Haxhi Qamili qė njohim ne!
Letėr e hapur Profesor Rexhep Qoses!
I nderuar Profesor,
kam ndjekur me vėmendjen e njė ish-studenti letėrsie polemikėn nė shtyp mes Ismail Kadaresė dhe jush dhe nuk mund tė them se nuk kam mbetur i befasuar. Kam mbetur i befasuar jo nga debati nė thelb (edhe mė parė kam qenė i qartė pėr kėtė); as nga ideja e polemikės (nė kėto hapėsira tė zhuritura kulturore, e gjitha kjo ishte njė mundėsi mė shumė pėr tė gjithė ne), por kam mbetur i befasuar nė radhė tė parė nga njė lloj mllefi dhe mėrie tė verbėr qė shoh tė ngrejė krye aty – kėtu dhe qė e shoqėron atė. Mėri, e cila justifikon edhe qėndrime shpesh ekstreme, nė kundėrshtim me qėndrime qė tė dy ju keni mbajtur ndaj njėri – tjetrit nė tė shkuarėn. Por, kjo ka pak rėndėsi. Nuk kam pasur asnjė ide tė pėrfshihem nė kėtė polemikė, qė personalisht e quaj padyshim shumė tė rėndėsishme nė kėto 15 vjet, por me sinqeritet po ju them se pak ditė mė parė, befasimi im i tejkaloi kufijtė e normalitetit tė tij. Ndaj, vendosa t’ju dėrgoj kėtė letėr tė hapur, jo pėr tė dhėnė njė gjykim mbi kėtė polemikė, por mbi tė gjitha, pėr tė sqaruar me sa duket, o njė keqkuptim tuajin, ose njė moment mėrie qė ju ka bėrė tė merrni njė pozicion shumė tė ēuditshėm ndaj njė momenti tė rėndėsishėm historik. E kam fjalėn pėr qėndrimin tuaj ndaj Haxhi Qamilit dhe lėvizjes sė tij.
I nderuar Profesor,
Nuk do t’ju bėj asnjė koment mbi lėvizjen nė fjalė, nuk do t’ju referohem as citimeve historike (besoj se sikurse e dini veē Enver Hoxhės askush tjetėr nė Shqipėri nuk ka guxuar deri mė sot t’i dalė nė krah Haxhi Qamilit), por do t’ju sjell njė pėrzjerje tė tė gjithave. Duke nisur qė nga kujtimet qė ekzistojnė pėr tė nė Tiranė dhe qė vijnė nga fėmijėria ime, koha kur Haxhi Qamili bashkė me Enver Hoxhėn ishin tė dy bashkė nė fuqi. Njėri i vdekur e tjetri i gjallė!
Ju e quani Haxhi Qamilin, “Prijės i njė Kryengritjeje kundėr feudalėve dhe pushtimit tė huaj”. Po ju tregoj atėherė profesor se cili ėshtė Haxhi Qamili nė kujtesėn e qytetit tė Tiranės e madje, edhe tė shumė historianėve qė janė marrė me tė.
I lindur nė njė familje fshatare tė Sharrės, fare pranė Tiranės, Haxhi Qamili kishte vuajtur qė nė fėmijėri nga sėmundje mendore. Duke mos pasur mundėsi financiare, i jati e kishte dėrguar pėr ta mbajtur dhe pėr ta kuruar te bejlerėt e Tiranės, madje, te njė ndėr mė tė njohurit prej tyre, Murat Toptani. Skulptor, piktor, poet, njė ndėr patriotėt mė tė flaktė, i martuar me vajzėn e Naim Frashėrit, ky i fundit kishte pranuar ta mbante pranė familjes sė tij dhe tė tė vėllait. Fatkeqėsisht qėndrimi nuk qe i suksesshėm: Haxhi Qamili u largua nga familja bujare njė vit mė pas, e para, sepse sa herė gjente sapun e hante, duke i shkaktuar vetes probleme dhe e dyta, sepse njė ditė i hėngri veshin njė shėrbėtori tjetėr! Djali u rikthye te prindėrit dhe filloi tė merrej me kultivimin dhe shitjen nė pazarin e Tiranės tė prasėve dhe tė lakrave. Kjo punė vazhdoi deri nė vitin 1912, kur ai ju bashkua trupave besnike vullnetare tė Esat Pashės, tė quajtura batalioni “Erzeni” qė shkuan pėr tė ndihmuar Hasan Riza Pashėn nė mbrojtjen e Shkodrės. Pas dorėzimit tė Shkodrės malazezėve nga Esta Pasha, Haxhi Qamili u kthye bashkė me tė nė Tiranė. Si ēdo njeri jo normal ai kishte rėnė nė sy nė luftė dhe kjo i krijoi njė lloj vendi nė atė shoqėri ku trimėria dhe guximi kishin jo pak vlerė. Ai ishte njė “trim” i Esat Pashės dhe zbatonte me verbėri urdhėrat e tij dhe tė Xhaf Balit. Nė