithatė, murmurima tė tilla kaotike priteshin edhe prej tij?
Si mund tė priteshin murmurima tė tilla qė ti i pandeh kaotike prej tij, kur ai ka shkruar mbi 3500 faqe pėr ēėshtjen e Kosovės dhe ēėshtjen shqiptare nė pėrgjithėsi dhe tė gjitha kėto faqe janė dėshmi e pėrpjekjeve tė tij pėr tu ēelur dyert e shtėpisė sė madhe evropiane edhe pėr shqiptarėt?
Si mund tė priteshin murmurima tė tilla kaotike prej tij, qė ti i pandeh kundėrevropiane, kur aq pėrpjekjet mendore dhe politike ka bėrė dhe bėn ai pėr tė sjellė vlerat dhe standardet evropiane nė jetėn e popullit tė vet?
Ska pėrgjigje!
Nė fund tė shtjellimit tė
sipėrthėnė ėshtė e kuptueshme tė
shtrohet pyetja: ku i ēon shqiptarėt
pėrdorimi i tillė i tejshtrirė e i
tejmadhėruar fetarisht i emrit, i
portretit dhe i veprimtarisė sė Nėnės Terezė
Dhe, ja sesi e dėshmon Ismail Kadare pohimin e tij, se edhe prej meje priteshin murmurima kaotike kundėr ardhjes sė kryekomisionarit evropian, Baroso, nė Tiranė nė lidhje me nėnshkrimin e marrėveshjes me Shqipėrinė dhe kundėr bisedimeve tė Vjenės pėr caktimin e statusit pėrfundimtar tė Kosovės, domethėnė pėr kthimin e Shqipėrisė shtetėrore dhe tė Kosovės nė familjen mėmė. Pėrveē nervozizmit tė papėrligjur ndaj asaj tradite kulturore qė ka qenė lidhur me katolicizmin e hershėm shqiptar, nervozizėm qė nuk lė pa prekur mbajtjen e portretit tė Nėnė Terezes nė institucionet e Kosovės, nė kėto shkrime (pra nė shkrimet e Rexhep Qosjes- R.Q) spikat diēka e errėt dhe e rrezikshme: ndarja e identitetit shqiptar. Nuk ka dyshim se Ismail Kadare nuk ėshtė i ngathėt nga mendja qė tė mos e kuptojė tė vėrtetėn dhe tė drejtėn, por Ismail Kadare sado pėrpiqet tė lahet e tė shpėrlahet nga e kaluara politike dhe ideologjike, nuk arrin tė lirohet prej shprehive mendore tė krijuara nė atė tė kaluar. Ato shprehi bėjnė qė nė shkrimin tim tė mos shohė ēka nė thelb ka dhe qė nė shkrimin tim tė fusė ēka nuk ka! Nė trajtesėn pėr idetė ēintegruese nė shoqėrinė e sotme shqiptare askund, me asnjė fjali, nuk jam marrė me traditėn kulturore qė ka qenė e lidhur me katolicizmin e hershėm shqiptar.
Nė qoftė se nė kėtė shkrim me asnjė fjali nuk jam marrė me atė traditė kulturore, shtrohet pyetja: ku e gjen Ismail Kadare atė nervozizėm tė papėrligjur tė Rexhep Qosjes ndaj traditės kulturore, qė ka qenė e lidhur me katolicizmin e hershėm shqiptar?Nė veprat e mia? Jo.
Nė shkrimin pėr Gjon Buzukun, Njė vazhdim a njė fillim i madh, tė paraqitur nė sesionin shkencor, nė Ulqin nė vitin 1995, me rastin e 440-vjetorit tė Mesharit? Jo.
Nė Antologjinė historike tė letėrsisė shqipe, tė botuar nga Enti i Teksteve dhe i Mjeteve Mėsimore tė Kosovės nė Prishtinė nė vitin 1985, nė tė cilėn janė pėrfshirė edhe Formula e pagėzimit dhe pėrkthime e shkrime tė Buzukut, Lekė Matrangės, Frang Bardhit, Pjetėr Budit, Pjetėr Bogdanit, Gjon Nikollė Kazazit, Ndue Bytyēit, Filip Shirokės, Ndre Mjedjes, Zef Skirovit, Luigj Gurakut, Hilė Mosit? Jo.
Nė Historinė e letėrsisė shqipe, Romantizmi I-II-III, tė botuar pėr herė tė parė nė vitin 1984-1985, nė tė cilėn, pėrpos autorėve tė besimit ortodoks dhe myslimanė, natyrisht, janė paraqitur edhe autorėt katolikė, mes tė cilėve edhe Zef Skiroi, tė cilit Ismail Kadare atėherė mund tia pėrmendte emrin vetėm dėnueshėm? Jo
Nė studimet, trajtesat, sprovat e mia tė botuara nė revista nė Prishtinė pėr Ndre Mjedjen, Filip Shirokėn, Luigj Gurakuqin, Gjergj Fishtėn? Jo.
Nė studimin mbi periodizimin e letėrsisė shqipe prej Rilindjes e deri sot, tė botuar pėr herė tė parė nė vitin 1973 dhe tė mbajtur, mandej, si ligjėratė edhe nė Akademinė e Shkencave tė Shqipėrisė, nė tė cilėn ėshtė folur edhe pėr Gjergj Fishtėn dhe ėshtė folur nė njė kohė kur Ismail Kadare pėr tė shqiptonte akuza tepėr tė rėnda me tė cilat e zhvlerėsonte krijimtarinė e Fishtės dhe, nė pėrgjithėsi, letėrsinė e klerikėve katolikė? Jo.
Nė librin Tri mėnyra tė shkrimit shqip, nė tė cilėn flitet edhe pėr Gjon Buzukun, Pjetėr Budin, Frang Bardhin, Pjetėr Bogdanin, Ndre Mjedjen, Gjergj Fishtėn? Jo.
Askund nė veprat e mia nė monografitė, studimet historike, trajtesat, sprovat, antologjitė e mia, askund nuk mund tė gjendet farė nervozizmi i papėrligjur ndaj asaj tradite kulturore qė ka qenė e lidhur me katolicizmin e hershėm shqiptar. Pėrkundrazi: pėr secilin qė gjykon ndershėm, mund tė gjendet njė pėrkushtim, vėrtet, i madh, si edhe ndaj gjithė letėrsisė shqipe.
Ku e gjen atėherė Ismail Kadare atė nervozizėm tė papėrligjur tė Rexhep Qosjes ndaj traditės letrare qė ka qenė e lidhur me katolicizmin e hershėm shqiptar? Ku, vėrtet?
Mos nė nxitimet e tij tė tanishme pėr tė qenė politikisht i koniunkturshėm, duke u paraqitur si mbrojtės kinse i asaj tradite qė dikur e zhvlerėsonte, madje e mallkonte politikisht, ideologjikisht dhe artistikisht? Mos pėr ti krijuar vetes edhe mundėsinė e pėrligjur qė tė bėhet politikisht dhe letrarisht i koniunkturshėm, duke mbrojtur gjoja edhe njė figurė politikisht fort tė koniunkturshme sot: duke mbrojtur Nėnė Terezen prej meje thuajse ajo tradita kulturore qė ka qenė e lidhur me katolicizmin e hershėm shqiptar dhe Nėnė Tereza pashmangshėm janė nė lidhje historiko-letrare?
E bėn kėtė lidhje tė paligjshme Ismail Kadare pėr tė pasur mundėsinė e ligjshme qė tė shprehė habinė e tij- tė mbrojtėsit tmerrshėm tė vonuar tė asaj tradite kulturore qė ka qenė e lidhur me katolicizmin e hershėm shqiptar- se si mendja ime e mbrojtėsit tė asaj tradite, kur ai e mohonte dhe fyente nuk e arsyeton mbajtjen e portretit tė Nėnė Terezes nė institucionet e Kosovės.
Dhe, kėtu, pikėrisht nė mospajtimin tim me mbajtjen e portretit tė Nėnės Tereze e tė Papės nė institucione partiake e administrative tė Kosovės, Ismail Kadare pandeh se paska zbuluar Djallin e Tasmanisė, pėr ēka do ti shprehet mirėnjohje nga shqiptarėt nė Kosovė e nė Shqipėrinė shtetėrore, ndoshta nė Evropė apo, pse jo, edhe nė Nju-Jork! Zbulimi i kėtij Djalli qė u ngritka edhe kundėr vėnies sė portretit tė Nėnės Tereze nė institucionet nė Kosovė e bėn shumė tė koniunkturshėm katekizmin politik dhe ideologjik tė Ismail Kadaresė. Pėrdorimi politik i emrit tė Nėnė Terezes
Po cila ėshtė e vėrteta pėr qėndrimin tim ndaj mbajtjes sė portretit tė Nėnės Tereze nė institucionet e Kosovės, nė tė vėrtetė nė njė institucion partiak dhe nė njė institucion administrativ tė Kosovės?
Nuk ėshtė e vėrtetė se jam ngritur me nervozizėm kundėr mbajtjes sė portretit tė shenjtores, Nėna Tereze, nė institucionet e Kosovės; e vėrtetė ėshtė, vetėm, se jam ngritur dhe ngrihem pa nervozizėm kundėr pėrdorimit politik tė emrit, tė portretit dhe tė veprimtarisė sė misionares e humanistes, Nėna Tereze, prej disa fundamentalistėve fetarė dhe disa koniunkturistėve politikė gjithnjė pėr interesat e tyre fetare - nė rastin e parė dhe pushtetore nė rastin e dytė. Tė them se menjėherė pas vdekjes sė saj, pėr njė sprovė dhe kam dhėnė dy deklarata: njėrėn tė kėrkuar prej BBC-sė e tjetrėn prej mediave tė Prishtinės. Qėndrimi im ndaj emrit dhe portretit tė Nėnės Tereze sot nuk mund tė mos jetė i kushtėzuar nga pėrdorimi fundamentalist fetar dhe politik i atij emri dhe atij portreti. Mbas gjithė asaj qė ėshtė bėrė dhe po bėhet rreth Nėnės Tereze, domethėnė mbas gjithė kėtij pėrdorimi e shpėrdorimi politik tė emrit, tė portretit dhe tė veprimtarisė sė saj si misionare e humaniste, nuk e quaj kombėtarisht tė menēur mbajtjen e portreteve tė saj, qoftė nė institucionet politike e shtetėrore tė Kosovės, qoftė nė institucione politike e shtetėrore tė Shqipėrisė shtetėrore. Jo.
Ėshtė tejtheksuar se veprimtaria prej humanisteje e Nėnės Tereze ėshtė e pandarė, madje, e kushtėzuar, nga veprimtaria e saj prej misionareje katolike. Papa Gjon Pali i Dytė ka shpallur disa qindra tė shenjtė, gjithsesi, thonė njohės tė tij, mė shumė se tė gjithė papėt para tij. Ndėr shenjtorėt dhe shenjtoret qė ka shpallur Ai dhe qė kanė shpallur papėt para tij natyrisht se nuk ka ortodoks, hebre, hindus, mysliman. Tė gjithė janė shpallur shenjtorė dhe shenjtore sepse ishin tė jashtėzakonshėm si katolikė. Ėshtė e kuptueshme se prej tė gjithė atyre qė e shikojnė portretin e Nėnės Tereze, kudo qoftė i vėnė ai, qė e shikojnė shtatoren e saj kudo qoftė e ngritur ajo, qė e lexojnė emrin e saj kudo qoftė shkruar ai, Nėna Tereze perceptohet si shenjtore katolike. Kot pėrpiqen tė na e mbushin mendjen pėrdoruesit fetarė dhe politikė tė emrit, tė portretit dhe tė veprimtarisė sė saj humaniste, se Nėna Tereze meriton tė jetė portreti, shtatorja, mbishkrimi mbizotėrues nė institucionet politike e shtetėrore, nė institucionet kulturore tė qyteteve shqiptare, sepse ėshtė fituesja e vetme shqiptare e ēmimit Nobel. Ēmimi Nobel i ėshtė dhėnė edhe shkencėtarit e humanistit shqiptar, Ferid Murati, zbulimi shkencor i tė cilit ėshtė i rėndėsishėm pėr tė gjithė njerėzit nė tė gjitha kontinentet e jo vetėm pėr tė sėmurėt, tė varfrit e tė braktisurit e botės, para sė gjithash, tė Indisė. Por, Ferid Muratit nuk i ngrihet kund njė shtatore, nuk stoliset me emrin e tij ndonjė institucion kulturor, nuk vihet portreti i tij nė ndonjė institucion politik e shtetėror. Pse? Sepse Ferid Murati nuk ėshtė i krishterė, prandaj emri dhe portreti i tij nuk mund tė shpėrdoren pėr nevojat e mobilizimit politik tė krishterimit dhe pėr nevojat karrieriste tė koniunkturistėve tanė politikė dhe kulturorė. N
ė fund tė shtjellimit tė sipėrthėnė ėshtė e kuptueshme tė shtrohet pyetja: ku i ēon shqiptarėt pėrdorimi i tillė i tejshtrirė e i tejmadhėruar fetarisht i emrit, i portretit dhe i veprimtarisė sė Nėnės Terezės? Ēka u sjell shqiptarėve, tė cilėt u takojnė jo vetėm dy a tri, po pesė feve (katolike, ortodokse, myslimane, protestante dhe ateiste) pėrdorimi aq irracional i emrit, i figurės dhe i veprimtarisė sė njė shenjtoreje sa edhe emri i Aeroportit tė Tiranės pagėzohet me emrin e saj: NĖNA TEREZE, edhe pse ēdokush mund ta dijė se prej atij aeroporti, ashtu si edhe prej ēdo aeroporti nė kėtė botė, mund tė ngrihen nesėr edhe aeroplanė luftarakė, qė do tė bombardojnė fshatra e qytete e tė vrasin burra, gra, fėmijė, tė varfėr e tė sėmurė, tė cilėve ajo ua kishte kushtuar jetėn?
