as njera as tjetra ishte thjeshte nje vegel komunistash , tani vegel e terorosteve
as njera as tjetra ishte thjeshte nje vegel komunistash , tani vegel e terorosteve
Aman, Kadareja edhe tek triologjia "Ura me tri harqe" qe flet per kohen e qepes e mbyll duke thene:Postuar mė parė nga shigjeta
"Arbrit do i duhen ndoshta edhe 100 vjet te nxjerr nje Udheheqes, dhe 500 vjet qe te dale nje Tjeter".
Ai udheheqesi i pare eshte Skenderbeu. Ai i dyti sipas viteve i takon vitit 1944.
Per ke ta kete patur valle Kadareja?
Sot cmimi nobel eshte cmim politik. U jepet pergjithesisht shkrimtareve nga vende islamike. Prandaj cirret Kadareja kunder myslimaneve se mos zgrrab gje ndonje Nobel. Kadarese i iku treni ne vitet `90 donte te merrte cmim per hir te "anti-komunizmit" te ores se fundit.
Po Kadareja per Nobel dhe Kozma Dushi cmim te pare ne festival....si zor ta arrijne ndonjehere.
-
Ne 15 vitet e fundit, me origjine nga vendet myslimane, le te themi jane dy. Nga keta te dy, njera vetem ka lindur ne Iran, por nga prinder anglez. Prandaj nuk e di nga del ne perfundimin qe kane prioritet vendet islamike per ēmimin Nobel ne letersi.
Ajo qe u diskutua perpara dhenies se ēmimit kete vit ishte se shume nga shkrimtaret qe e kane marr kohet e fundit jane nga Europa, prandaj ne nje fare mase pritej te ishte nje shkrimtar jashte saj.
Nese disave nuk i pelqen opinioni i Kadarese ne debatin me Qosen, kjo nuk i ul vlerat e tij. Uroj qe Kadare nje dite te jete fitues i ketij ēmimi, sepse e meriton si shkrimtar.
Mos shkruaj gjė kur je me nerva, sepse, ndėrsa plaga e gjuhės ėshtė mė e keqe se e shpatės, mendo ēka mund tė jetė ajo e pendės
.
KADARE DHE QOSE PERBALLE DHE KUNDER
Nga Roland Gjoza
Ne nje liber te fundit, Filozofia e Krrokames te nje autori kosovar, me terhoqi vemendjen gjuha e urrejtjes. Aty arsyetimet e Qoses kambanezohen trishtem me krrokamat, me nje fjale autori me nje urrejtje te skajshme i thote Qoses se je nje korb qe e do Kosoven kufome. Nuk rrekem t'ia hyje ketij libri per nje analize, po e mora si pikenisje.
Deri ketu ka arritur fjala e urrejtshme sa, nje nga figurat me te njohura shqiptare, jo me zgjedhje nga te tjeret, po me vepra te zgjedhura, te mallkohet kesisoj thuajse me fare e fis, sikur te ishte nje tradhtar vertet, nje terrorist qe kishte hedhur ne ere ( larg qofte! ) aeroportin e Prishtines, ose nje cub qe na paskesh vjedhur kasaforten sekrete te Hashim Thacit mu ne zyren e tij. Me urrejtshem nuk do te nxireshkruhej. Medet per vulgun e veshur me zhgunin e lapsembajtesit. Po ky i vetequajtur lapspolemikemprehes, eshte nje korist i nxitur nga kori karizmatik i vegjelise qe gajaset e hakmerret kesisoj
ndaj te madhit qe i ka lene pa emer prej shkelqimit lebyres te emrit te tij te shquar, jo prej der dereve, e cic miceve, po prej veprash te njohura e te dobishme. Ata e dine kete mirefilli, po e ndjejne gjithashtu se ka ardhur dhe koha tyre.
C'ka ndodhur? Boll te jesh i mbrojtur nga nje parti e madhe, pra, te jesh anetar ose militant i saj dhe e ke ne dore mjeshtrin e pabindur, kryenecin qe i mjafton talenti dhe fama. Ja, ketu eshte themra e Akilit. Mjeshtri eshte i pambrojtur, krejt lehtesisht i sakrifikueshem ne nje kohe te tille te turbullt, ku degjohen vetem bresherite e armeve nga faltoret e parlamentit, alternuar vrazhde me zhargonin e piste te arixhofkave, ndonese jemi pe gjasme ne demokraci dhe pe gjasme ne paqe ku pe gjasme shkelqen si tehu i shpates ( prej kartoni ) ajo barazpesha pe gjasme per te gjithe e drejtesise. Pse ndodh keshtu? A nuk eshte kjo ne dukje sapak e cuditshme dhe tej mase paradoksale?
Le te kthehemi rapid ne retrospektive ne dy tre ngjarje te vogla gati te shuara e te harruara.
I pari Qose guxoi ta quaje Kadarene kolonel ne proze dhe ushtar ne kritike. Me sa mbaj mend ishte viti 73-74. Gjithashtu ai, pa entuziasmin tone festiv, i cilesonte prozat e Migjenit etyde, skica te paperfunduara. Kjo me cuditi tronditshem, madje nuk me pelqeu, me la nje shije kontraversi, ndieva si me shtypi brutalisht nje individ i eger, si nje ari qe shkel me putra mizat e dheut, i merrte mbare pa i ardhur aspak keq. S'ka te drejte, thashe, se Kadareja me pelqente me gjithsej gjer dhe te ajo fotoja qe e tregonte me floket drize perpjete dhe te shemtuar. Po ai kishte argumentin, ate armen e tij precize dhe s'kishe si te mos mbeteshe gojehapur nga erudicioni, shkathtesia e mendimit, e shtjellimit te thelle dhe vetjak te tezave substanciale te kultures shqiptare. Ne shume gjera s'ishe dakort, po ai s'pyeste, te grinte e te carmatoste me argumentin kokeforte.