fakt, pavarėsisht kėsaj, ai do tė kishte vdekur njė njeri i panjohur, ndoshta do tė kishte arritur edhe ditėt e komunizmit, nėse zhvillime tė rėndėsishme politike nuk do tė zaptonin krahinėn e tij. Esat Pasha kėrkonte tė zgjidhej Mbret i Shqipėrisė dhe minimi qė ai i bėri Princ Vidit ishte evident. Minimi filloi duke shfrytėzuar ndjenjat fetare dhe mbi tė gjitha dashurinė pėr Turqinė qė ekzistonte e fortė nė disa zona tė Shqipėrisė sė Mesme. Ideja qė nė vend tė Princ Vidit tė vinte nė krye tė fronit shqiptar njė Princ Mysliman u bė dominante. Ideja e ideuar dhe e manipuluar nga Esat Pasha u bė problematike. Pėr t’i bindur fshatarėt e varfėr dhe fantikė tė zonės, shumė prej tė cilėve as e konceptonin Shqipėrinė e pavarur, Esat Pasha veshi si djalin e Sulltan Hamitit njė kushėririn e tij nga Elbasani, Dervish Biēakun dhe e shėtiti nė gjithė fshatrat e zonės. Truku ishte i vlefshėm pėr t’ju treguar atyre qė Turqia nuk i kishte harruar dhe se ata duhej tė pėrpiqeshin pėr tė. Nė kėtė valė fanatizmi e regresi, Haxhi Qamili ra nė sy nė betejėn e Prezės. Ideja e tij se pushka e kaurrit nuk merr nishan mirė dhe plumbi shkon shtremėt, bėri bujė nė atė kohė. Me kėtė teori dhe me njė guxim qė e ka ēdo njeri qė nuk mbush mirė nga trutė e kokės, Haxhi Qamili filloi tė ngrejė mitin e tij.
I nderuar profesor,
Jam i sigurtė se jeni dakord me mua, se nė situata si kėto, gjithfarėsoj aventurierėsh, intrigantėsh, gangsterėsh e psikopatėsh, shndėrohen fare thjeshtė nė heronj. Haxhi Qamili ishte njėri prej kėtyre. Padyshim ndėr mė famėkėqinjtė nė historinė e vendit tim. Ju kujtoj se thirrja bazė e tij ishte: Dum Babėn (sulltanin); jo Papėn! Se mėria mė e madhe qe ndaj atdhetarėve dhe protagonistėve tė pavarėsisė dhe urrejtja mė e madhe ndaj flamurit shqiptar qė e thėrriste: “flamuri me sorrėn!”.
Ju thoni se ai ishte prijėsi i njė rebelimi ndaj feudalėve! Gaboni i dashur profesor. Po ju them se ai gjuante, arrestonte, poshtėronte e madje, ekzekutonte vetėm ata qė donin Shqipėrinė, qė visheshin si evropianė, ose qė kishin dalė nga rruga e Allahut, siē thoshte ai. Po, ėshtė e vėrtetė se ai i dogji sarajet e Esat Pashės, por e bėri kėtė vetėm atė moment qė e mendoi veten mė tė fuqishėm se Pasha dhe kur sinqerisht ėndėrroi se ishte prijės i zonės. Po ju them dhe kjo ėshtė krejtėsisht e vėrtetė, se ai nuk dogji asnjė shtėpi feudali tė madh. Nė Tiranė dogji shtėpitė e Murat, Refik dhe Abdi Toptanit, tė tre protagonistė tė pavarėsisė dhe ithtarė tė saj. Dy prej tyre janė nėnshkrues tė aktit tė pavarėsisė, ndėrsa i treti, njeriu qė ngriti flamurin e pavarėsisė nė Tiranė, mė 26 nėntor. Rasti e solli qė shtėpitė e tė tre kėtyre tė ishin ngjitur me shtėpinė e ēifligarit dhe pasanikut mė tė madh tė fisit Toptani, Zija Beut, pasuria e tė cilit nuk u prek, madje u ruajt, sepse Zija Beu ishte mysliman i mirė dhe nuk merrej me politikė! Nė Elbasan, gjuetia e tij nuk ishte Shefqet Bej Vėrlaci, pasaniku mė i madh i Shqipėrisė, me tė cilin kishte marrėdhėnie thuajse normale, por Aleksandėr Xhuvani, gjuhėtari i njohur, Taqi Buda (i jati i Aleks Budės dhe luftėtar i pavarėsisė) dhe protagonistė tė tjerė tė gjuhės shqipe dhe pavarėsisė. Dhuna dhe poshtėrimi qė ata kanė provuar thjesht sepse donin njė Shqipėri tė pavarur, pa Turqinė, ka qenė i tmerrshėm i nderuar profesor. Brenda kėsaj logjike, nuk do tė harroj tė tė them, se gjuetia e tij mė e dhunshme kanė qenė librat shqip. Mjaftonte njė prej tyre qė shtėpia tė merrte zjarr nė ēast.