Ēka do tė thotė ky mitologjizim nė thelb fetar, pėr arsye fundamentaliste fetare dhe tė koniunkturshme politike, i njė shenjtoreje nė njė vend shumėfetar? Logjika e jep kėtė pėrgjigje: do tė thotė nxitje e pjesėtarėve tė feve tė tjera, para sė gjithash, tė fesė myslimane, qė e njėjta gjė tė bėhet me emrat dhe me portretet e figurave tė shquara fetare tė fesė sė tyre. Pėr kėtė arsye emri, portreti dhe shtatorja e Nėnės Tereze duhet vėnė nė mjedise fetare, humanitare dhe shėndetėsore e jo edhe nė Aeroportin e Tiranės, e jo edhe nė institucione politike e shtetėrore, e jo edhe nė sheshe tė qyteteve. Bashkėjetesa e harmonishme mes feve tė cilave u takojnė shqiptarėt, baraspesha historike midis kėtyre feve, interesat historike tė popullit shqiptar e kėrkojnė sot si dje, nesėr si sot, qė emrat, portretet dhe shtatoret e figurave tė njohura, tė shquara e tė mėdha kombėtare, historike e kulturore, siē janė Gjergj Kastrioti- Skėnderbeu, Gjon Buzuku, Marin Barleti, Pjetėr Budi, Frang Bardhi, Konstandin Kristoforidhi, Vaso Pasha, Abdyl, Sami dhe Naim Frashėri, Ēajupi, Fan Noli, Faik Konica, Ismail Qemali, Hasan Prishtina, Gjergj Fishta, Ndre Mjedja, Eqrem Ēabej Aleksandėr Moisiu dhe tė sa e sa piktorėve, skulptorėve, kompozitorėve, shkencėtarėve, krijuesve e artistėve tė tjerė tė mos zėvendėsohen nga emra, portrete, shtatore klerikėsh, shenjtoresh, qė perceptohen para sė gjithash si vetje fetare katolike, myslimane, ortodokse. Tė sipėrpėrmendurit janė emra vetjesh qė mbahen mend pėr veprat kulturore qė kanė lėnė a pėr bėmat historike qė kanė bėrė, qė kanė pasur, kanė dhe do tė kenė funksion integrues nė jetėn e popullit shqiptar, sepse vepra e tyre, krijimtaria e tyre, veprimtaria e tyre kulturore, shoqėrore, politike i shėrbente Shqipėrisė, u shėrbente tė gjithė shqiptarėve. Pavarėsisht se cilės fe i takojnė, ata perceptohen ndryshe se ēperceptohet Nėna Tereze: perceptohen kryekėput si krijues e veprimtarė atdhetarė e jo si fetarė.
Identiteti dhe identitetet Pėrveē, si e pamė, pėr nervozizmin qė nuk lė pa prekur mbajtjen e portretit tė Nėnės Tereze nė institucionet e Kosovės, Ismail Kadare mė fajėson edhe se po e ndaj identitetin evropian tė shqiptarėve nė identitet mysliman dhe nė identitet tė krishterė. Dhe, kjo ndarje qė bėkam unė i ngjan atij si njė muzikė e njohur, qė e ka dėgjuar shumė herė. I shqetėsuar prej tingujve tė kėsaj muzike tė dėgjuar shumė herė, ėshtė e kuptueshme pse ai ua pėrkujton lexuesve shumė i sėndisur pasojat e njė ndarjeje tė tillė, domethėnė tė njė muzike tė tillė! Nė vend tė gjithė fjalive, nė tė cilat numėrohen ato pasoja, po e citoj vetėm fjalinė pėrmbyllėse:
Pėrēartje tė tilla, nė prag tė afrimit tė portave tė Evropės, pėrpara se tė ishin komike, janė thellėsisht tragjike. Si tė tilla, ato kėrkojnė njė pėrgjigje tė qartė, serioze dhe pse jo, tė prerė. Nė raste tė tilla parimi kryesor ėshtė se njė popull ėshtė ai qė ėshtė dhe ska nevojė as pėr pudėr zbukurimi e as pėr blozė pėrēmuese.
Bukur apo jo! Njė popull ėshtė ai qė ėshtė.
Ska dyshim.
Dhe, ska nevojė pėr pudėr zbukurimi. Padyshim.
As pėr blozė pėrēmuese. Pa dyshim.
Kur e zbukurojmė njė popull me pudėr zbukurimi?
Kur e quajmė evropian dhe tė krishterė, padyshim.
E kur e shėmtojmė me blozė pėrēmuese?
Kur e quajmė joevropian dhe mysliman, padyshim!
Domethėnė: pudra zbukuruese mund tė qitet vetėm nė fytyrėn evropiane dhe tė krishterė, kurse bloza pėrēmuese vetėm nė fytyrėn joevropiane e myslimane!
Kjo ėshtė pėrgjigjja e qartė, serioze dhe, pse jo e prerė e Ismail Kadaresė!
Bukur apo jo!
Muzika ngjan shumė e njohur apo jo!
Po, ti kalojmė njėherė pėr njėherė gjykimet e kėtilla serioze, serioze nė mėnyrė raciste, tė Ismail Kadaresė dhe tė merremi pak me katekizmin e tij tė identitetit. Prej sprovės sė tij Identiteti evropian i shqiptarėve shihet se Ismail Kadare e trajton identitetin si diēka tė dhėnė njėherė e pėrgjithmonė, qė e pėrcaktojnė gjeografia, lidhja gjinore, ngjyra e lėkurės dhe... hajde gjeje ēka mė!
Sduhej ndonjė filozofi pėr tė kuptuar se fetė mund tė ishin tė ndryshme, por identiteti, ashtu si lidhja gjinore, mbetej gjithmonė njė! Kultura materiale dhe shpirtėrore, feja, tradita, zakonet, historia si tė mos ishin fare: ato nuk lėnė kurrfarė shenjash nė identitetin e vetjeve, grupeve etnike dhe popujve! Ku ėshtė dėgjuar kjo? Maturanti qė do tė gjykonte ashtu pėr identitetin nė Bashkimin Evropian dhe nė SHBA-tė do tė pėrsėriste klasėn. Ndikimin e fesė nė pėrbėrjen e identitetit Ismail Kadare jo vetėm se e mohon, por edhe e pėrbuz! Thuajse nuk ka parė dhe thuajse nuk ka dėgjuar se fetė janė pėrbėrės shumė i rėndėsishėm i identitetit, aq tė rėndėsishėm sa shumė herė dhe shumėkund janė bėrė pėrcaktues tė tij. Po tė mos ishte kėshtu nuk do tė flitej, pėr shembull, pėr qytetėrimin e krishterė dhe pėr qytetėrimin islamik. Dhe, po tė mos ishte kėshtu nuk do tė shkruante Semjuel Hantingtoni veprėn e tij Konflikti i qytetėrimeve, nė tė cilėn bazė tė qytetėrimeve qė ai, fatkeqėsisht, i pandeh nė konflikt, quan fenė myslimane, nė njėrėn anė, dhe fenė e krishterė, nė anėn tjetėr! Nė sprovėn e tij Ismail Kadare gjykon dhe bėn pėrgjithėsime pėr identitetin, duke mos pasur parasysh se kemi identitet tė veēantė dhe identitet tė pėrgjithshėm; identitet vetjak dhe identitet kolektiv; identitet konvencional dhe identitet tė ri; identitet historik dhe identitet kulturor; identitet politik dhe identitet mendor; identitet fetar dhe identitet shtetėror. E tė tjera. Tė gjitha kėto identitete, qė janė identitete mė pak a mė shumė tė veēanta, tė njė rrafshi mė tė ngushtė, bashkohen nė njė pėrgjithėsi, nė njė tė tėrė, qė do ti themi identiteti kombėtar. Dhe, mė konkretisht: kemi shqiptarė me identitet kosovar, shqiptarė me identitet lab, shqiptarė me identitet gegė, shqiptarė me identitet toskė, shqiptarė me identitet mirditas, shqiptarė me identitet malėsor, por tė gjitha kėto identitete tė veēanta bashkohen nė atė pėrgjithėsinė, tė pėrgjithshmen, tė tėrėn, qė i themi identiteti kombėtar shqiptar.
Dhe, mė tej: kemi shqiptarė me identitet katolik, shqiptarė me identitet ortodoks, shqiptarė me identitet mysliman, shqiptarė me identitet protestant dhe shqiptarė me identitet ateist, por tė gjitha kėto identitete tė veēanta, mė tė ngushta, mė tė vogla, nė sajė tė pėrbashkėtave tė pėrmbajtura nė secilin prej tyre bashkohen nė atė pėrgjithėsinė, nė atė tė pėrgjithshmen, nė atė tė tėrėn qė i themi IDENTITETI KOMBĖTAR SHQIPTAR.
Ai qė i ka tė qarta kėto, ai qė ka kuptim pėr marrėdhėnien e tė veēantave me tė pėrgjithshmen, nuk do tė akuzojė se po ndan shqiptarėt nė tė krishterė dhe nė myslimanė, vetėm pse konstaton se kemi shqiptarė me identitet tė krishterė dhe shqiptarė me identitet mysliman- se ata si tė krishterė (katolikė, ortodoksė, protestantė) dhe myslimanė janė tė gjithė shqiptarė: janė shqiptarė nė sajė tė pėrbashkėtave shqiptare tė pėrmbajtura nė secilėn prej feve tė tyre.
Pse, atėherė, Ismail Kadare ēel derėn e ēelur prej meje para tij?! Evropa shumėkulturore Ashtu siē nuk do ta kuptojė drejt marrėdhėnien e identiteteve fetare shqiptare me identitetin kombėtar shqiptar, po ashtu Ismail Kadare nuk do ta kuptojė drejt as marrėdhėnien e identitetit kombėtar shqiptar me identitetin evropian! Nuk ėshtė e vėshtirė pėr tė parė se togfjalėshin identitet evropian ai e njėjtėson me projektin politik evropian, domethėnė me Bashkimin Evropian, si bashkėsi e shteteve dhe popujve evropianė, nė njėrėn anė dhe me krishterimin, nė anėn tjetėr. Nuk ka dyshim se shtetet dhe popujt, qė do tė pėrbėjnė Evropėn e Bashkuar, do tė kenė njė identitet politik shtetėror, si njė pėrgjithėsi, si njė e tėrė, si njė e pėrbashkėt e tė veēantave politike dhe shtetėrore tė shteteve qė do ta pėrbėjnė. Evropės sė Bashkuar tė gjitha shtetet qė do ta pėrbėjnė do tia dhurojnė, tė mos thuhet do tia flijojnė, tė veēantat e tyre politiko-shtetėrore, por nuk do tė mund tė thuhet se Evropės sė Bashkuar do tia flijojnė, sė paku tani pėr tani, identitetet e tyre kombėtare, nė tė cilat janė tė pėrmbajtura veēantitė qė nėnkuptojnė historia, gjuha, feja, tradita, kultura, zakonet e tė tjera. Nuk e di si do tė jetė sot pesėdhjetė a sot njėqind vjet, por sot pėr sot shihet se tė gjithė popujt evropianė, qė pėrbėjnė Bashkimin Evropian, kujdesen tė ruajnė pėrbėrėsit e identitetit tė tyre kombėtar: historinė, gjuhėn, fenė, kulturėn, traditėn e pėrbėrėsit e tjerė. Bashkimi Evropian bėhet Evropė e kombeve.
Pėrpos me projektin politik evropian, domethėnė me Bashkimin Evropian, togfjalėshin identitet evropian Ismail Kadare e njėjtėson edhe me krishterimin. Ky njėjtėsim, historikisht i shikuar, nuk ėshtė i saktė. Kontinenti evropian nuk ka prejardhje vetėm tė krishterė. Ėshtė i madh numri i intelektualėve dhe i politikanėve evropianė, tė cilėt vitin e kaluar e kanė kundėrshtuar nismėn pėr tė futur nė Kushtetutėn e Bashkimit Evropian konceptin mbi prejardhjen e krishterė tė kontinentit. Shkrimtari dhe teoriku i njohur italian, Umberto Eko, e kundėrshton atė nismė pėr dy arsye:
e para, pėr arsye politike, dhe,
e dyta, pėr arsye historike.
Arsyeja politike: nuk duhet tė futet nė Kushtetutėn e Bashkimit Evropian koncepti mbi prejardhjen e krishterė tė kontinentit, sepse Evropa e ardhshme duhet tė jetė, thotė ai, projekt politik dhe vizion antropologjik e kjo, projekt politik dhe vizion antropologjik, pėr tė e nėnkupton Evropėn shumėkulturore, shumėfetare dhe, gjithnjė e mė dukshėm, shumėracore, shumėngjyrėshe jo vetėm tė bardhė.
Arsyeja historike: nuk duhet tė futet nė Kushtetutėn e Bashkimit Evropian koncepti mbi prejardhjen e krishterė tė kontinentit sepse e kaluara e kontinentit, thotė ai, nuk ėshtė plotėsisht e krishterė. Kulturėn evropiane e kanė pasuruar: matematika e Indisė, mjekėsia arabe, filozofia dhe shkenca greke, kur e kur e zbuluar nė Evropė pėrmes arabėve, filozofia dhe shkenca romake, gjuha latine si gjuhė e ritualeve tė shenjta, mitet dhe adetet pagane me trajtat e politeizmit,monoteizmi i hebrenjve. E tė tjera. Ide raciste Nuk mund tė them a ėshtė a sėshtė Ismail Kadare i njė mendjeje me intelektualėt dhe politikanėt evropianė, qė janė ngritur kundėr futjes nė Kushtetutėn e Bashkimit Evropian tė konceptit mbi prejardhjen e krishterė tė kontinentit, por mund tė them se disa ide dhe disa mendime tė tij tė pėrmbajtura nė Identitetin evropian tė shqiptarėve do tė priteshin mirė prej publicistes sė njohur italiane, Oriana Falaēi, dhe prej kultshkrimtarit francez, Mishel Uelbek, qė nė vendet e tyre janė akuzuar pėr ide raciste!