Prej tij e kam degjuar shprehjen se, per vleresimin e nje vepre arti, s'ka dy kritere, te brendshem, ai brenda gardhit tone, dhe te jashtem, ai pertej gardhit tone, qe pak na interesonte ne te Punes, po paska vetem nje, dhe ky eshte ai i perbotshmi. Me dilte qe Kadarene ta krahasoja me Kafken, Dostojevskin, Tolstojin, Heminguejn. E, c'me vuri ne veshtiresi kjo puna e krahasimit. Une isha mesuar ta shikoja Kadarene fitimtar me Driterone, Godon, Xoxen, po jo me ata pertej. Kushedi sa eshte trishtuar Kadare nga keto mendime te Qoses ne ate kohe. Po kur erdhi ne Tirane, Qosen hijerende, te hijshem e kam pare perkrah Kadarese. Me shkriu gjaku, qenkan pajtuar mendova.
Qose u shnderrua ne mit. Kete s'duhet ta harrojme. Jo te luajme sot me intresat politike te Partise se Punes te Shqiperise. Argumentet e tij edhe sot qendrojne per ceshtjet kryesore te kultures shqiptare. Nuk jane vjeteruar, sic pretendojne te rinjte. Merrini hapini librat e tij voluminoze me shume drite, te qarte e te thelle. U be mode ky yxhym dum babe kunder te vjeterve, coftinave qe vijne ere kufome. O ti njeri mohues e cinik, mund te kundermosh parfum versace, po mjerisht je karabush me xhufke. Sot s'ka nevoje thelbi, se pak lecitet, edhe akademiket, edhe shkencetaret e letraret merren me partite dhe mbajne uturake ne duar per prijesit e osanave. Pak, ose nje e dy kokrra kane mbetur menjane si murgj dhe vijojne me kokederresi misionin teresisht kunder rrymes, sepse te kesh mendimin tend duhet te pregatitesh per batarene e atyre qe kane mendimin e prijesit dhe te korit partiak. Qose eshte njeri prej tyre, kokekrisuri i idese se vet, i cmenduri i cmendines Qose, i perbaltur, i nxire e i katranosur, gjer aty ku s'mban e prandaj eshte tejet abuzive stigma morbide; Qose mishengrenesi i Kosoves. Anatemuesit, munxedhenesit jane te cmendurit fanatik te cmendines se prijesit. Nje hordhi mongolesh me Cingizkanin ne krye, ose hunesh me Atilen mbi kale, ku hante e flinte, versulur barbarisht kunder nje qyteterimi te madh, ne Breslave, mureve te Gjermanise dhe antikave te Romes. Nga mongolet i shpetoi rastesia; vdiq Cingizkhani ne Siberi, ndersa Papa Leoni i Madh e bindi Atilen te kthehej mbrapsht. Po keta vigane te fjales kush do t'i shpetoje prej hordhive te bojenxirjes?Ndoshta ky krahasim calon, po nxirjes dua t'i pergjigjem me drite.
E thashe me lart se ne Shqiperi Qosja konsiderohej nje mit, vecmas e sinqerisht prej ne rishtareve ne letersi, qe s'kishim ende fole ne zemer per zilite e medha. Iku Kadareja i famshem, kerkoi azil ne France. U turr ushtria e urdheruar e intelektualeve me teser partie dhe se nga e nxorri ate zhele te perdhosur deklarate; Kadareja i paska quajtur azilantet e ambasadave jashteqitje te kombit, gjithashtu ai kinse iku qe te merrte cmimin Nobel si disident i komunizmit. Tellallet e Ramiz Alise i shnderruan institucionet dhe sheshet ne daulle prej lekure njeriu ku Kadarese iu kendua kenga e vdekjes. E mbani mend, te dashurit e mi? Ata trimoshe sot nuk e lene serish nje dite te qete Kadarene, nuk ia falin daullet qe iu cane prej Qoses. Po, po, prej Rexhep Qoses! Populli i Tiranes degjonte perjashta ne furine e demonstratave fjalen e idhullit te tyre, Qoses, per ikjen e Kadarese te Zeri i Amerikes. Kam qene dhe vete perjashta ne ate turme te pafundme dhe kam qare nga gezimi i papeshkruar kur idhulli i rinise tha midis te tjerave se Kadare eshte Kadare, nje shkrimtar, jo vetem shqiptar, po dhe boteror, neqoftese ai ka menduar te ike, kjo eshte e drejta e tij, sepse te medhenjte nuk gjykohen dot prej nesh..
E keni harruar kete te mire te pafundme qe i beri Rexhep Qosja Ismail Kadarese? E mbani mend, padyshim, po jane partite qe s'ju lene te kujtoni ngjarje jashte programit. Kjo fjale e zgjuar pa fare zili dhe paragjykim patriotik i dha nje drejtim tjeter ikjes se Kadarese, nje pjese e madhe menduan se ai me ikjen e tij justifikoi ambasadat, studentet, pluralizmin, krijimin e partive ne Shqiperi. Me azilin ai i tha po ndryshimeve te shpejta ne Shqiperi, kesisoj ndihmoi fuqishem ardhjen e shpejte te saj.
Nuk e di pse i shikoj te dy prane per nga hija dhe fuqia duke vecuar mallkimin e ndarjes qe nxitet prej jashte dhe prej brenda. C'ndodh me ndryshimet e medha me kurbe te frikshme ne marredheniet midis tyre? A jane normale? Ne nje kuptim me duken te tilla, po ne fryrjen dhe shpifjen, keqkuptimet dhe kinse keqinterpretimet, perfytyrimi me con larg ne arenat e gladiatoreve ku pritet te duartrokitet fituesi me kemben mbi gjoksin e te mundurit dhe me shpaten lart gati per ta qelluar. Pritet gishti i drejtuar poshte i perandorit. Nuk me behet te them se kush eshte poshte e kush eshte lart, se ky eshte vetem nje perfytyrim i vagullt, polemikat mes tyre gjithmone kane qene te zjarrta, sfiduese, intolerante, duke na lene nje shije te rende.