I nderuar profesor,
Ju thoni se: “nuk mund tė besohet se prijėsi i njė kryengritjeje fshatare kundėr feudalėve dhe kundėr sundimit tė tė huajve, sidomos serbėve dhe grekėve nė Shqipėri, nuk e dinte se nė vitet 1914 – 1915 as mund ta bėnte Turqinė mė sovrane nė Shqipėri, as mund ta ēonte Shqipėrinė pėrtej Adriatikut dhe Mesdheut dhe ta bashkonte me Perandorinė Otomane. Shqipėria ishte me kufij tė caktuar ndėrkombėtarisht, tė njohur nga konferenca e Ambasadorėve nė Londėr…”. Nė kėtė rast, besoj se keni pėr Haxhi Qamilin njė pėrfytyrim krejt tė gabuar. Ky analfabet dhe injorant, qė shfaqte herė herė elementė tė Panēo Vilės apo Pugaēovit, qė ngjan si dy pika uji me Mulla Omarin e Afganistanit tė 2001, as kishte idenė e shteteve, hartave dhe konferencave. Kėtij besimi tuajit, po i pėrgjigjem me njė frazė tė Haxhi Qamilit qė ėshtė ende e famshme nė Shqipėri. Kur donte tė sulmonte Durrėsin dhe kur i thanė se Princ Vidi ka Austro – Hungarinė dhe flotėn italiane, ai u pėrgjigj: “Unė kam Shijakun dhe Kavajėn!”.
I nderuar Profesor,
Bota e kėtij aventurieri injorant, analfabet dhe fanatik, nuk shkonte tej Shijakut dhe Kavajės; as kishte ideologji politike dhe as gjė tjetėr. Veē dashurisė dhe pėrkushtimit pėr Dovletin, me tė cilin motivonte edhe mbėshtetėsit e ndjekėsit e tij, ai nuk kishte motiv tjetėr nė jetė. Por, siē ndodh shpesh me popuj qė bėhen gazi i vetvetes, ai u shfaq nė portat e Shtetit tė pavarur shqiptar, pikėrisht atėherė kur Shqipėria kishte mė shumė se kurrė nevojė pėr maturi, ngut pėr tė ecur pėrpara dhe pėr tė krijuar strukturėn e njė shteti tė vėrtetė. U shfaq si ēdo fatkeqėsi, por mbi tė gjitha, si njė fenomen, qė mund tė quhet Haxhiqamilizėm dhe qė shfaqet, nė pėrmasa mė minore, aty kėtu nė shoqėrinė shqiptare edhe 100 vjet mė pas.
Besoj se ju e dini fundin aspak dinjitoz tė kėtij “trimi tė ēartur” dhe “antifeudali tė madh”. Pasi Esta Pasha u kthye nė Durrės me ndihmėn e serbėve dhe pasi i mbetėn fare pak mbėshtetės, Haxhi Qamili u paraqit vetė nė dyert e shtėpisė sė tij. Esat Pasha i kėrkoi qė ai tė varte nė litar 40 miqtė e vet tė ngushtė, zullumqarė tė pėrbashkėt, nėse donte qė t’i falte jetėn. Haxhi Qamili e bėri kėtė me shumė zell, me shumė pasion, pa kuptuar sesi njė njeri qė nuk e mbante fjalėn kurrė dhe i pabesė, Esat Pasha, do ta varte edhe atė. Dhe kėshtu bėri realisht! Besoj se zoti i ka bashkuar kėta dy zullumqarė tė mėdhenj, tė ndryshėm nė llojin e tyre, nė ferrin dantesk!
I nderuar profesor,
Po e mbyll kėtė shkrim qė as vetė nuk di si ta etiketoj, me njė ndjesi tė mirė. Me ndjesinė se fati e ka sjellė qė ju tė jeni nė kulturėn dhe shoqėrinė shqiptare thuajse 90 vjet pas zhdukjes sė Haxhi Qamilit. Nėse do tė kishte qenė ndryshe, fati do ishte shumė pak bujar me ju. Njė ditė, nė shtėpinė ku ju jetoni bashkė me 10 mijė librat tuaj do tė shfaqej njė personazh qė s’mund tė mos quhej komik: i shkurtėr, me poturre tė bardha, por tė zgjyrosura, me pallto gjenerali qė e kishte vjedhur nė garderobėn e Fadil Pashė Toptanit, me qeleshe tė ulėt tiranase, por me shirita ari nė mėngė dhe me njė shpatė jatagan qė e kishte gjetur s’di ku! I shoqėruar nga njė dyzinė bashibozukėsh do tė digjte fillimisht gjithė librat shqip, pastaj, fati juaj do tė ishte peng i idesė qė do t’i lindte nė moment nė kokėn e tij gjysmake. Me shumė gjasa, njė ide jo aq e mirė. Gėzohem pra qė jetoni 90 vjet mė pas, sepse shumė punėtorė tė gjuhės dhe kulturės shqiptare tė kohės, nuk do tė donin ta sillnin nė mend atė moment…
Me nderime,
Blendi Fevziu
Krijoni Kontakt