Pse do tė mund tė priteshin mirė prej asaj publicisteje dhe prej atij shkrimtari disa ide e mendime tė shkrimtarit tonė?
Sepse janė ide raciste. Letrat e Shqipėrisė shkruan Ismail Kadare nė Identitetin evropian tė shqiptarėve janė tė qarta. Populli shqiptar nuk ka identitet gjysmak, tė shtirė apo tė fshehur pas lajlelulesh mashtruese. Identiteti i tij ėshtė gjithashtu i qartė, pavarėsisht se dikush nuk dėshiron ta shohė, e dikujt nuk i intereson ta shohė.
Kush janė ata qė nuk dėshirojnė ta shohin kėtė identitet tė qartė tė shqiptarėve?
Ska pėrgjigje!
Kush janė ata tė cilėve nuk u intereson ta shohin identitetin shqiptar, qė nuk ėshtė i fshehur pas lajlelulesh mashtruese?
Ska pėrgjigje!
A ka identitete tė fshehura pas lajlelulesh mashtruese?
Ska pėrgjigje!
Pse sthuhet se edhe letrat e Kosovės janė tė qarta?
Ska pėrgjigje!
Ēka thuhet mė tutje?
Thuhet: Gjeografia, gjėja mė kokėfortė nė botė, dėshmon e para evropianitetin shqiptar. Zelli i atyre qė me ēdo kusht duan ta zbehin disi edhe kėtė fakt kokėfortė, arrin disa herė tė krijojė pėrshtypjen se Shqipėria ėshtė nė skaj tė Evropės dhe fill pas saj nis Turqia, ose Azia. Ndėrkaq, kur hedh sytė nė hartė vėren se gjer nė atė kufi shtrihen sė paku tri shtete tė tjera: Maqedonia, Greqia dhe Bullgaria. Pėr tė mos pėrmendur atė qė quhet Turqia evropiane. Popullsia shqiptare, ashtu si e gjithė kontinentit evropian, ėshtė e bardhė. Ashtu si gjuha, ajo quhet, nė rastin mė tė favorshėm, pasardhėse e ilirėve, nė mė tė pafavorshmet, e trakoilirėve.
A ėshtė e mundshme? Shkrimtari ėshtė bėrė mėsues i gjeografisė: po na tregon se Shqipėria ėshtė nė Evropė. Nxėnėsit qė do tė pėrgjigjeshin saktė do tė merrnin notė dhjetė!
A ėshtė e mundshme! Muzika, vėrtet, ngjan si e njohur! Tragjikisht e njohur. Shqipėria dhe Kosova, kur ėshtė fjala pėr identitetin, i paskan letrat e ndara! E mėsuam prej gojės sė Ismail Kadaresė se letrat e Shqipėrisė janė tė qarta, por ēfarė janė letrat e Kosovės. Ēfarė janė letrat e shqiptarėve nė Maqedoni? Ēfarė janė letrat e shqiptarėve nė Mal tė Zi? Ēfarė janė letrat e shqiptarėve nė Luginėn e Preshevės?
Tė paqarta!
Pse nuk qenkan tė qarta letrat e Kosovės? Pse nuk qenkan tė qarta letrat e gjithė shqiptarėve tė tjerė kudo qofshin ata? Pėrgjigjen na e jep, natyrisht, vetė Ismail Kadare: duke i ndarė letrat e Kosovės prej letrave tė Shqipėrisė shtetėrore! Dhe, kjo pėrgjigje nuk ėshtė e bindshme pėr arsye se gjeografia, gjėja mė kokėfortė nė botė, atė qė e dėshmon pėr Shqipėrinė shtetėrore do tė duhej ta dėshmonte edhe pėr Kosovėn dhe shqiptarėt e tjerė, sė paku nė Ballkan. Gjeografia ėshtė njė gjė shumė e dashur nga shkrimtari ynė. Pse? Sigurisht pėr dy arsye:
e para, pėr arsye se e dėshmon evropianitetin e shqiptarėve tė Shqipėrisė shtetėrore
dhe, e dyta, pse Evropėn e ndan, nė sajė tė Gjirit tė Bosforit, tė Mesdheut, dhe tė Gjirit tė Gjibraltarit, prej Azisė dhe prej Afrikės!
Ismail Kadare ėshtė i gėzuar pse Shqipėria shtetėrore ėshtė mė larg prej Azisė se disa shtete tė tjera evropiane me identitet evropian. Ai ėshtė i gėzuar pse midis Shqipėrisė shtetėrore dhe Azisė shtrihen tri shtete: Maqedonia, Greqia dhe Bullgaria. Pėr tė mos pėrmendur atė qė quhet Turqia evropiane! Dhe, kėtė ēerekshtetin tjetėr, Turqinė evropiane, ai e fut nė thonjėza! Pas kėtyre margaritarėve gjeografikė, me tė cilėt e stolis qafėn e Shqipėrisė, shkrimtari ynė na e dhuron kryemargaritarin gjeografik, me ēmimin e tė cilit shpreson tė na bėjė tė lumtur tė gjithėve:
Popullsia shqiptare, ashtu si e gjithė kontinentit evropian, ėshtė e bardhė.
Nė qoftė se gjeografia u ka caktuar shqiptarėve dhe evropianėve tė tjerė fatin qė tė jenė tė bardhė, mos gjeografia ua ka caktuar fatkeqėsinė aziatikėve dhe afrikanėve qė tė jenė tė verdhė, tė vrugėt, tė zinj? Mos ngjyra ėshtė arsyeja pse Ismail Kadare dėshiron tė na mbajė sa mė larg prej tyre? Nuk ėshtė gjeografia e vetmja frymėzuese e idesė raciste tė Ismail Kadaresė: frymėzim tė njėjtė mund ti sjellin atij edhe historia e arkeologjia.Dėgjojeni: Ashtu si gjuha, ajo quhet (popullsia shqiptare R.Q) nė rastin mė tė favorshėm, pasardhėse e ilirėve, nė mė tė pafavorshmet, e trako-ilirėve!
Meqenėse, si e thonė studiuesit e tij, racizmi ėshtė botėkuptim qė spranon ti ēmojė dinjitetet tė barabarta, atėherė na del se rumunėt e shkretė, si pasardhės tė dakėve, fis trakas, nuk mund tė kenė dinjitet tė barabartė me pasardhėsit e ilirėve, madje, as tė iliro-trakasve.Po, ti lėmė pėr pakėz idetė raciste dhe tė merremi me frymėzuesen e tyre kryesore: me gjeografinė.
Gjeografia lėvizėse Eshtė e ēuditshme pse Ismail Kadare, megjithėse do tė ketė qenė nė kontinente tė ndryshme, sigurisht, nė Amerikė, nė Azi dhe nė Afrikė, nuk do tė shohė se deri ku arrin roli i gjeografisė nė pėrcaktimin e identitetit tė popujve dhe tė grupeve tė ndryshme etnike. Nuk ėshtė shumė e vėshtirė, edhe nė qoftė se nuk kemi pasur fatin qė, pėrpos Evropės, tė shohim edhe kontinente tė tjera, tė pranojmė se gjeografia, vėrtet flet shumė pėr identitetin e popujve e tė grupeve etnike por, megjithatė, nuk i thotė tė gjitha pėr tė. Pėrpos gjeografisė, edhe njė sėrė faktorėsh tė tjerė marrin pjesė, cili mė pak e cili mė shumė, nė pėrcaktimin e identitetit tė tyre. Mund tė thuhet se dikur, para, fjala vjen, katėr-pesė shekujsh, gjeografia, vėrtet, e pėrcaktonte plotėsisht ose pėrafėrsisht plotėsisht, identitetin e popujve dhe tė grupeve tė ndryshme, por mė vonė ky ndikim i saj do tė vijė duke u pakėsuar gjithnjė e mė dukshėm. Zbuluesit e kontinenteve e tė vendeve tė reja, Kristofor Kolombo, Ferdinand Magelani, Amerigo Vespuēi dhe hulumtuesit e kontinenteve tė zbuluara, mandej, posaēėrisht tė Afrikės, Azisė dhe Amerikės Jugore do tė jenė tė merituar do tė thoshin kozmopolitėt apo do tė jenė fajtorė do tė thoshin kundėrshtarėt e tyre pse lartmadhėria e saj gjeografia pothuaj ka rėnė prej fronit tė lartė tė identitetit.
Pse mund tė thuhet kėshtu? Mund tė thuhet kėshtu, sepse janė tė shumtė shembujt qė e dėshmojnė shfronėsimin e gjeografisė nė mbretėrinė e identitetit. Nuk ka dyshim se dikur, para zbulimit tė kontinenteve tė reja, gjeografia e kontinentit tė Australisė e pėrcaktonte identitetin (fizik, shoqėror dhe kulturor) e aborixhanėve; gjeografia e Amerikės e pėrcaktonte identitetin e majėve, inkėve, shoshonėve, ēejenėve, apaēėve, komanēėve e tė fiseve tė tjera indiane; gjeografia e kontinentit tė Afrikės e pėrcaktonte identitetin e zezakėve, tė arabėve dhe tė popujve a grupeve tė tjera qė nė atė kontinent jetonin; gjeografia e kontinentit tė Azisė e pėrcaktonte identitetin e persianėve, tani tė quajtur iranas, tė afganėve, tė kinezėve, tė japonezėve, tė vietnamezėve, tė hindusve, tė tajlandezėve e tė tjerėve. Ajo kohė, ndėrkaq, ka kaluar pėrgjithmonė dhe nuk do tė kthehet mė. Kontinentet e reja, Amerika dhe Australia, janė banuar me popullsi tė kontinenteve tė vjetra, para sė gjithash, me popullsi tė Evropės, tė Afrikės dhe tė Azisė. Prej gjysmės sė dytė tė shekullit njėzet lėvizjet e njerėzve prej shteti nė shtet, prej kontinenti nė kontinent janė bėrė mė tė shpeshta. Tani njerėzit sikur e marrin gjeografinė me vete: nė shpinė dhe nė shpirt.
Ēka po shohim tani? Tani po shohim, natyrisht ata qė duan tė shohin, se anglezėt, skocezėt dhe irlandezėt, fjala vjen, tė cilėve dikur ua pėrcaktonin identitetin ishujt britanikė, e kanė ruajtur identitetin e tyre historik edhe nė Amerikė, nė Kanada, nė Australi dhe nė Republikėn Jugafrikane, natyrisht, tė pasuruar me pėrbėrės apo me ngjyresa pėrbėrėsish, qė ka sjellė koha dhe qė ka sjellė bashkėjetesa me popuj tė tjerė nė ato kontinente. Apo jo? Arabėt jetojnė nė dy kontinente, nė kontinentin e Azisė dhe nė kontinentin e Afrikės, prej tė cilėve Ismail Kadare, pikėrisht pse arabėt jetojnė atje, pėrpiqet aq shumė ta largojė Evropėn, sidomos, Shqipėrinė, por arabėt e kontinentit aziatik pothuajse nuk ndryshojnė prej arabėve tė kontinentit afrikan: kanė tė njėjtin identitet arab, me prejardhje, me gjuhė, me fe, me kulturė, me qytetėrim pothuaj tė njėjtė.
Ti afrohemi edhe mė tepėr Evropės. Turqit jetojnė nė kontinentin e Azisė dhe nė kontinentin e Evropės, qė janė tė ndarė nga Bosfori, por turqit e Turqisė evropiane nuk ndryshojnė me asnjė pėrbėrės tė identitetit prej turqve tė Azisė. Rusėt jetojnė edhe nė Evropė edhe nė Azi, por rusėt e kontinentit evropian kanė tė njėjtin identitet qė kanė rusėt aziatikė. Shqiptarėt jetojnė nė Ballkan, nė kėtė pjesė tė skajshme tė Evropės, e jetojnė edhe nė SHBAtė, nė Kanada e nė Australi, por shqiptarėt ballkanikė, qė kanė pasur rastin tė vizitojnė bashkėkombėsit e tyre nė ato kontinente, nuk thonė se e kanė ndryshuar identitetin, sė paku jo ata qė kanė lindur nė Ballkan. Pėrkundrazi. Thonė se shqiptarėt qė jetojnė nė kontinente tė tjera nuk janė mė pak shqiptarė se ne nė Ballkan: e kanė tejēuar atje identitetin kombėtar dhe e ruajnė traditėn kulturore me shumė dashuri. Se sa ėshtė bėrė i paqėndrueshėm roli i gjeografisė nė pėrcaktimin e identitetit tė popujve e tė grupeve tė ndryshme etnike nė kėtė planet mė sė miri, ndoshta, e tregojnė hebrenjtė. Fati tragjik historik i ka shpėrndarė nė disa kontinente, nė vende tė ndryshme tė kontinentit evropian, tė kontinentit aziatik dhe tė kontinentit amerikan, por, prapė, edhe nėse pėrpiqen shumė qė tu pėrshtaten kushteve politike, shoqėrore, kulturore nė vendet ku jetojnė, prapė e ruajnė identitetin historik tė hebrenjve.
Por, sa i paqėndrueshėm ėshtė bėrė ndikimi i gjeografisė nė identitetin e popujve e tė grupeve tė ndryshme na e thotė edhe deklarata e shkrimtares sė njohur amerikane, Emili Dikinson. I takonte brezit tė ashtuquajtur brezi i humbur i shkrimtarėve amerikanė; kishte vendosur tė jetonte njė kohė larg Atdheut tė vet nė Evropė, nė Paris. Kur, mė njė rast, miqtė evropianė e pyesin: a frikėsohet se duke jetuar aq gjatė larg atdheut, larg SHBA-ve, do tė mbetet pa rrėnjė, ajo do tė pėrgjigjet:
Ēka mė duhen rrėnjėt nė qoftė se nuk janė rrėnjė qė mund ti marr me vete. Kjo shkrimtare, me popullorėsi, kryesisht tė paktė, por, megjithatė, shkrimtare gjeniale, para Luftės sė Dytė Botėrore e kishte vėrejtur atė qė ne as shtatėdhjetė vjet pas saj nuk po e vėrejmė: se gjeografia nuk ėshtė mė ēka ishte.