Ne ceshtjen e prejardhjes kristiane te popullit shqiptar, Kadare u tregua i shkathet dhe largpames ne ate qe kerkonte kontinenti i vjeter, madje ai ishte evropiani i pare qe pranohej de juro ne Europe para popullit te tij. Kjo e rriste besueshmerine e tezes se tij.
Qose kishte mendim tjeter, ai arsyetonte se Europa duhet te na pranonte si shqiptare ne radhe te pare, se aktualisht shumica e popullit shqiptar eshte e besimit musliman. Me sa e kuptoj, Qosja i thote Kadarese, te shikojme jo larg, po afer, c'jemi aktualisht dhe feja, sipas tij, s'perben thelbin shpirteror te kombit shqiptar.
Keshtu u ndez polemika qe degjeneroi ne te moderuarin Kadare dhe ne islamikun dhe te vjeteruarin Qose. Ne esence kundershtia qe u kthye ne armiqesi u nxit e u perpunua prej te tjereve dhe shpejt ne pame si ra serish mallkimi i ndarjes. Ne kete polemike qe pati jehone te madhe Qose mbeti Qose dhe Kadare Kadare, te pamposhtur ne argumentet e tyre. Ata nuk leshojne. Asnjehere nuk e kane bere nje gje te tille.
Qose ka kundershtuar me ngulm qe ne fillim natyren despotike dhe anarkiste te Berishes. Ai jo njehere ka arritur ne konkluzionin e nje postulati te njohur per kete figure tejet karizmatike politike me shume pasues, qe po e mbajne kaq gjate ne pushtet, se mund te quhesh demokrat i mire kur u sjell qytetareve argumente te reja per te perbuzur eksperiencen e prinderve te tyre e per te urryer njeri-tjetrin. Kete postulat nuk e pelqen asnje udheheqes. Prandaj Qose e ka keq ne Shqiperi.
Ai ka guximin serish te pohoje se letersia shqipe nuk eshte e njohur ne bote. O zot, dhe kur e thote, ne nje kohe aspak oportune kur, dhe ne katundin me te humbur te vatanit, te veteshpallurit enderrojne cmimin Nobel. A ka te drejte Qose? Per mua, plotesisht te drejte. Me nje Kadare mendoj se mjafton vetem per nje Kadare. Mire e thote Brehti, nuk mund te quhet qiell ai qe ka vetem nje yll.
Ne kolegjin ku punoj ketu ne Amerike kam disa kosovare te cilet i pyes per Rexhep Qosen. Boll i madh, besa, po ka nje te keqe, se ka mbete idealist, edhe kur krijoi partine nuk fitoi, se ai ashte i drejte e i serte, e ndjejshin firaunat qe dojshin poste, se prej tij s'perfitojshin gja.. Qosja i papajtueshem si i tille, Qosja i vertete, i qarte, estetik, zedhenes i njeriut te pavarur. Kjo kohe s'erdhi per te pavarurit, per kobzinjte pa parti ( te hequr nga puna dhe te harruar! ) po per te lidhurit qe, krahas zgjedhes qe i damkos i iu rendon ne shpine dhe i perkul
gjer perdhe, terheqin dhe gomarin e mbushur cit me cit me mall te cmuar veresie. ( Merr te marrim, o burra, se s'na gjen gje nen hijen e partise dhe te qeverise, kjo eshte parrulla).
Pikerisht kjo pavaresi e Qoses s'pranohet, se merret per sfide e karshillek. Ai duhet te perkulet, po ai qendron drejt, Me e keqja eshte se ai nuk hesht dhe te shijoje pleqerine ne vetmi, po grindet, nje kunder te gjitheve, po, ama, nje me Kosoven. Qosja antikarizmatik, i veshtire, jokonformist, autoritar i mendimit te vet, pa perfillur parti e te shquar, sepse ndjek nje rruge, jo shume rruge kuturu ku endet turma dhe tretet intelektuali si kripa ne uje dhe terhiqet per hunde.
I tille eshte dhe Kadare, nuk pyet fort per politiken e dites te partive te nderrueshme me anetare te rinj dhe tradhtare te vjeter. Sepse ata jane rritur shume, bejne hije te madhe dhe jane mbi partite. Vini re si i servilosen Kadarese qe te mbylle gojen. Si i versulen lukunite e perzishme Qoses per ta share, mallkuar dhe denigruar, po s'kane c't'i bejne! Qosja nuk e mbyll gojen!
A s'ishte Kadare qe ne gjendje te deshperuar leshoi stigmen per vendin tone te lavdishem qe shikon nga dylbite e partise vetem shkelqim perpara, se eshte kthyer ne nje fis tribal me shume sejmene qe bejne me dua e osana detyrat qe ju ngarkon kryetari i tribuse? A ka thenie me te vertete dhe me te guximshme per lesharapnajen e demokracise shqiptare?
Dhe ju pranojeni Qosen sic eshte, o idealiste te pluhuralizmes! O puritane te atdhetarizmes te ngecur ne portofolin e fryre te politikanit. Kur i lexonim kritikat dhe studimet e tij te shkelqyera ne ketej gjysmes tjeter, thonim me mburrje, mendimi i mdh shkelqen andej gjysmes tjeter. Sa shpejt e paskemi harruar! Edhe po qeme kunder ndonje mendimi te tij, kjo s'do te thote agje. C'tha Qosja? Kete dhe ate, po edhe kete.. Si e tha, po pse e tha? Qosja eshte i madh, i lejohen kalamburet, sharjet, madje edhe fyerjet. Gogoli i madh therriste ne nje cast deshperimi, jo prej urrejtjes ( larg qofte! ) Rusi te befsha m... Dhe kete do t'ia marrim per kapital? Kurrsesi! Kjo eshte nga dashuria e madhe kur e shikon vendin tend ne gjendjen e nje krize te thelle. Ata qe rrahin tupanat, nje mizeri baltehedhesish dhe munxedhenesish, te ndare ne kampe partish, sa me shume e godasin aq me prane profetit e perngjasojne. Te mjeret mjerane qe e mjeruan letersine, jo me pene e lime, po me topa dhe topcinj.
Panteoni i rralluar, nje nga veprat e tij te shquara, me ra ne dore vjedhurazi, se ketej gjysmes ishin vitet e zboreve dhe aksioneve revolucionare, ku Lasgushi i madh nuk perfillej fare, madje dihej i vdekur, Fishta quhej armik, Konica gjithashtu, dritare per ne ishit ju te Kosoves, pra te gjysmes tjeter matane qe i rivleresonit me ato botime te perkryera qe ne ende si kemi sot dhe prijetari i mendimit te madh ishte Qosja juaj, po dhe i joni, ndoshta me shume. Lerini anatemat, jo tha keshtu per Titon, jo i ngriti himn, jo po iu tha kosovareve gjate kohes se debimit nga serbet, jo, mos ikni nga syte kembet dhe vete ia mbathi me fustan...Mjere mjeranet e mendimit zhele te rrugices qorre, apo te shtegut te qerreve, qe ju paska ardhur dita te ulin dhe te ngrene me dajak ne dore, jo me mend ne koke, se koke s'kane!
Po kjo shakullime e furi idiote eshte ngritur dhe ne Shqiperi kunder Kadarese se madh. Kete e dini ju andej? Sigurisht qe e dini. C'nuk po levizin, dhe pllakat e varreve, per t'ia nxire figuren prej profeti, po meqenese jane arra gungese, qe si hyjne ne pune kujt, me shume po ia rritin famen duke e ulur e ulur veten dhe duke e ngritur e ngritur ate, aty ku s'ngrihet me.
Kam bindjen se partite, qe kane dhe shtetin dhe pushtetin ne shenje hakmarrjeje kur ata s'binden, ndersejne sejmenet e shtypit si ne kohen e Dum Babes qe te perfitoje kryetari i zullumshem i tribuse.
Kthejini syte nga fqinjet qe levizin te lire ne Europe, ata qe dje na dogjen dhe na prene, s'na lane gje pa bere, me keq se ne kohen e Hitlerit, pikerisht ata, qe mbeten armiqte tane, ( se armiku s'behet kurre mik ) pa perfillur sot hipokrizine qe na imponon Europa, e ruajne intelektualin e madh, se ai eshte embleme e identitetit te nje kombi, jo partite e politikanet e radhes, e ruajne e perkujdesen per te gjer aty, sa edhe kur ata dalin ne pension, i mbajne ne pellembe te dores, qe te mos t'i marre neper kembe, t'i fyeje e t'i poshteroje turma e nxitur dhe e ndersyer kunder emrave me drite, se ne, me sa kam vene re, ky sindromi i emrit me drite, ne nje republike demokratike pa emra, po na mbyt.
Me mire me keta pseudonudot, nje race e re kodoshesh te partise, me vrer verban ne vend te bojes, se sa me intelektuale te medhenj me deshmi te deshmuar? Keshtu duhen prere drute? Me duket se fryma mbizoteruese eshte qe keshtu duhen prere.. Atehere le te merremi me pergatitjen e pershpirtjes se fundit dhe c'ka mbetur ende t'i varrosim e te shpetojme prej tyre. Nuk i doni? Nuk ju dhimbsen, te pakten? Aspak? O, po kjo eshte e tmerrshme! Si eshte ajo shprehja; Shqipot per nje plesht djegin jorganin, digjeni, shkrumboheni, qe t'iu bejne sehir e te gajasen me ju!
E dini c'ka ndodhur ketej, o shqiptare te anes tjeter? Ju keni Lidhje Shkrimtaresh? Ketej e mbyllen, se per dreq ndertesa e tyre na qelloi e bukur dhe na i vuri syrin nje dendi i partise, shkrimtaret i debuan, se ishin dhe pa parti dhe grindavece. Po Akademi Shkencash a keni? Sigurisht. Po mos ka ndodhur dhe atje si tek ne? Se ketej e kane shpartalluar ne emer te partise. C'ishin me partine tjeter i degdisen.
Tani dhe kjo e flamosur prishje mes vedit, si ketej, si andej. Duan lufte, jo plagosje te lehte, po asgjesim total. Ndoshta kultures se vogel i duhen kurbane te medhenj.
Andej me Qosen, ketej me Kadarene. Dhe duan t'i vene perballe qe te shikojne gallate, qe t'i poshterojne.
Vaj medet! Po sikur te dale nje ze ( nga te Evropit, se ne vetem ate degjojme ) e t'u thote; Ore, c'beni, jeni ne vete, kaq shpejt mbaroi koha e dashurise?
Mos, o zot, mos valle jemi ne kohen e urrejtjes?
Dhe duam te shkojme ne Europe pa viza dhe duam te hyjme ne Europe pa.. dashuri!
Nju Jork 2010
.