Kush ju beson tė dhėnave sendore mund tė bindet se tė njėjtėn fjali tė shkrimtares amerikane do tė mund ta shqiptonin edhe Fani Noli, Faik Konica, Arshi Pipa, qė kanė jetuar dhe kanė vdekur nė SHBA-tė, Naim Frashėri e Sami Frashėri, qė kanė jetuar dhe kanė vdekur nė Azi, nė Stamboll; Vaso Pasha qė ka vdekur nė Azi, nė Liban; Andon Zako Ēajupi qė ka vdekur nė Afrikė, nė Egjipt; Filip Shiroka qė ka jetuar dhe ka vdekur nė Azi, nė Liban, dhe sot, Naum Prifti e Naim Balidemaj, qė jetojnė e krijojnė nė Nju-Jork.
Ēduan tė thonė tė gjitha kėto tė dhėna? Duan tė thonė, ndoshta, se gjeografinė mund ta shpallin edhe mė tej faktorė vendimtarė nė pėrcaktimin e identitetit tė popujve e tė grupeve tė ndryshme etnike vetėm ata politikanė e intelektualė, tė cilėt, kur flasin pėr gjeografinė dhe identitetin, nė thelb mendojnė pėr gjeografinė e kohės sė Kristofor Kolombos. Harrojnė se, pėrpos lėvizjeve tė njerėzve prej kontinenti nė kontinent, edhe teknika e teknologjia, mediat elektronike, interneti dhe globalizimi i egėr, ndikojnė nė identitetin e popujve mė shumė se gjeografia e shfronėsuar.
Ēduan tė thonė tė gjitha kėto? Duan tė thonė, ndoshta, se qė nga zbulimet e Kristofor Kolombos e kėndej e, sidomos, qė nga Revolucioni i Madh Francez, nė 1789-ėn e kėndej, shumėfish mė tepėr se gjeografia ėshtė gjeopolitika, pra, politika e tė fuqishmėve dhe e tė pasurve, ajo qė luan rol tė perėndishėm nė identitetin e vartėsve tė tė gjitha llojeve.
Identiteti dhe kultura Pėrpos gjeografisė, Ismail Kadare do ta vėrė edhe kulturėn nė shėrbimin e pėrpjekjeve tė tij pėr tė qėruar hesape njėherė e pėrgjithmonė me pėrbėrėsit myslimanė tė identitetit tė shqiptarėve. Ėshtė bindur, mė nė fund, se vetėm me gjeografinė nuk e ka kryer punėn. Pėrpos nocioneve, mė sė shpeshti tė pasqaruara a tė keqkuptuara, ai do tė pėrdorė edhe krahasime, metafora e simbole pėr ti mohuar e, kur nuk arrin ti mohojė, pėr ti zhvlerėsuar ata pėrbėrės. Si shkrimtar do ta quajė tė arsyeshme apo, ndoshta, edhe tė obligueshme qė mė sė pari tė qėrojė hesape me letėrsinė e bejtexhinjve, e cila, sipas tij, ėshtė fryt i luftės qė bėnte Perandoria Otomane, pėr zbehjen e identitetit shqiptar dhe zėvendėsimin me atė otoman, edhe pse kjo letėrsi nuk ka luajtur ndonjė rol tė veēantė nė krijimin a mbajtjen e identitetit tė shqiptarėve myslimanė. Nė kėtė betejė fitoren e pandeh tė paracaktuar, pėr ēarsye edhe mund tė shkruajė: Letėrsia e bejtexhinjve, pėr shembull, njėfarė brumi i pėrzier shqiptaro turk, u thye pėrfundimisht, si njė sajesė prej qerpiēi prej murit hijerėndė e monumental, ndonėse tė ftohtė, tė traditės sė letėrsisė dygjuhėshe shqiptaro-latine. Sa mė kujtohet, as Osman Myderrizi, as studiuesit e tjerė tė paktė para tij apo pas tij tė letėrsisė sė bejtexhinjve, nuk kanė shkruar se autorėt e saj ishin tė detyruar prej pushtetit turk qė tė shkruanin ashtu siē shkruanin, domethėnė se ajo letėrsi ishte e tillė ēfarė ishte sepse nė Perandorinė Otomane kishte njė doktrinė teorikeletrare dogmatike, sė cilės, deshėn sdeshėn, ishin tė detyruar ti pėrmbaheshin shkrimtarėt, nė radhė tė parė shkrimtarėt shqiptarė. Sa dihet, nė Perandorinė Otomane nuk kishte njė formacion letrar, qė do tė quhej realizmi otoman apo, realizmi despotik. Perandoria Otomane, si e thonė historianė tė saj evropianė, qė kanė jetuar nė Stamboll si pėrfaqėsues diplomatikė tė vendeve tė tyre evropiane, ishte njė shtet, kur mė pak e kur mė shumė despotik, si mbretėritė e asaj kohe nė Evropė. Ka, madje, historianė evropianė qė thonė se Perandoria Otomane, sė paku deri nė shekullin XIX, ishte shtet qė e karakterizonte toleranca etnike. Mos tė ishte kėshtu, thonė ata, nuk do tė mbahej aq gjatė. Nė kėtė mbretėri ngjante, sigurisht, shpesh, qė fatkėqijtė e shpallur fajtorė tė nguleshin nė hunj, por edhe nė mbretėritė evropiane ngjante qė fatkėqijtė e shpallur fajtorė tė digjeshin nė turrė tė drurėve! Mund tė besohet se ndonjėri nga tė dėnuarit mė parė do tė zgjidhte djegien nė zjarr se nguljen nė hu, por mund tė kishte edhe tė tillė qė mė parė do tė zgjidhte nguljen nė hu se djegien nė zjarr! Barbaria politike ishte ligji i kohės edhe nė Azi edhe nė Evropė.
Bejtexhinjtė shqiptarė shkruanin ashtu siē shkruanin jo pse ishin tė detyruar ti nėnshtroheshin luftės sė Perandorisė Otomane pėr zbehjen e identitetit shqiptar dhe pėr gjymtimin e trurit tė tyre, por pse vetė, vullnetarisht, kishin vendosur tė shkruanin ashtu: pėrzishėm! Letėrsia e bejtexhinjve shkruhej prej vetjeve, qė kishin kryer farė shkolle fetare nė gjuhėn turke, arabe a persiane, ashtu siē shkruhej letėrsia e krishterė prej vetjeve qė kishin kryer farė shkolle a fakulteti nė gjuhėn latine. Ajo shkruhej prej vetjeve tė cilėt, si shumėherė dhe shumėkund gjatė historisė, e kishin pranuar pushtetin, gjuhėn, kulturėn, politikėn, ideologjinė, zakonėsinė, rendin shoqėror tė pushtuesit: tė pushtuesit despotik i cili, megjithatė, vėllezėrit e tyre tė besimit katolik dhe ortodoks i lejonte tė shkruanin qoftė shqip, qoftė latinisht, qoftė greqisht apo italisht. E tillė ēfarė ishte ajo pėrfaqėsonte pėr ta dhe lexuesit e tyre shijen e kohės, besimin dhe iluzionin e kohės. Letėrsia e bejtexhinjve ishte, pra, shprehje e vullnetshme e autorėve tė saj, ashtu siē ishte letėrsia katolike apo ortodokse shprehje e vullnetshme e autorėve tė tyre, ashtu siē ishte letėrsia e realizmit socialist shprehje e vullnetshme, edhe teorikisht e mbėshtetur, e Ismail Kadaresė nė kohėn e komunizmit. Letėrsia e bejtexhinjve shkruhej mbi temat fetare, si edhe letėrsia e krishterė. Letėrsia e bejtexhinjve, ndėrkaq, mė shpesh se letėrsia e krishterė, shkruhej edhe mbi tema laike dhe kjo do tė thotė se tematikisht ishte mė e pasur se ajo. Po ti vlerėsojmė artistikisht, pa paragjykime fetare, letėrsinė e bejtexhinjve dhe letėrsinė e krishterė do tė mund tė themi se nuk dallojnė shumė njėra prej tjetrės, me pėrjashtim tė sibilave tė Pjetėr Bogdanit qė shquhen me vlerė estetike: janė letėrsi me vlera kryesisht modeste artistike. Por, aq sa e ul vlerėn e letėrsisė sė bejtexhinjve leksiku i huaj-turk, arab dhe persian, po aq e shton vlerėn historike gjuhėsore tė letėrsisė sė krishterė, nė mėnyrė tė veēantė tė letėrsisė katolike, pikėrisht gjuha shqipe e pėrdorur nė tė sado me shumė shtresa tė huaja. Ismail Kadare na bėn me dije, i gėzueshėm, se letėrsia e bejtexhinjve na qenka thyer pėrfundimisht si njė sajesė prej qerpiēi prej murit hijerėndė e monumental, ndonėse tė ftohtė, tė traditės sė letėrsisė dygjuhėshe shqiptaro-latine. As historia e letėrsisė shqipe, as historia politike e popullit shqiptar nuk e dėshmojnė kėtė pohim poetik. Letėrsia dygjuhėshe shqiptaro- latine asnjėherė, gjatė asnjė shekulli, nuk ia ka vėnė pėrpara letėrsisė sė bejtexhinjve murin e saj hijerėndė e monumental, prandaj edhe nuk e ka thyer, siē thuhet, si njė sajesė prej qerpiēi. Letėrsitė nuk qėrojnė hesape mes vetes as me mure, as me qerpiēė! Letėrsitė dygjuhėshe shqiptaro-latine, shqiptaro-greke dhe shqiptaro-turke, shqiptaro-arabe kanė bashkėjetuar, duke mos u takuar apo duke u takuar rrallė e tek, deri nė gjysmėn e dytė tė shekullit nėntėmbėdhjetė. Jo ato njėra tjetrėn, po vetėm letėrsia e Rilindjes Kombėtare, qė nė jetėn e popullit shqiptar sjell idenė laike as katolike, as ortodokse, as myslimane, qė kryetemė tė saj bėn Kombin nė vend tė Fesė, do ti tregojė historikisht jo pėrkatėse, historikisht tė tejkaluara ato letėrsi. Shkrimtarėt e Rilindjes do ti pranojnė ato si traditė tė veten pavarėsisht prej ideologjive fetare nė tė cilat mbėshteteshin jo pėr arsye artistike sa pėr arsye se, duke i pranuar qė tė tria, mund tė ndėrtohej ideologjia kombėtare shqiptare mbi sloganin: fe e shqiptarėve ėshtė shqiptaria.
Ata i trajtonin ato letėrsi tė barasvlershme qoftė edhe pse ishin tė vetėdijshėm se nuk kishte arsye as etnike, as shoqėrore, as ideologjike qė autorėt e njėrės prej tyre tė shpalleshin mė tė aftė, mė tė talentuar se autorėt e tė tjerave. Mendja e shėndoshė nuk do ti quante mė tė pa dhunti krijuese bejtexhinjtė se krijuesit e letėrsisė sė krishterė vetėm pse ishin myslimanė. Sado letėrsia e Rilindjes kombėtare e bėnte historikisht tė tejkaluar, letėrsia e bejtexhinjve, si edhe letėrsia e krishterė, do tė vazhdojė tė shkruhet edhe mė vonė, nė Kosovė, madje, deri te Lufta e Dytė Botėrore. Qėndrimi tepėr subjektiv, nga pikėpamje historiko-letrare i paarsyeshėm i Ismail Kadaresė ndaj letėrsisė sė bejtexhinjve nuk merr fund me kaq. Ai shkruan se gjatė kohės sė komunizmit u bėnė shumė pėrpjekje pėr ta rehabilituar kėtė letėrsi, me qėllimin meskin pėr tia kundėrvėnė letėrsisė tradicionale mesjetare, sidomos asaj katolike, qė regjimit nuk i pėlqente kurrsesi. Dhe, kėto pėrpjekje pėr rehabilitimin e saj bėheshin pavarėsisht pse studiuesit qė e morėn nėpėr duar, e panė se pėrveē qė ishte qesharake pėr nga niveli, ajo ishte thellėsisht e pamoralshme.
E pse ishte qesharake, pėr nga niveli kjo letėrsi? Ishte qesharake pėr nga niveli pse nuk pėrshkohej prej besimit tė krishterė si letėrsia e krishterė, sidomos ajo katolike, po prej besimit mysliman!
E pse ishte thellėsisht e pamoralshme kjo letėrsi? Ishte thellėsisht e pamoralshme jo aq pėr shkak se pjesa e saj erotike ishte e mbushur me motive ashikėsh e dylberėsh, qė Shqipėria mund tia paraqiste Evropės sot si dėshmi tė habitshme tė vizionit tė saj tė emancipuar pėr homoseksualizmin, dy shekuj pėrpara Evropės sė sotme, por pse e ashtuquajtura letėrsi erotike, nė njė pjesė tė madhe tė saj sishte gjė tjetėr veēse bejte dhe lavde pėr pedofilinė. Ne vazhdon Ismail Kadare i dėgjojmė kėto kėngė edhe sot, por shtiremi sikur nuk i marrim vesh ēthonė. Ato gjėmojnė disa herė nėpėr lokalet e natės, madje, nė programet televizive, e ne prapė shtiremi se nuk i kuptojmė.