Shume e sakte. E meriton padiskutim. Mua vete me pelqen me teper Driteroi, por kjo nuk me pengon mua te them me bindje qe Ismail Kadare eshte koka me e madhe qe ka nxjerr kombi shqiptar ne letersi. Ka shkruar per komunizmin? E pune e madhe. Ka 20 vjet qe flet dhe shkruan kunder. A nuk beri keshtu edhe Maksim Gorki dhe te tjere, dhe ne nje kohe te caktuar u distancuan nga ato vepra qe ata vete i shkruan ne periudha te caktuara? Kujtoni Majakovskin "Partia dhe Lenini binjake qe historia si nene qe i rriti... Kur themi Lenini nenkuptojme partia, kur themi partia nenkuptojme Leninin...." pak a shume se nuk me kujtohen fiks tani, por ska rendesi. Por kjo nuk i ka penguar kritiket te japin vleresimet maksimale per ta.
Por kjo puna e cmimit nobel eshte pak e nderlikuar pasi edhe per kete duhet te kete lobing ta forte dhe kur vjen puna per lobinge ne shqiptaret nuk japim maksimumin per njerezit tane por vetem per te huajt. Vete fakti qe Ismaili nominohet per Nobel eshte nje vleresim i jashtezakonshem per vepren e tij dhe prape ne shqiptaret vazhdojme te themi se nuk e meriton, dhe kur ta marre cmimin (nese da t'ja japin) ne shqiptaret prape do te themi se ai nuk e meritonte. Me nje fjale muhabete shqiptaresh.
Kalofshi mire
O njerez te mire,Kadare eshte i madh per shqiptaret e jashte kufirit,
nuk diskutohet kjo.
Ai eshte i madh per ne, ngase ngriti zerin ne mbrojtje te gjysmes se kombit atehere kur kesaj pjese te kombit po i kanosej rreziku i zhberjes!E ngriti zerin ai dhe e ngriti lart.E bota e ndegjoi me respekt dhe e kuptoi se historia e Kosoves nuk qenka ashtu sic e trumpetonin(dhe trumpetojne) sllavet.Qe bota ndegjoi zerin e tij,eshte merita e tij,eshte vepra e tij e cmuar ne gjithe boten.Dhe ky fakt s`ka si te quhet ndryshe vecse fat i madh qe e patem(dhe e kemi) kete njeri.
Kadarene nuk e duan ata qe jane shume fetare,musliman.Mua kjo gje nuk me le pershtypje aspak.
Eshte tjeter gje e kaluara e tij ne shtetin ame.Per kete jane te thirrur te flasin ata qe e perjetuan.
Ai nuk eshte shqiptar i mire por nje cmirezi i se shkuares, qe le te kuptohet se shume nga ato qe ben vete tja u faturoj te tjereve.
Kete e kupton lehte po te lexosh te 4 postimet qe ka bere ai deri me sot ne 4 fusha te ndryshme. Ai kap fakte te ndryshme dhe i manipulon ato, ne disa raste duke i kthyer dhe permbys per te ēuar uje aty ku deshiron ai qe emeruesin e perbashket e kane antishqiptar.
Lidhur me artikullin me siper do te thoshja se veē veprave, qe kushdo mund ti lexoje vete dhe te krijoje mendimin e tij qofte dhe sot, ndryshe nga ne qe i kemi lexuar qe me daljen e pare, shume "fakte" nuk qendrojne. Malua romanin e pare e ka botuar shume kohe me pas se Belishova te binte nga fiku, ndersa poezit e para nuk qene akoma qe ta nxirnin Malon mbi uje.
Asnjehere Malua nuk ka pasur probleme me Lefter Dilon perkundrazi e kunderta eshte e vertete, pasi Malua e ka pas Lefterin mesues te frengjishtes dhe kane pas konsiderata per njeri tjetrin. Se paku nga goja e Lefterit e kam degjuar vete.
Malua ka pasur problem me mesuesin e biologjis Fotaq Kekezi, qe me emer tjeter e permend pak te egzagjeruar dhe me humor ne nje veper te tij, lidhur me operimet mesimore qe Zoti Fotaq bente me ne nxenesit (natyrysht dhe me Malon kur ka qene i ri) ne kafshe te ndryshme te vogla si mjete mesim treguse. Behet fjale per krimba, zhapinj, zogj, bretkosa, etj., operime qe i kam bere vete me Z. Fotaq qe e kam pasur mesues. Malua me humor e shtyn deri te macet po pa ndruar qellimin e tyre. Sot mbas rreth 20 vjet vdekjeje Z. Fotaq Kekezi kujtohet me respekt per punen e tij dhe si njeri njekohesisht, me teper ne saj te permendjes qe ben Ismaili per te ne librin e vet kushtuar viteve te vegjelise dhe qytetit te tij.
Thjesht ai eshte nje shpirt i erresires.
Njeri i madh.Shkrimtare me permasa boterore.Krenare qe i takon kombit tim.
The good you do today;people will often forget tomorrow;do good anyway
I madh dhe i famshem.Eshte "patriot" nuk mund te jete "hero".
Do mbetet si Konica,nuk mund te arije te behet i madh si Noli.
[COLOR="Blue"]Nobel pa Kadare
Nga Edison Ypi
Ishte aq i piset, i peshtire, i ndyre, i pervjelle, i poshter dhe i neveritshem, kishte aq helm brenda, dhe ishte aq i paturpshem ai titull shkrimi gazete qe pashe ate mengjes ne televizor, sa ne cast mu err veshtrimi, mu terr bota. A meriton Kadare cmimin Nobel?
Pra, pavaresisht se per cmimin Nobel ka komisione pas komisionesh dhe vleresime pas vleresimesh qe vazhdojne me vite e vite, ekziston nje shqiptar qe fare hapur dhe pa pik' turpi refuzon qe cmimin Nobel ta marre nje bashkatdhetari i tij librat e te cilit lexohen nga miliona lexues ne te gjithe boten, dhe eshte kandidat i kreut te listes se atij cmimi prej vitesh !