Kjo qė thotė shkrimtari ynė ėshtė e vėrtetė: nė pjesėn erotike tė kėsaj letėrsie kishte, si tė themi, pornografi, kishte homoseksualizėm, kishte ashikė e dylberė, kishte, ndoshta, edhe bejte dhe lavde pėr pedofilinė! Kishte shumė ēka nga ato qė mund tė shihen e mund tė dėgjohen edhe nė njė pjesė tė nėnkulturės sė sotme masive. Por, lexuesit e sprovės sė Ismail Kadaresė Identiteti evropian i shqiptarėve, qė mund tė kenė dėgjuar dhe lexuar se kush ishte kush nė kohėn e komunizmit, mund ta pyesin Ismail Kadarenė: ti qė ishe gjatė deputet i Kuvendit tė Republikės Popullore tė Shqipėrisė, qė ishe, njėkohėsisht, nėnkryetar i Frontit Popullor tė Shqipėrisė, qė edhe deputet, edhe nėnkryetar i Frontit Popullor ishe pėrzgjedhur si pėrfaqėsuesi mė i shquar i letėrsisė, njė, si mund tė thuhet, ideolog i krijimtarisė artistike komuniste, pse nuk e ngrije zėrin kundėr rehabilitimit tė letėrsisė sė bejtexhinjve dhe kundėr diskriminimit tė letėrsisė sė krishterė, sidomos asaj katolike? Do tė kishe argumente tė fuqishme:
ruajtjen e masave popullore prej atyre qė kėndoheshin nė atė letėrsi: prej homoseksualizmit, qė aq fort e dėnonte komunizmi dhe prej pedofilisė, qė aq fort e dėnonte edhe komunizmi dhe e gjithė bota? Pse i lejoje vetes tė shkruaje nė sprovėn Mbi ndikimet e huaja dhe karakterin kombėtar tė letėrsisė, me tė cilėn i jepje pėrgjigje sprovės sė Rexhep Qosjes Letėrsia kombėtare dhe letėrsia botėrore ose afrimi pėrmes ndryshimeve: Nuk ishte pak pėr letėrsinė tonė (tė realizmit socialist R.Q) qė nė kėta tridhjetė vjet tė jetės sė saj tė ngrihet si njė protestė kundėr botės sė vjetėr, tė ndante llogaritė njė herė e pėrgjithmonė prej letėrsisė reaksionare zyrtare, dekadente dhe klerikale tė sė kaluarės...?
Po mirė, tė mos kėrkojmė shumė prej Ismail Kadaresė, nė atė kohė kur nuk ishte e lehtėtė thoshe lirisht ēka mendoje, sidomos ēka mendoje nė kundėrshtim me mendimet zyrtare, sado nė Shqipėri edhe nė atė kohė kishte intelektualė dhe qytetarė tė zakonshėm qė e thoshin mendimin mospajtues pavarėsisht prej pasojave. Por, hajde, ta kėrkojmė tė drejtėn dhe tė vėrtetėn prej Ismail Kadaresė sot! Nė qoftė se me tė drejtė ngre zėrin kundėr pornografisė tradicionale nė letėrsinė e bejtexhinjve e nė kėngėt popullore, pse nuk ngre zėrin edhe kundėr pornografisė nė nėnkulturėn tonė tė sotme? Mos pse ajo e para shprehet nė gjirin e ideologjisė fetare myslimane, kurse kjo e dyta nuk ėshtė nė lidhje me kėtė ideologji fetare? Nė qoftė se Ismail Kadarenė e shqetėsojnė lokalet dhe televizionet nė tė cilat, ja, kėndohen kėngė pėr ashikėt, dylberėt, pedofilėt, pse nuk e shqetėsojnė po aq edhe filmat pornografikė, nė tė cilėt vajza tė reja pėrjetojnė pėruljen mė tė shtazėrishme qė mund tė imagjinohet e qė jepen rregullisht nė shumė televizione nė botė, qė i shohin tė rinjtė dhe qytetarėt tanė, qė duan ti shohin? Nė qoftė se sinqerisht e shqetėsojnė kėngėt pėr dylberat, ashikėt dhe pedofilėt, pse nuk e shqetėsojnė edhe kėngėt e shfrenimet pornografike nė klubet e natės, nė tė cilat pėr joshje ashikėrie pėrdoren edhe lloje tė ndryshme tė drogės? Pse nuk e ngre zėrin edhe kundėr kėtij zhgruanimi, zhburrėrimi e zvetėnimi moral tė pashembullt?
Mos pse ajo e para na qenka Lindje, kurse kjo e dyta Perėndim? Mos pse kjo e dyta ėshtė dėshmi e identitetit modern evropian, kurse ajo e para ishte dėshmi e identitetit lėngaraq, si e quan Ismail Kadare identitetin mysliman, tė cilin identiteti shqiptar, si njė luan i zgjidhur nga zinxhiri, bėnte pėrpjekje ta hidhte si leckė! Bukur! Identiteti, si luan me zinxhirė nė qafė! Ku ėshtė parė luan i tillė? Me zinxhirė nė qafė! Betejės sė pabarabartė mes identitetit mysliman dhe identitetit shqiptar pas ēlirimit nga Perandoria Otomane i jep fund vetė Ismail Kadare kur thotė: Kombet nuk ndryshohen as nga pushtimet e as nga konvertimet. Pėr tė dėshmuar sa serioz, sa shkencor, sa i qėndrueshėm ėshtė ky pohim i Kadaresė po e japim njė tė dhėnė. Nė Enciklopedinė linguistike tė Kembrixhit, tė autorit Dejvid Kristal, shkruan se deri sot, nė botė, janė shuar rreth njėzetmijė gjuhė, qė ishin gjuhė tė grupeve tė vogla etnike, tė fiseve dhe tė popujve. Me to mund tė besohet se janė shuar a janė pėrvetuar nga popuj tė tjerė edhe folėsit e tyre. Dhe, mund tė besohet se numri mė i madh i kėtyre grupeve, fiseve dhe popujve janė shuar a janė pėrvetuar nga popuj tė tjerė si pasojė e pushtimeve dhe e kolonializmit. Edhe historia shqiptare e pėrgėnjeshtron pėrgjithėsimin teorik tė Ismail Kadaresė: pushtimi turk ka sjellė konvertimin e mbi dy tė tretave tė popullit shqiptar, kurse ky konvertim ka sjellė njė identitet fetar, identitetin fetar mysliman, si pėrbėrės i identitetit tė pėrgjithshėm, historik shqiptar: i identitetit kombėtar shqiptar. Domethėnė: kombet mund tė ndryshohen shumė edhe nga pushtimet, edhe, sidomos, nga konvertimet.
Thirrje pėr kthim nė fenė e tė parėve
Myslimanofobia e Ismail Kadaresė, vėrtet, ėshtė delirante!
Dhe, ėshtė e leverdishme!
Pėrpos nė Shqipėrinė shtetėrore, ku, thotė Ismail Ka d a r e , pėrkraheshin prej komunizmit, bejteve, muzikės, kėngėve, veshjeve, nė pėrgjithėsi, traditės myslimane, shqiptarėt do tia shohin sherrin edhe nė ish-Jugosllavinė. Dhe, do tia shohin sherrin jo vetėm nė Jugosllavinė mbretėrore, por edhe nė Jugosllavinė komuniste. Duke filluar prej viteve tė 50-ta tė shekullit njėzet, shkruan ai, shqiptarėt po treteshin: i gjithė ngjyrimi kombėtar po zbehej me shpejtėsi. uzika po orientalizohej mė fort se mė parė, veshjet e famshme tradicionale, ato qė edhe gjatė periudhės sė gjatė otomane ishin ruajtur, po zėvendėsoheshin, jo prej veshjeje tė kohės si kudo, por me petka arabe, qė nuk ishin njohur kurrė nė kėtė vend. Jugosllavia, kjo primadonė e "botės sė tretė", po i ofronte kėsaj bote popullsinė mė tė padėshiruar tė saj, shqiptarėt. Ajo pėrpiqej qė kėta tė ngjanin sa mė pak evropianė e aq mė shumė afrikano-veriorė e aziatikė". Megjithėse nė fund tė kėsaj fjalie do tė duhej tė vihej, sė paku njė pikėēuditje, Ismail Kadare e vė njė pikė tė zakonshme! Jugosllavia, "primadona" e botės sė tretė, po i afronte asaj bote popullsinė mė tė padėshiruar: shqiptarėt nė ndryshorin (variantin) afrikano-verior dhe aziatik! Domethėnė: popullsia mė e padėshiruar e kėsaj bote nuk ishin shqiptarėt, po vetėm shqiptarėt qė ngjanin "mė pak evropianė e aq mė shumė afrikanoveriorė e aziatikė"! Pėrfundimi i gjykimit tė kėtillė tė Ismail Kadaresė ėshtė ky: afrikano-veriori dhe aziatiku, pėr shkak se dallojnė prej evropianit, nuk kanė dinjitet tė barasvlershėm me tė.
Ja edhe njė shpėrthim racist i shkrimtarit tonė - edhe njė qėrim hesapesh me turqit dhe me arabėt! Nuk ka dyshim se si nė Jugosllavinė mbretėrore ashtu edhe nė Jugosllavinė komuniste janė bėrė pėrpjekje tė ndryshme pėr shkombėzimin e shqiptarėve. Pėrpjekje pėr shkombėzimin e tyre, gjithsesi shumė djallėzore, ishte regjistrimi pa i pyetur, i njė numri shqiptarėsh si myslimanė apo si turq! Por, as nė Jugosllavinė mbretėrore, as nė Jugosllavinė komuniste shqiptarėt as nuk janė kandisur, as nuk janė detyruar qė tė orientalizojnė muzikėn e tyre, veshjen e tyre, pamjen e tyre vetėm e vetėm qė tė ngjajnė sa mė pak evropianė e sa mė shumė aziatikė, domethėnė turq dhe afrikano-veriorė, domethėnė arabė. Jo. Pėrkundrazi: ka ngjarė qė detyrueshėm tė "ēaziatizohen" dhe tė "ēafrikanizohen"! Kėshtu, pėr shembull; grave, nė shumė raste, me dhunė u ėshtė hequr ferexheja. Aziatizim dhe afrikanizim folklorik i shqiptarėve nė Kosovė, "duke filluar prej viteve tė 50-ta tė shekullit njėzet", nuk ka ngjarė. As nė Jugosllavinė mbretėrore, as nė Jugosllavinė komuniste, turqit nuk janė pėrbuzur, pėrkundrazi: janė ēmuar. Kudo ishin nė Jugosllavi - nė Kosovė, nė Maqedoni, ata ishin njė si shtresė e lartė; nė Kosovė ata ishin ytetarėt e qytetėruar tė Kosovės, fisnikėt e Kosovės. Ata trajtoheshin kėshtu qoftė edhe pėr shkak se si Jugosllavia mbretėrore ashtu edhe Jugosllavia komuniste kishte marrėdhėnie politike dhe shtetėrore me Turqinė tė mira, nė situata tė veēanta, jashtėzakonisht tė mira, kurse babai i Turqisė moderne, Ataturku, kishte qenė mik i mbretit Aleksandėr, ashtu siē kishte qenė kryetari i mėvonshėm, gjeneral Evreni, mik i Josip Broz Titos. Nė Serbi dhe, nė pėrgjithėsi, nė Jugosllavi nuk pėrbuzeshin siē i pėrbuz Ismail Kadare as veshja, as muzika turke apo arabe. Si muzika e veshja ashtu edhe veēori tė tjera orientale tė kulturės serbe shiheshin si njė mbetje historike, qė do tė duhej tė ruhej nė muze, nė teatėr apo nė festivale tė kėngės popullore. Tė rinjtė shqiptarė, qė kanė studiuar nė universitetin e Beogradit, mbajnė mend se nė dekanatin dhe sallat e Fakultetit tė Gjuhės dhe tė Letėrsisė Serbe mbahej portreti i madh me fes nė kokė i themeluesit tė gjuhės letrare serbe, Vuk Stefanoviq Karaxhiqit, i cili njihet edhe si autor i sloganit ku jeton qoftė edhe njė serb ėshtė tokė serbe, qė do tė bėhet slogani i nacionalizmit pushtues serb, duke filluar prej gjysmės sė parė tė shekullit nėntėmbėdhjetė. Nė teatrot serbe, qoftė edhe nė Beograd, mė shpesh se asnjė shfaqje tjetėr do tė shihej shfaqja e punuar sipas dramės sė shkrimtarit serb, Borisllav Stankoviq, Koshtana, nė tė cilėn tė gjithė personazhet janė tė veshur siē ishin veshur nė kohėn e Perandorisė Otomane - allaturka dhe argėtoheshin siē ishin argėtuar atėherė - allaturka! Ata qė urreheshin nė Jugosllavi, ata qė pėrbuzeshin nė Jugosllavi, nė Jugosllavinė mbretėrore dhe nė Jugosllavinė komuniste, mund tė ishin vetėm shqiptarėt. Ata ishin tė paracaktuar pėr tė bėrė punėt mė tė rėnda dhe mė tė pista nė Beograd e nė qytete tė tjera si mė tė mėdha nė tė dy Jugosllavitė: pėr tė bartur qymyrin dhe pėr tė fshirė rrugėt.