Fika televizorin dhe dola. Ne oborr perplasa tre-kater here kembet ne toke per te provuar qe s'isha ne enderr. Hodha syte pashe Dajtin, Saukun, Paskuqanin, qiellin, rete, pyeta njerin mos ndoshta Adriatiku ka ardhur ne Maminas dhe Durresi eshte fundosur. Jo, asgje e tille s'kishte ndodhur. Pasi u sigurova se gjithcka ishte ne rregull, thashe ta marr me javash kete pune, para se ta lexoj gazeten te bej paraprakisht disa verifikime. Aty, drejt e tek Ali Demi ku jeton nje plak i mocem dhe i ditur.
Ai qe, i gerrditur nga soc-ndyresirat letrare, pat' shqiptuar ato fjalet ankimtare aq te goditura; "Kadare na mori ne qafe. Vec tij s'lexojme dot me asnje dhe asgje". Ah, plaku i ditur kishte vdekur. Por plaku kishte lene nje batalion me bij e bija, niper e mbesa. Te gjithe pas Kadarese te cmendur. U ktheva ne qender.
I mora me radhe te gjitha librarite. A eshte Kadare autori me i lexuar? Po, sigurisht po ! me thane te gjithe shitesit pa i levizur qerpiku asnjerit. Pas librarive, mora ne celular nje mik te cilit prej kohesh i njihet merita se nuk ka lene pa lexuar asnje fjale qe ka shkruar Kadare. He mo, i thashe, vazhdon ta mbash ate primat? Ah jo, me tha, nderkohe qe prej vitesh s'jemi takuar, si vetja kam njohur me qindra. Megjithate tani i jam futur dickaje tjeter, te mbajturit mend permendesh. Po te rinj qe e pelqejne Kadarene, a ke njohur? vazhdova. Ata jane me te terbuar, m'u pergjigj miku. Vetem t'ua sjellesh ne vemendje dhe t'ua lexosh si duhet vetem nje paragraf nga Kadare. Kaq duan te rinjte e sotem, dhe nisin e perpijne romanet e Kadarese, dhe te mahnitur mesojne permendesh poezite e tij pa u ndalur.
Pastaj u telefonova nja njezet ish te burgosurve politike. I bera secilit pyetjen: Ma ke thene edhe here te tjera, por dua te ma thuash perseri; a eshte e vertete qe ne burg e perpije cdo fjale te shkruar te Kadarese? Po, po, po, po, me thane te gjithe nje per nje. Disa prej tyre madje me treguan edhe dromca. Se si komanda e burgut i shihte venger duke i ndjekur me vemendje kur lexonin Kadarene. Ndonjerit i kerkonte tinez dhe shpjegime. Dikujt tjeter pohimet ia shtonte dhe ne dosje etj. etj. Mbarova pune me ta dhe drejt e ne nje kafene andej nga Blloku.
Ne ate kafene pata takuar para ca kohesh nje ish-sigurimist te larte i cili, mes tjerash, me tregoi nje te forte per Kadarene. Sigurimistin mu desh ta pres nja dy ore te mira. Kur me se fundi erdhi, e vura te ma tregoje edhe nje here ate te forten. Tha sigurimisti: Pasi vrau veten Mehmet Shehu, meqenese Mehmeti pergjithesisht i pelqente librat e Kadarese, Kadarene e zuri frike e madhe. S'do mend qe do ta kapte frika. Njerezit e Mehmetit atehere i syrgjynosen, i burgosen, ose u dhane gjysmen e lekut ballit. Dhe te pelqeheshe nga armiku s'mund te mos ishe armik.
Me thoshte atehere Kadareja mua dhe te te tjereve gjoja si pa teklif; A mund te fajesohet Naim Frasheri pse vargjet e tij i pelqenin Ahmet Zogut?! Kishte ndonje faj Naimi i shkrete se Zogu ia mbante poezite nen jastek?! E bente kete qe ne t'i shpinim fjalet e tij "lart".
Duke u endur neper qytet, diku me zuri syri nje mesoburre me nje ekzeme te kuqerremte me pucrra gunga dhe zgavra neper fytyre. Te jete ky autori i shkrimit? pyeta veten. Vertet, si mund te jete nje shqiptar qe mendon aq keq per nje shqiptar gjenial, e lere me pastaj per nje shqiptar te zakonshem? Kavie e arratisur nga ndonje laborator biomodifikues? Me mushkri te ndryshkura? Pa tre brinje? Me vetem nje sy nen mjeker? Me gojen pas shpine. Me hunden pas kokes? Me veshet nen sqetull?! Dhe pse ta kishte bere valle ate shkrim? Sepse ka qene bashkepunetor i Sigurimit te Shtetit, dhe tani e gerryen kujtimi i krimit kur ka spiunuar familjaret, shoket, miqte? Sepse vuan nga nje semundje ne nje vend qe s'tregohet? Sepse kur ishte gjashte vjec e perdhunoi nje i rritur? Sepse nuk e ka dashur kurre asnje femer, dhe e ka humbur shpresen se kjo mund te ndodhe ndonjehere? Sepse s'ka ndjeshmeri artistike, ka lexuar pak libra, dhe leximet e pakta me teper e kane ngaterruar se ftilluar lidhur me artin dhe letersine, dhe prandaj boten e artit e sheh me urrejtje?
Tek sillesha e sillesha neper qytet, duke u kthyer ne shtepi drejt vendit ku do merrja gazeten, nderkohe ishte ngrysur. Diku me zuri syri nje kloshar duke levizur nen ca lecka mbi ca kartone. Pastaj pashe nje sakat mbi paterica qe sec me tha per nje liber me poezi qe donte ta botonte por s'mundte. Pak me tutje u ndesha me nje te dehur qe ka nja nje vit qe me lutet ta ndihmoj per te shkruar nje liber me kujtime.
E mora gazeten dhe e lexova shkrimin. O Abas Ali ku je ! Ekzema ne fytyre, sakatlleku ne trup, spiunlleku ne shpirt, mungesa e nje strehe per te fjetur naten, pamundesia per te shkruar e botuar poezi e kujtime, keqkuptimi me artin ne teresi, te gjitha bashke te mbledhura tek i njejti njeri, nuk do ishin te mjaftueshme per ta bere ate kryeveper ligesie. Fjalim denoncues plenumi partie per gabime ideologjike. Udhezime bashkimesh profesionale per vigjilence revolucionare ndaj punes sabotuese te armiqve te brendshem dhe te jashtem. Konstatime teper shqetesuese dale nga diskutimet ne mbledhjen e kolektivit te ndermarrjes lidhur me disa shkarje dhe shfaqje teper te rrezikshme kapitalisto-revizioniste ne gjirin e hekurt te kolektivit punonjes.
Gjuhe si e Zerit te Popullit ne vitet '60 sjelle ne nje gazete te vitit 2010. Te gjitha keto po ! Por vetem shkrim gazete nuk mund te quhej ajo vrrome. Ja, "ne kohen e diktatures debatet rreth vepers se tij rriten interesin e lexuesit shqiptar...". Pra, sipas artikullshkruesit, i cili ka paturpesine dhe mendjemadhesine te flase ne emer te te gjithe lexuesve shqiptare, lexuesit shqiptare te kohes se diktatures, ishin aq budallenj, sa interesimi per librat e Kadarese nuk u rritej nga leximi i atyre librave, sepse ato libra as qe i lexonin fare, por interesim kishin, madje interesimi edhe u rritej, por vetem nga debatet !
"Cilat jane shkaqet qe e pengojne Kadarene te marri kete cmim prestigjioz".
Per Kadarene ato shkaqe penguese jane miliona lexuesit e tij neper bote, nga Shqiperia ne Amerike, nga Amerika ne Rusi, nga Rusia ne Japoni. Prandaj, meqenese Kadareja shkaqe penguese ka gjith'ato dhe ti asnje, a e bejme keshtu;
Propozojme qe cmimin Nobel ta marresh ti. Nuk ekziston, por e propozojme dhe na e pranojne. Edhe cmimin edhe motivimin; "I jepet nje te ligu qe s'ka absolutisht asgje te perbashket me ate qe quhet Letersi".
"Perse ky ze kundershtues nga vendi i tij".
Ta them shume sinqerisht dhe shume seriozisht; une vet lidhur me kete pyetje mund te leshoja nje lume sharjesh qe nuk do ishin pergjigje por zbrazje mllefi. Megjithate, ji i sigurt dhe rri i qete, se pergjigjen e sakte dhe te plote te kesaj pyetje, pergjigje qe mund te te conte edhe ne cmendine, nuk e gjen dot askush ne bote. Asnje psikolog, asnje psikanalist, askush.
"Opinioni shqiptar ne pergjithesi i cili i respekton (Kadarese) talentin por jo vepren".
Sigurisht qe keshtu eshte. Ndarja e talentit nga vepra, duke qene nje pohim qe s'ka asnje kuptim, eshte nje zbulim gjenial i yti. qe do mbetet ne histori. Sidomos sepse "opinion shqiptar ne pergjithesi" ti kujton vetem veten tende.
"Ne Shqiperi kishte shkrimtare te jashtezakonshem qe e kalonin disa here talentin Kadare".
Po pra, ka plot. Per shembull njeri prej tyre je ti, por te tjeret s'dihet as ku kane qene, as ku jane, as ku do jene.
"Ka qene nje nga justifikuesit me te djallezuar te regjimit komunist".
Jo vetem justifikues i djallezuar, por edhe mbeshtetes i pa epur, edhe perkrahes i vrullshem dhe i pandalshem, dhe nje mij' e nje te zeza te tjera ka bere Kadare, por duke mos bere kurre, ta zeme, nje shkrim si i yti, i justifikohen te tera te zezat, o te marte lumi te marrte, ty me gjithe llurbat e tua.
"Pelqehej nga stili i shkrimit te tij sepse perdorte alegorine, metaforen, misticizmin".
E di si duket kjo? Tamam si denoncim. Qe s'eshte fare cudi, ti kunder Kadarese, edhe po te mos e keshe bere ne ate kohe, ja ku po e ben tani.
"Asnjehere dhe ne asnje rast nuk kritikoi udheheqesin".
E vertete, s'e beri qe s'e beri kete Kadare. Por kishte nje arsye ama. S'i vinte radha atij ta bente kete. Sepse diktatorin e shkaterruat me kritika ti dhe ju.
"Perpiqet te binde sot lexuesin nepermjet veprave te tij se ka qene disident".
Kurre nuk e ka thene. Por meqenese e thua ti, edhe mund te jete e vertete. Se Kadare si genjeshtar nuk eshte shembull i vetem. Alfred Nobel, per shembull, shpikesi i dinamitit dhe themeluesi i cmimit, ai qe dinamitin e shpiku duke bere zap Nitroglicerinen e cila avullonte shpejt, edhe ai genjente kur thoshte se ishte biznesmen. Sepse, me ate lloj shpikje qe u perdor jo vetem neper ndertime, por edhe neper luftera, ne fakt, ai vec ndertues, ishte edhe vrases. E kane thene gazetat e kohes. E jo vetem per Nobelin e dinamitit, por edhe per Ainshtajnin e berthamores i cili gjeti menyren per te bere zap energjine e brendshme te materies, Galileun qe beri zap Token, Koperniku Diellin etj. etj. Se, pertej te mirave te medha qe i sollen njerezimit, permes marifetesh, kompromisesh, justifikimesh, manipulimesh, zaptues te medhenj te medhenj kane qene te gjithe njerezit e medhenj te kesaj bote, pervec teje qe shkruan kellira natyrisht.