Dhe ata qė ishin tė paracaktuar pėr dajakun e policisė dhe pėr plumbat e ushtrisė serbe kudo e, sidomos, nė kufirin me nėnėn Shqipėri, ishin kėsulėbardhėt - shqiptarėt, qė mbanin nė kokė qylafin, qė i binin fyellit dhe ēiftelisė! Vetėm ata, thuhej nė Klubin kulturor serb, ku pėrpunohej strategjia e zgjidhjes pėrfundimtare tė ēėshtjes shqiptare e ku ishte paraqitur edhe projekti i Vasa Ēubrilloviqit Shpėrngulja e arnautėve -para Luftės sė Dytė Botėrore dhe nė UDB-nė e Rankoviqit pas Luftės sė Dytė Botėrore, e mbajnė kombin sepse vetėm ata nuk e ndėrrojnė qykėn lehtė! Nė kohėn kur Sllobodan Millosheviqi e kishte filluar tė ashtuquajturin jogurt - revolucionin, me qėllim qė tė pėrmbyste autonominė e Kosovės tė njohur nė vitin 1974 dhe, ashtu, mandej, t'i ndryshonte marrėdhėniet kushtetutore mes republikave tė ish- Jugosllavisė, serbėve qė prej Kosovės shkonin nėpėr Serbi pėr ta shprehur zėshėm mosdurimin e tyre ndaj shqiptarėve, nė Novi Sad tė Vojvodinės, u thuhej: kthehuni atje prej nga keni ardhur dhe qėrojini hesapet me ato kokat e gjipsuara! Vetėm ata ju vijnė haqesh ju! Jo shqiptarėt qė Ismail Kadare i pandeh tė veshur nė rroba turke (aziatike -thotė ai) dhe arabe (afrikanoveriore - thotė ai) po shqiptarėt, me kokė "tė gjipsuar", ishin ata qė duhej tė dėboheshin prej Kosovės, sepse prej tyre, prej vitalitetit tė tyre, prej qykės sė tyre, frikėsoheshin serbomėdhenjtė. Do ta provojmė kėtė nė vitin 1998 dhe nė gjysmėn e parė tė vitit 1999: fshati shqiptar ishte ai mbi tė cilin u derdh gjithė tėrbimi i shtazėrishėm i paramilitarėve, i policive nė uniforma tė ndryshme dhe i ushtrisė serbe dhe i cili u "pastrua etnikisht", pėr fat, vetėm pėrkohėsisht. E, kėta, "primadona e botės sė tretė", Jugosllavia, nuk do tė denjonte t'i vishte nė veshjet e miqve tė atėhershėm politikė: tė turqve dhe arabėve.
Qėllimin e kėtyre bredhjeve tė tij fetare, politiko-historike, nėpėr Jugosllavinė mbretėrore dhe Jugosllavinė komuniste, Ismail Kadare do ta shpjegojė vetė kur shkruan: "Njė shekull mė pas - thotė ai - duke e zgjatur harkun kohor nė njė shekull edhe pse rrėfimin pėr orientalizimin e shqiptarėve nė Jugosllavi e kishte filluar nga vitet e 50-ta tė shekullit njėzet - kundėr propagandės serbe qė kėmbėngulte t'i jepte shqiptarėt si turq apo aziatikė tė ardhur vonė nė Ballkan, dhjetėra mijėra tė rinj myslimanė shqiptarė mė 1981-shin e 1991-shin, kėrkuan rrėnjėt e krishterimit tė hershėm shqiptar, aspak pėr arsye fetare, por thjesht pėr tė treguar se populli i tyre kishte qenė ngulitur nė Kosovė shumė shekuj pėrpara sllavėve". Sa shumė do tė befasohen "tė rinjtė myslimanė shqiptarė" kur ta lexojnė kėtė pohim propagandistik tė koniunkturshėm tė Ismail Kadaresė. Rinia studentore dhe shkollore e Kosovės, as nė vitin 1981, as nė vitin 1989-1990, nuk ėshtė ngritur nė demonstrata "pėr tė kėrkuar rrėnjėt e krishterimit tė hershėm shqiptar". Demonstratat e vitit 1981 dhe tė vitit 1989-1990 nuk janė bėrė as pėr tė kėrkuar rrėnjėt e paganizmit ilir, as tė krishterimit tė hershėm, as tė krishterimit tė vonshėm, as tė myslimanizmit tė hershėm a tė vonshėm. Jo dhe jo. Kėrkimi i rrėnjėve tė krishterimit tė hershėm do tė bėhet zbulim i komunistėve tė kthyer shpejt e shpejt nė gjoja demokratė pas viteve tė '90-ta, tė cilėt do ta kuptojnė se duke i kėrkuar ato rrėnjė do tė mundė tė pėrfitojnė politikisht pėr karrierat e tyre! Dhe, disa prej tyre edhe do tė pėrfitojnė: do tė dėgjohet pėr ta dhe do tė jenė tė ndihmuar nė pėrparimin e tyre. Tė rinjtė e ngritur nė demonstratat e vitit 1981 dhe 1989-1990 nuk do tė kėrkojnė rrėnjė, sepse ata rrėnjėt i kishin me vete si nė shtėpi, nė shkolla e nė fakultete ashtu edhe nė demonstrata. Nė qoftė se, megjithatė, do tė pranojmė se do farė rrėnjėsh i kėrkonin, atėherė duhet tė thuhet e vėrteta: tė vetmet rrėnjė qė disa prej tyre kėrkonin mė 1981, fatkeqėsisht, ishin rrėnjėt marksiste-leniniste!
Ata nuk ishin ngritur nė demonstrata as "pėr tė treguar se populli i tyre kishte qenė ngulitur nė Kosovė shumė shekuj pėrpara sllavėve". Ata brohorisnin: jemi shqiptarė jo sllavė, jo pėr tė thėnė se shqiptarėt janė rrėnjės, banorė mė tė hershėm tė Kosovės se serbėt, po pėr tė thėnė se Kosova as etnikisht, as historikisht s'i takon Jugosllavisė. Ata nuk ishin ngritur nė demonstrata as pėr arsye fetare,as pėr arsye arkeologjike, historike a linguistike. Pėr kėtė as nuk kishin nevojė, as nuk kishin kohė. Ngulitjen e popullit tė tyre nė Kosovė pėrpara sllavėve e kishin dėshmuar arkeologėt, historianėt dhe gjuhėtarėt e shquar shqiptarė: Hasan Ceka, Skėnder Anamali, Muzafer Korkuti, Vangjel Toēi, Neritan Ceka, Aleks Buda, Arben Puto, Kristo Frashėri, Stefanaq Pollo, Kristaq Prifti, Ali Hadri, Gazmend Shpuza, Eqrem Ēabej, njė varg shkencėtarėsh tė huaj - gjermanė, francezė, italianė, bullgarė, kroatė, boshnjakė, madje, edhe ndonjė serb. Ata nuk e lodhnin mendjen atėherė tė shqiptojnė nė demonstrata parullat fetare qė Ismail Kadaresė do t'i duhen dhjetė a njėzetepesė vjet mė vonė pėr koniunkturėn e tij politike dhe letrare. Ata ishin ngritur nė demonstrata pėr ta bėrė botore njė kėrkesė shumė mė tė rėndėsishme: kėrkesėn pėr Kosovėn republikė e cila, mbasi tė bėhej republikė, do tė mundė tė bashkohej me, si thuhej atėherė, shtetin amė - Shqipėrinė.
Cili s'ėshtė misioni i Shqipėrisė
Nxitimi pėr tė qenė politikisht i koniunkturshėm atje ku ai shumė dėshiron tė jetė i koniunkturshėm, do tė bėjė qė Ismail Kadare tė predikojė njė ide politike oh sa tė palejueshme pėr Shqipėrinė dhe njė ide politike, oh sa tė palejueshme pėr tė si krijues!
Ta dėgjojmė me ē'vetėbesim e predikon kėtė ide ai. "Klisheja krejtėsisht e gabuar e pėrftimit tė Shqipėrisė si vend ndėrmjetės, njė sanduiē midis Lindjes dhe Perėndimit, njė qytetėrim as ashtu, as kėshtu, thėnė ndryshe njė "vend i as-asit", s'na bėn kurrfarė nderi. Sė pari, sepse nuk ėshtė e vėrtetė, sė dyti, sepse tė lakmosh njė cilėsim tė tillė, ėshtė njėlloj si tė vetėshpallesh "gjysmak", qė nė shqip midis tė tjerash do tė thotė "tarrallak". Ideja e pėrhapur andejkėndej, dhe fatkeqėsisht e pėrkrahur nga Qosja, se "fati ynė historik ėshtė i paracaktuar pėr tė sendėrtuar zbutjen e kundėrshtimeve midis Lindjes dhe Perėndimit", tė kujton njė nga njollat (e) historisė shqiptare, kapardisjen e Shqipėrisė komuniste pėr kinse misionin e saj planetar pėr mbrojtjen e marksizėm-leninizmit. Ide tė tilla delirante, ato me tė cilat, Shqipėria, pėr njė kohė tė gjatė, u bė gazi i botės, u kanė ardhur nė majė tė hundės shqiptarėve".
Ēfarė margaritari politik!
Ēfarė margaritari diplomatik!
Ēfarė margaritari historik!
Ēfarė margaritari gjuhėsorstilistik!
Pėr ta kuptuar plotėsisht, me tė gjitha ngjyresat politiko-diplomatike, dhe tragjiko-komike kėtė katekizėm politik tė Ismail Kadaresė ėshtė e nevojshme ta kthejmė nė trajtė tė bashkėbisedimit.
Ēka ėshtė pohimi i Rexhep Qosjes se fati historik i popullit shqiptar ėshtė i paracaktuar pėr tė sendėrtuar zbutjen e kundėrshtimeve midis Lindjes e Perėndimit?
Ėshtė njė klishe krejtėsisht e gabuar e pėrftimit tė Shqipėrisė si vend ndėrmjetės, njė sanduiē midis Lindjes e Perėndimit. Thėnė ndryshe? Thėnė ndryshe do tė thotė njė vend i as-as- it.
Ēka s'na bėn ky pohim i Rexhep Qosjes?
S'na bėn kurrfarė nderi.
Pse s'na bėn kurrfarė nderi pohimi pėr Shqipėrinė si vend ndėrmjetės, qė mund tė zbusė kundėrshtitė midis Lindjes dhe Perėndimit?
Sepse, kjo sė pari nuk ėshtė e vėrtetė.
E sė dyti? Sė dyti, sepse tė lakmosh njė cilėsim tė tillė, tė lakmosh tė bėhesh ndėrmjetės ėshtė njėllojsi tė vetėshpallesh gjysmak
.
Ēka do tė thotė gjysmak nė shqip? Gjysmak nė shqip, midis tė tjerash, do tė thotė "tarrallak".
A ėshtė kjo ide qė i pari e paraqet publikisht Rexhep Qosja?
Kjo ėshtė ide e pėrhapur andej-kėndej?
Nuk mė kujtohet qė pėr kėtė ide tė kem lexuar nė gazetat tona a tė kem dėgjuar nė mediat tona elektronike.
S'ka pėrgjigje! Idetė e pėrhapura andej kėndej kanė njė shqiptues tė parė.
S'ka pėrgjigje!
Duket, megjithatė, se shqiptues i parė publik i kėsaj ideje djallėzore, kėsaj klisheje, tė jetė Rexhep Qosja.
S'ka pėrgjigje!
Ēka tė kujton kjo ide e Rexhep Qosjes e pėrftimit tė Shqipėrisė si vend ndėrmjetės, njė sanduiē midis Lindjes dhe Perėndimit, njė qytetėrim as ashtu, as kėshtu?
Mė kujton njė nga njollat e historisė shqiptare, kapardisjen e Shqipėrisė komuniste pėr kinse misionin e saj planetar pėr mbrojtjen e marksizėmleninizmit?
Ėhė! Po cili ėshtė kontributi yt nė kapardisjen e Shqipėrisė komuniste pėr kinse misionin e saj planetar pėr mbrojtjen e marksizėm-leninizmit?
S'ka pėrgjigje!
Sa kap numri i vjershave, tregimeve, romaneve, sprovave, artikujve, referateve, intervistave me tė cilat ti i ke shėrbyer posaēėrisht shumė asaj kapardisjeje tė Shqipėrisė nė kohėn e komunizmit pėr kinse misionin e saj planetar pėr mbrojtjen e marksizėm-leninizmit?
S'ka pėrgjigje!
A dėshiron t'i pėrkujtojmė titujt e tyre dhe tė shėnojmė ndonjė citat si mė tė gjatė?
S'ka pėrgjigje!
Si mund tė cilėsohet ideja e Rexhep Qosjes pėr pėrftimin e Shqipėrisė si vend ndėrmjetės, njė sanduiē midis Lindjes dhe Perėndimit, njė qytetėrim as ashtu, as kėshtu?
Mund tė cilėsohet si ide delirante?
Deri ku ju kanė ardhur idetė e tilla delirante shqiptarėve?
Idetė e tilla delirante, me tė cilat pėr njė kohė Shqipėria u bė gazi i botės, u kanė ardhur nė majė tė hundės shqiptarėve.
E pse idetė e tilla delirante ju kanė ardhur nė majė tė hundės shqiptarėve? A vetėm pse i shqipton Rexhep Qosja?
Sepse idetė e tilla po "shkaktojnė ēoroditjen kryesore nė politikėn shqiptare. Njė pjesė e madhe e politikanėve flasin gjithė ditėn pėr Evropėn dhe Perėndimin, por mendjen, me sa duket, e kanė nga Lindja. Nga Lindja nė tė gjithė gamėn qė ajo ngėrthen: Lindja e Mesme, ish-lindja sovjetike, e po tė mos mjaftojė kjo, edhe ajo kineze maoiste".
E pabesueshme! Vėrtet delirante! Lindjefobi! Myslimanofobi!
Politika e kėshtjellėzimit
Prirja e Ismail adaresė pėr tė
qenė me ēdo kusht i koniunkturshėm
politikisht, nuk ėshtė mė vetėm ēėshtje e tij: kjo
ėshtė, tani, mėzirė e letėrsisė dhe e
kulturės sonė
Shkrimtari Ismail Kadare jo vetėm se kundėrshton, dėnon, zhvlerėson, duke e quajtur, madje, njollė nė historinė e Shqipėrisė, pohimin tim se fati ynė historik ėshtė i paracaktuar pėr tė sendėrtuar zbutjen e kundėrshtimeve mes Lindjes e Perėndimit, por njėkohėsisht merr nė thumb tė gacatores sė tij edhe atė pjesė tė politikanėve shqiptarė, qė bėjnė politikėn e bashkėpunimit politik, diplomatik, ekonomik dhe, pse jo, kulturor tė Shqipėrisė me tė gjitha vendet pa dallim race, kombėsie, feje, ideologjie. Shihet qartė: Ismail Kadare e ngre zėrin, zėshėm, vendosmėrisht, kundėr ēdo kontakti tė Shqipėrisė me vendet e Lindjes sė Afėrme e tė Lindjes sė Mesme, domethėnė me vendet islamike, duke pėrfshirė kėtu, madje, edhe ish-republikat aziatike sovjetike, si vende me popullsi kryesisht myslimane. A ėshtė e mundshme? Dhe, pėrpos vendeve myslimane, Ismail Kadare e ngre zėrin edhe kundėr ēdo bashkėpunimi tė Shqipėrisė me Kinėn e cila pėr tė vazhdon tė jetė maoiste, si nė kohėn kur e ka shkruar romanin Dasma jehonėn e revolucionit kulturor kinez nė letėrsinė shqipe! Siē e kėshillonte dikur Shqipėrinė komuniste qė tė mbahej larg, sa mė larg, prej imperializmit perėndimor dhe sa mė larg prej revizionizmit sovjetik, Ismail Kadare e kėshillon tani Shqipėrinė demokratike qė tė mbahet larg, sa mė larg, prej vendeve islamike! A ka nevojė fare tė shpjegohen burimet dhe frymėzimet e kėsaj myslimanofobie nė tė vėrtetė tė kėtij kshtjellėzimi tė ri nė mėnyrė tė koniunkturshme tė Ismail Kadaresė? Jo.
Por ka nevojė tė thuhen edhe disa fjalė pėr zhvlerėsimin politik dhe historik qė i bėn ai mendimit tim mbi fatin e paracaktuar historik tė Shqipėrisė pėr zbutjen e kundėrshtimeve midis Lindjes dhe Perėndimit. Pėr fatin e popujve tė tyre, dhe pėr fatin e kulturave e tė qytetėrimeve tė tyre ėshtė i madh numri i intelektualėve nė Perėndim dhe nė Lindje tė cilėt as nė kohėn e Luftės sė Ftohtė nuk janė pajtuar me kėshtjellėzimin e popujve e tė shteteve tė tyre, tė cilėt kanė predikuar dhe tė cilėt predikojnė lidhjet, bashkėpunimet, bashkėmarrėveshjet midis Perėndimit dhe Lindjes, midis qytetėrimit tė krishterė dhe qytetėrimit mysliman. Dhe, fatmirėsisht, numri i tyre tani ėshtė nė rritje si pas Luftės sė Dytė Botėrore. Janė kėta intelektualė tė cilėt jo vetėm se nuk e kundėrshtonin dhe nuk e kundėrshtojnė, dhe jo vetėm se e predikonin dhe e predikojnė, por e quanin dhe e quajnė tė fisėm misionin historik tė vendit tė tyre pėr zbutjen e kundėrshtimeve midis Lindjes dhe Perėndimit. Dhe, pėr mė tepėr, kėtė fat tė rėndė, tė vendit tė tyre e quanin dhe e quajnė tė shenjtė. Po e citoj njėrin prej tyre: po e citoj shkrimtarin grek, Nikos Kazanxhakis, i cili nė romanin e tij tė lavdishėm, njė kryevepėr e letėrsisė botėrore, Letėr El Grekos, pėrkthyer nė shqip nga Miēo Gubera e botuar nga shtėpia botuese Eugen, nė vitin 2001, pėrpos tė tjerash, shkruan: Pozicioni i Greqisė ėshtė me tė vėrtetė tragjik; pėrgjegjėsia e Greqisė sė sotme ėshtė dėrrmuese; ajo ngarkon mbi supet tona njė detyrė tė rrezikshme, tė vėshtirė pėr tu plotėsuar. Forca tė reja ngrihen nga Lindja, po ashtu forca tė reja ngrihen nga Perėndimi dhe Greqia qėndron gjithmonė midis kėtyre dy shtysave qė pėrplasen e bėhet edhe mė shumė vendi i vorbullave. Perėndimi ndjek traditėn e logjikės e tė kėrkimit, turret pėr tė pushtuar botėn; Lindja, shtyrė nga forca tė tmerrshme tė subkoshiencės, pėrpiqet edhe ajo tė pushtojė botė. Greqia, ndėrmjet tyre, kryqėzimi gjeografik e shpirtėror i botės, ka detyrė sėrishmi ti pajtojė kėta dy sulmues tė mėdhenj, duke arritur sintezėn e tyre. A do tė mundet? Fat i shenjtė, tmerrėsisht i hidhur.
Bėni krahasim! Sa i thjeshtė ėshtė mendimi im pėr fatin e paracaktuar historik tė Shqipėrisė pėr tė zbutur kundėrshtitė midis Lindjes dhe Perėndimit nė krahasim me mendimin e autorit grek, i cili nuk ishte njeri pa paragjykime politike dhe ideologjike, por, megjithatė, ishte humanist i vetėdijshėm pėr misionin qė historia ia kishte caktuar vendit tė tij: jo vetėm pėr tė zbutur, si them unė pėr Shqipėrinė, kundėrshtimet mes Lindjes e Perėndimit, po pėr tė bėrė sintezėn e tyre
.
Bėni krahasim! Sa kundėrhistorik e sa shkurtpamės ėshtė mendimi i Ismail Kadaresė, gabimisht i pandehur si i koniunkturshėm sot, me tė cilin ia mohon Shqipėrisė, me mbi dy tė tretat e popullsisė-myslimane, misionin qė ia kanė paracaktuar historia dhe gjeografia, pėr tė luajtur rol, vėrtet, ndėrmjetėsues,pėr tė qenė jo sanduiē, po subjekt historik, qytetėrues, moral nė zbutjen e kundėrshtimeve mes Lindjes e Perėndimit sot! Sa pėrjashtues dhe moralisht i mjerė ėshtė mendimi i Ismail Kadaresė nė krahasim me mendimin e gjeniut grek, Nikos Kazanxhakis, i cili Greqinė, me fare, fare pak popullsi myslimane dhe jo greke, e sheh si ndėrmjetėsuese, madje si vend pajtimi, ku do tė arrijnė sintezėn e tyre Lindja e Perėndimi, i cili Greqinė e sheh ēka ajo ishte e do tė jetė: kryqėzimi gjeografik e shpirtėror i dy botėve. E kush e sheh njėmendėsinė shqiptare tė tillė ēfarė ėshtė, kush e sheh njėmendėsinė shqiptare pa paragjykime fetare e politike, kush e sheh njėmendėsinė shqiptare pa e shpėrnjohur pėr shkak tė leverdive tė veta tė ēastshme, do tė thotė: mė parė se Greqia me fare pak popullsi myslimane dhe jogreke, ėshtė Shqipėria (me Kosovėn dhe Maqedoninė Perėndimore) me mbi dy tė tretat popullsi tė besimit mysliman, ėshtė, pra, Shqipėria ai kryqėzimi gjeografik dhe shpirtėror i dy botėve, i Lindjes dhe i Perėndimit, qė ka misionin historikisht tė paracaktuar pėr zbutjen e kundėrshtive tė tyre.
E kuptueshme. Tokat shqiptare janė ato nė tė cilat, mė dukshėm e mė krijueshėm se kudo nė Ballkan apo nė botė, ka ngjarė takimi i Lindjes dhe i Perėndimit, ėshtė arritur bashkimi midis qytetėrimit tė krishterė dhe qytetėrimit mysliman. Kultura dhe qytetėrimi shqiptar, ashtu si i ka trashėguar brezi ynė brezi qė i afrohet fundit tė jetės, ėshtė dėshmia e kėsaj. Dhe, bashkėjetesa shumėshekullore e harmonishme fetare nė tokat shqiptare ėshtė dėshmia e mrekullueshme e kėsaj. Dhe, ky mision i paracaktuar i Shqipėrisė nuk e nxjerr Shqipėrinė sot as gjeografikisht, as shpirtėrisht, as politikisht prej Evropės. Pėrkundrazi, pikėrisht pėr shkak tė kėtij misioni, do tė duhej ta bėnte mė tė dėshiruar pėr Bashkimin Evropian. Mos mendojmė ne se Evropa dhe Amerika do tė na ēmojnė, vėrtet, pse prodhojmė kėso mendimesh pėrjashtuese, si tė Ismail Kadaresė, qė na kthejnė nė kohėn e Luftės sė Ftohtė? Mos mendojmė ne se Amerika dhe Evropa do tė na ēmojnė, vėrtet, mė shumė pse ministrin spanjoll tė Punėve tė Jashtme e presim gojėkyēur vetėm pse kishte ardhur nė Tiranė pėr tė frymėzuar pikėrisht rolin zbutės tė Shqipėrisė, me njė pjesė tė madhe tė popullsisė sė besimit mysliman, nė marrėdhėniet e sotme midis Lindjes myslimane dhe Perėndimit tė krishterė? Mos mendojmė ne se Amerika dhe Evropa duan tė na konvertojnė nė tė krishterė pėr tė na pėrdorur nė luftėn fetare midis qytetėrimit tė krishterė dhe qytetėrimit islamik? Jo. Kjo nuk ėshtė ardhmėria jonė. Dhe, kjo nuk ėshtė ardhmėria e qytetėrimeve. Dhe, kjo nuk ėshtė politika e Perėndimit. Kjo nuk duhet tė jetė dhe historikisht nuk do tė mund tė jetė politika e Shqipėrisė. Kjo mund tė jetė vetėm rrėshqitje politike dhe intelektuale e Ismail Kadaresė. Identiteti i nėnēmuar Prej hidhėrimit mospajtues me tė cilin reagon ndaj pohimit tim se nė identite tin shqiptar janė tė pėrmbajtur pėrbėrės tė krishterė dhe pėrbėrės myslimanė, se identiteti kombėtar shqiptar nė tė vėrtetė ėshtė njė pėrgjithėsi, njė e pėrbashkėt, njė e tėrė e gjerė, e identitetit fetar tė krishterė dhe e identitetit fetar mysliman, nė tė cilėt janė bashkuar edhe pėrbėrės historikė, kulturorė, zakonorė, moralė e tė tjerė edhe mė tė pėrparshėm; prej pėrzgjedhjes sė njėanshme tė disa tė dhėnave apo trillimit tė disa tė tjerave; prej analizės dhe shpjegimit tė njėanshėm tė tyre, kur e kur tė cekėt e tė njėanshėm deri nė naivitet dhe, mė nė fund, prej disa pėrgjithėsimeve qė bėn, del qartė se Ismail Kadare mohon tė vėrtetėn dhe tė drejtėn pėr identitetin shqiptar, i tillė ēfarė ėshtė dhe madhėron njė identitet evropian shqiptar, sot tė mbajtur prej tij nė shemėrim tė supozuar me identitetin mysliman tė Lindjes. Qėndrimi shpėrfillės ndaj identitetit mysliman nė identitetin e gjithėsishėm shqiptar nuk ka se si tė pėrjetohet ndryshe, pėrpos si fyerje prej shqiptarėve myslimanė, qė si pėrbėrės tė identitetit tė vet kombėtar e ēmojnė edhe fenė myslimane me tė gjitha tė veēantat e saj shpirtėrore, morale dhe qytetėruese. Mund tė thuhet kėshtu sepse nė gjykimet e tij janė shpėrfillur:
adetet qė shoqėrojnė ceremonitė e lindjes, tė martesės dhe tė varrimit; mėnyra tė jetės nė shtėpi e nė shoqėri; ceremonitė fetare nė ndėrtesat dhe nė vendet e kultit; veshjet me tė cilat shumė gra myslimane vishen nė shtėpitė e tyre apo edhe dalin nė qytete; muzika popullore me veēori tė muzikės orientale; vallet popullore me veēori tė valleve orientale; kuzhina popullore me veēori tė kuzhinės orientale; arti popullor nė tė cilin janė tė pėrmbajtura motive dhe veēori tė tjera tė artit popullor turk e arab; krijimtaria letrare, fetare, iluministe, pedagogjike, morale, dokumentare e shkruar me alfabetin arab; monumentet fetare kulturore, siē janė xhamitė, teqetė dhe tyrbet, numri i tė cilave, posaēėrisht i xhamive, ėshtė i madh nė Shqipėri, nė Kosovė e nė tė gjitha trevat ku jetojnė shqiptarė nė Ballkan; urat dhe kėshtjellat e ngritura nė kohėn e Perandorisė Otomane, vlera kulturore historike e tė cilave ėshtė e madhe; objektet e arkitekturės bashkėkohore, nė tė cilat shihen pėrbėrės tė arkitekturės tradicionale orientale; qytetet e njohura shqiptare si Shkodra, Berati, Vlora, Prizreni, Gjakova, Peja, Gjirokastra e tė tjera, nė tė cilat arkitektura evropiane paraqitet vonė, kryesisht, gjatė Luftės sė Dytė Botėrore dhe nė kohėn e komunizmit. Nė turrin e tij shpėrfillės tė pėrbėrėsve myslimanė, nė tė vėrtetė tė identitetit mysliman nė identitetin e gjithėsishėm shqiptar, Ismail Kadare ka shkuar aq larg, sa ka shpėrfillur edhe emrat e mbiemrat e disa miliona shqiptarėve e kjo do tė thotė se ka shpėrfillur qytetėrimin qė ika krijuar ata!
Dhe, jo vetėm kaq. Nė kėtė turr shpėrfillės, Ismail Kadare ka shkuar edhe mė larg: ka shpėrfillur edhe emrin e vet, Ismail, sigurisht duke mos dashur ta pranojė se edhe emri i tij e nėnkupton njė qytetėrim se ėshtė shprehja e tij dhe njė identitet se ėshtė dėshmia e tij. Domethėnė: nė kėtė turr tė myslimanofobisė sė tij, tė supozuar tė leverdishme sot, ai ka shpėrfillur njė qytetėrim - njė sistem vlerash materiale e shpirtėrore, zakonesh, rregullash, shprehish, virtytesh e vesesh, qė karakterizojnė identitetin mysliman tė shqiptarėve myslimanė e qė, bashkė me identitetin e krishterė tė shqiptarėve tė krishterė, ėshtė i pėrmbajtur nė identitetin e pėrbashkėt: nė identitetin kombėtar shqiptar.
A ėshtė e mundshme? Mos ka dashur Ismail Kadare ti bėjė tė verbėr he ti bėjė tė shurdhėr evropianėt qė kanė qenė ndonjėherė nė Shqipėrinė shtetėrore, nė Kosovė dhe nė Maqedoni? Dhe, mos ka dashur Ismail Kadare tė na bėjė edhe ne tė verbėr e tė shurdhėr: tė mos shohim ēka shohim dhe tė mos dėgjojmė ēka dėgjojmė! Dhe, tė mos jemi edhe ēka jemi! Po, kjo ėshtė e drejta e tij: njeriu mund tė bėjė me veten ēka tė dojė. Nuk mund tė bėjė ēka tė dojė, ndėrkaq, me tė tjerėt: me identitetin e tyre. Mbas pėrmbysjes sė komunizmit kjo quhet shkelje e tė drejtave e lirive themelore tė njeriut.
Si ta sjellim Evropėn nė jetėn tonė Nuk ka dyshim se rruga qė ka ndjekur Ismail Kadare pėr ta treguar evropian identitetin tonė, ėshtė e gabuar dhe ėshtė e gabuar pėr dy arsye:
e para, pse prej identitetit tonė ėshtė pėrpjekur tė heqė ato qė nuk mund tė hiqen,
dhe, e dyta, pse nė jetėn tonė nuk po i sheh ato qė do tė duhej tė hiqeshin.
Duke vrapuar nėpėr histori, ai nuk u ėshtė afruar pothuaj fare ēėshtjeve kryesore nė jetėn e sotme shqiptare. Pse Evropa po i afron shqiptarėt mė ngadalė se popujt e tjerė tė Ballkanit? Sigurisht, jo pėr shkak se nė identitetin e tyre, nė atė pėrgjithėsinė, nė atė tė tėrėn, qė i themi identitet kombėtar i shqiptarėve, ėshtė i pėrmbajtur edhe identiteti mysliman i numrit mė tė madh tė tyre. Siē shkruan Rexhep Meidani nė artikullin Eurobarometri dhe barometri shqiptar, tė botuar nė gazetėn Panorama, mė 11 janar 2005, Agjencia e Komisionit Evropian pėr Hulumtimin e Opinionit dėshmon se vetėm 33 pėr qind e qytetarėve evropianė e pėrkrahin pranimin e Shqipėrisė nė Bashkimin Evropian, kurse Bosnjėn e Hercegovinėn 40 pėr qind. Kjo e dhėnė dėshmon mjaftueshėm se nuk ėshtė feja myslimane e shumicės sė shqiptarėve arsyeja pse ata dėshirohen mė pak se tė tjerėt nė Bashkimin Evropian se, po tė ishte feja arsyeja, atėherė mė pak se shqiptarėt do tė ishin tė dėshiruar boshnjakėt. Arsyeja e vėrtetė pse shqiptarėt dėshirohen mė pak se tė tjerėt nė Bashkimin Evropian, nė tė vėrtetė ėshtė joevropa e sotme nė jetėn e tyre tė sotme politike e shtetėrre, janė mentalitetet, shprehitė, sjelljet, veprimet, tė bėrat e palejueshme, jodemokratike, primitive nė politikėn e tyre tė sotme, qė po ua vrasin sytė evropianėve qė na vizitojnė, a qė janė nė Kosovė, qė u kanė ardhur nė majė tė hundės edhe shqiptarėve, e pėr tė cilat Ismail Kadare nuk e quan tė nevojshme tė bėjė fjalė nė sprovėn e tij Identiteti evropian i shqiptarėve. Dhe, kėto mentalitete, shprehi, sjellje, veprime, tė bėra tė palejueshme, jodemokratike, nė thelb cenuese pėr identitetin tonė nė sytė e tė tjerėve aq sa janė orientale janė edhe oksidentale, aq sa janė burimore janė edhe tė mėsuara prej botės sė huaj tė djeshme dhe tė sotme. Nė qoftė se kjo ėshtė e vėrtetė, atėherė pėr njė intelektual shqiptar, qė do tė merrej me ēėshtjen e pėrbėrė tė identitetit, shumė mė e arsyeshme se tė shemėrojė identitetin kombėtar shqiptar dhe identitetin mysliman, qė tė shemėrojė Lindjen dhe Perėndimin nė kulturėn dhe nė qytetėrimin tonė, ėshtė tė bėjė betejėn mendore pikėrisht kundėr kėsaj joevrope tė sotme nė politikėn dhe nė jetėn tonė tė sotme. Ėshtė e rėndėsishme pėr tė sotmen dhe pėr tė nesėrmen tonė evropiane qė tė ngremė zėrin e tė mos lejojmė qė nė heshtje tė bėhen pėrbėrės i identitetit tonė:
kultura e kuptuar vetėm si e drejtė e jo, para sė gjithash, si obligim;
shteti i privatizuar qė po ngjan nė Shqipėri e nė Kosovė;
shteti i kuptuar kryekėput si pushtet mbi popullin e jo si servis i tij;
politika e kuptuar si sundim urdhėrdhėniesh e jo si qeverisje demokratike;
tribalizmi dhe krahinorizmi tė dėshmuar jo vetėm nė zgjedhje, nė organizimin partiak e nė administratė, po edhe nė gjykimet politike tė njerėzve tė politikės;
konflikti i ideve moderne dhe i shoqėrisė sė mbyllur folklorike;
trajtimi i pabarabartė i dinjitetit tė feve, qė mund tė cenojė baraspeshėn e tyre historike dhe tė ndikojė nė ēintegrimin e shoqėrisė;
politika e njerėzve tė papėrgjegjshėm qė ia mėsojnė popullit papėrgjegjėsinė, shfrenimin, shumėfytyrėsinė, paqėndrueshmėrinė morale, shndėrrimet servile;
lidhja pushtetmedia, qė sjell uzurpimin dhe shpėrdorimin e sovranitetit tė popullit dhe shpėrfilljen e tė drejtave dhe tė lirive tė qytetarėve; vetitė e pushteteve despotike, siē janė vrazhdėsia, arroganca, hipokrizia, nėnshtrimi para tė fuqishmėve dhe pėrēmimi i tė vegjėlve; tirania e vazhdueshme e gėnjeshtrave;
demokracia frikėsuese-predikimi i demokracisė me britmė, me kėrcėnime, me gėnjeshtra dhe me urrejtje;
trajtimi i partive si firma tregtare mė parė se si organizata qė reformojnė shoqėrinė; korrupsioni tmerrėsisht i pėrshtrirė si nė Shqipėrinė shtetėrore ashtu edhe nė Kosovė, nė tė cilin janė zhytur prijės politikė, familjarė, miq dhe tė afėrm tė tyre tė tjerė;
plaēkitja marramendėse e pronės, dikur tė quajtur shoqėrore nė Kosovė nga ana e pushtetarėve dhe tė afėrmve tė tyre;
luksi tragjiko-komik i njerėzve tė politikės nė Kosovė, ndėrsa 67 pėr qind tė kosovarėve janė tė papunė, 38 pėr qind jetojnė nė varfėri, kurse 17 pėr qind jetojnė nė varfėri tė skajshme; despotėt qesharakė, tė cilėt krye mė vete, pa pyetur Kuvend, qeveri a popull shpallin: ndėrtimin e Shtėpisė sė Bardhė, afėr Prishtinės, si ajo nė Uashington dhe ditėn e Presidentit, domethėnė tė vetvetes, si dita e stafetės sė rinisė e mareshal Titos;
despotėt qesharakė tė cilėt, pa pyetur Kuvendi, qeveri a popull caktojnė flamur dhe himn tė vendit ende tė pabėrė shtet, caktojnė urdhra, medalje e dekorata tė folklorizuara, me tė cilat i bėjnė figura kombėtare miqtė, shokėt dhe bashkėpunėtorėt e vet;
politikanėt tė cilėt pjesė tė teknikės nga kabinetet e veta ēojnė nė vilat vetjake, kurse pastruesit e zyrave nė institucione i pėrdorin pėr pastrime nė shtėpitė e tyre;
administrata mė e shtrenjtė partiake, politike dhe shtetėrore nė skajet mė tė varfra tė Evropės; gropat e rrugėve nė kryeqytetet shqiptare;
telat e korrentit tė rėnė nėpėr arat dhe livadhet e Shqipėrisė shtetėrore e tė Kosovės; qėrimhesapet foljore e trupore, tashmė tė shpeshta, nė Kuvendin e Shqipėrisė;
kthimi i Kuvendit tė Kosovės nė kuvend tė familjarėve, miqve, shokėve, kushėrinjve tė kryetarėve, nėnkryetarėve, sekretarėve tė partive tė pėrfaqėsuara nė Kuvend.
E tė tjera e tė tjera.
Tė gjithė shembujt e sipėrthėnė tė joevropės sė sotme nė politikėn dhe nė jetėn tonė tė sotme flasin mjaft pėr mbetjet e shumta:
1. Tė despotizmit oriental
2. Tė tribalizmit primitiv
3. Tė totalitarizmit komunist nė identitetin tonė tė sotėm.
Do tė duhej tė shqetėsoheshim: mos shembujt e sipėrthėnė dhe shumė tė tjerė si ata, mund ti nxisin institucionet evropiane tė mendojnė se klasės politike, qė prodhon aq tė kėqija nė jetėn e popullit tė vet, i mungon pėrgjegjėsia pėr jetė tė pėrbashkėt institucionale nė njė bashkėsi demokratike, moderne, siē ėshtė Bashkimi Evropian! Pėr kėtė arsye ėshtė e nevojshme qė parullat e Ismail Kadaresė pėr identitetin tonė evropian ti zėvendėsojmė me pėrpjekje tė sinqerta, kėmbėngulėse, tė vazhdueshme qė tė sjellim Evropėn nė jetėn tonė: shtetin e sė drejtės, demokracinė e vėrtetė, kulturėn politike, gjedhen kulturore kritike, standardet dhe vlerat evropiane. Vetėm kėshtu do ta shpejtojmė integrimin nė Evropė.Njė nga personazhet nė romanin Mbreti i xhindeve tė shkrimtarit bashkėkohor francez, Mishel Turnie, thotė se ēdo popull i shquan si virtyte tė vetat pikėrisht ato qė mė sė shumti i mungojnė. Ismail Kadare nė sprovėn e tij Identiteti evropian i shqiptarėve ėshtė pėrpjekur qė ti japė sa mė shumė tė drejtė kėtij personazhi dhe ta bėjė pėrbėrės tė identitetit tonė pikėrisht atė qė mė sė shumti na mungon: identitetin evropian! Jo rastėsisht kėtė identitet edhe e ka rrėgjuar nė gjeografinė. E kuptueshme!
Popullorėsia e Ismail Kadaresė, pėrpos nė atė pjesė tė ēmuar tė krijimtarisė sė tij, qė i ka shpėtuar realizmit socialist, nė masė tė madhe u detyrohet edhe iluzioneve, gjysmė tė vėrtetave dhe tė pavėrtetave historike e bashkėkohore, me tė cilat i ka ushqyer ai gjatė shumė viteve pėrkushtimet politike, ideologjike, kurse tani edhe anshėm fetare tė lexuesve e me tė cilat ėshtė bėrė edhe frymėzuesi mė pėrshtypjelėnės i atdhetarizmit tė rendit tė tretė nė jetėn tonė kombėtare. Pėr kėtė arsye, ėshtė shumė e nevojshme, ėshtė nė interesin e shkencės letrare shqipe dhe tė kulturės shqiptare nė pėrgjithėsi, qė krijimtaria e tij, aq shumė politike dhe e politizuar, tė shpjegohet dhe tė paraqitet kritikisht, objektivisht, ndershėm. Kjo do tė jetė e dobishme edhe pėr vetė Ismail Kadarenė sepse leximi, shpjegimi, vlerėsimi glorifikues i krijimtarisė sė tij e ka bėrė tė vetėkėnaqur: i ka krijuar iluzionin se tė gjithė lexuesit, paraqitėsit dhe kritikėt pajtohen edhe me koniunkturizmin e tij politik. Ky koniunkturizėm ėshtė edhe arsyeja kryesore pse Ismail Kadare, sado krijues me vepėr letrare tė rėndėsishme,
nuk ėshtė bėrė pikė referimi nė kulturėn shqiptare. Dhe smund tė bėhet. Mjerisht. Prirja e Ismail Kadaresė pėr tė qenė me ēdo kusht i koniunkturshėm politikisht, nuk ėshtė mė vetėm ēėshtje e tij: kjo ėshtė, tani, mėzirė e letėrsisė dhe e kulturės sonė, sepse letėrsia dhe kultura jonė prirjen e tillė po e shpėrblejnė! Dhe, kjo ka njė ēmim moral, qė letėrsia e kultura jonė e paguajnė nė dėmin e vet! E, kulturės dhe jetės sonė publike, pėr shkak tė shtrirjes sė jashtėzakonshme tė korrupsionit mendor, moral dhe material nė jetėn kombėtare, sot mė tepėr se kurrė i nevojiten:
-ndershmėria intelektuale
-intelektualė tė qėndrueshėm, me karakter tė fuqishėm, qė nuk shikojnė si tiu pėrshtaten pushteteve dhe opinionit mbizotėrues, qė tė vėrtetėn e tė drejtėn nuk pranojnė tua flijojnė leverdive vetjake:
-intelektualė, qė nė ēdo kohė nuk ngurrojnė qė si thuhet pėr ta nė botė- tė tregojnė terrin qė mund tė pllakosė shoqėrinė dhe, njėkohėsisht, tė ndezin qiriun qė tė shohim nė atė terr.
Prishtinė 19.4.2006
Krijoni Kontakt