"A eshte Kadare shkrimtari me i madh shqiptar apo jo".
Jo pra jo, nuk eshte Kadare shkrimtari me i madh shqiptar. Shkrimtari me i madh shqiptar je ti.
Kadare eshte shkrimtari me i madh i botes.
Shkrimtari Kadare, atehere i rrethuar nga vrases tani nga pisa, beri dhe po ben Art, Letersi, domethene Drite, domethene Liri. Po ku merr vesh nga keto ti dhe zhgani yt a derezi.
Dhe kjo eshte arsyeja pse nuk eshte problem Kadare pa Nobel, por Nobel pa Kadare.[/COLOR]
Sero,
E veēanta e Nolit eshte se Ai ndryshe nga te tjeret, ja mbriti te kurrorezonte nje INSTITUCION TE RI shqiptar KISHEN AUTOQEFALE SHQIPTARE, qe ishte rezultat i mundit, djerses dhe gjakut te derdhur ne vite nga breza te tere shqiptaresh. Per fat te keq per momentin mund te quhet me plot gojen Kisha GREKOQEFALE e Shqiperise.
Mos harro se per Nolin eshte folur dhe gjate perjudhes komuniste, ndersa Konica ishte nje haramsez si antikomunist i deklaruar, qe Zoti ne nje fare menyre e ndihmoi duke mos i dhene mundesin te arinte te shifte vendosjen e kesaj kolere ne Shqiperi.
Malua eshte nje kollos i nje niveli tjeter, qe denjesisht do qendroj krahas te pareve.
Ke te drejte gjirfabe.(hiq ate grekoqefalen).
Ndryshimi,midis Konices Kadares dhe Nolit eshte vetem "IDEALI".
Pra Noli i kushtoi jeten idealit,keta te "tjeret"letersis......
Kadareja i pershtatet situates,ndersa Konica te pakten ishte "rebel".(e kisha fjalen persa i perket krijimeve artistike..)
Te pathenat e Kadarese:
Une, mes Enver Hoxhes dhe Ramiz Alise
INTERVISTA/
Shkrimtari i madh shqiptar, flet per diktaturen, marredheniet me diktatorin Hoxha, letren derguar presidentit Ramiz Alia, para takimit me intelektualet, largimin nga Shqiperia, pse nuk u perfshi ne politike si dhe per tranzicionin shqiptar Shkrimtari i madh shqiptar, Ismail Kadare ne nje interviste te gjate ne emisionin "Opinion" te gazetarit Blendi Fevziu, ne TV Klan ka prezantuar para publikut tere shqetesimet e tij ne kohen e diktatures, duke i bere nje zberthim te plote gjithe ketij mekanizmi kriminal, qe nga diktatori Hoxha e deri tek pasuesi i tij, Ramiz Alia. I cili per te, megjithese ishte me i bute, nuk levizte nga linja e ashper e diktatures.
Kadare flet per letren e derguar Ramiz Alise, ku i rendiste te gjitha rezervat per situaten ne vend, nderkohe qe takimin me intelektualet ne vitin '90 qe erdhi me pas, e quan nje farse.
Njeheresh Kadare sqaron dhe arsyet pse u largua nga vendi si dhe tere zhvillimet politike qe kane prekur Shqiperine, ne tere keto vite te tranzicionit.
Zoti Kadare, kane kaluar pothuajse 20-vjet qe nga rrezimi i komunizmit, ndryshimi i regjimit komunist ne Shqiperi. Ne momentin kur Enver Hoxha vdiq, ne prill te vitit 1985 dhe kur mendohej qe ai nuk do te jetonte me gjate, kishit iluzion se Shqiperia do te hapej?
Po natyrisht. Si te gjithe. Mund te thuash se te gjithe kishin iluzione. Nga vinte ky iluzion? Iluzioni eshte instiktiv. Kur ka nje tirani te zgjatur, cdo vdekje e tiranit krijon iluzione ne menyre te padiskutueshme. Sa me e eger te jete tirania, sa me e gjate te jete ajo, aq me i forte eshte iluzioni. Eshte i paarsyeshem disa here. Me teper eshte i arsyeshem se sa i paarsyeshem, por mjafton dhe ai i paarsyeshmi per te krijuar atmosfere iluzive absolute. Enver Hoxha e kishte shenjuar ne nje fare mase pasardhesin e tij. Ishte Ramiz Alia, qe ne ate kohe e drejtonte shtetin edhe "de jure", por edhe "de fakto", pasi pas vdekjes se Enver Hoxhes, ishte Presidenti i vendit dhe u be dhe sekretar i Pare i Komitetit Qendror.
Ju e keni njohur Aline edhe para vdekjes se Enver Hoxhes, cili ishte mendimi qe kishit per te?
Mendimi per Ramiz Aline ka qene disi jo brenda klisheve te sistemit komunist. Ishte e rralle per ate sistem, pasi zakonisht pasardhesi modelohej sipas diktatorit. I ngjan qofte nga xhestet, qofte nga fjalet, qofte nga hija. Zgjidhet si i tille, qe te mos krijoje zhgenjim, zhgenjimin e zbutjes. Per habi, Ramiz Alia nuk e jepte kete peshe te diktatorit.
Ishte ndryshe? Po flasim per pjesen jo zyrtare..?
Ishte nje natyre qe te jepte pershtypjen qe ishte i modelueshem. Ishte me i bute se cdo diktator.
A ishte i hapur drejt Perendimit, qofte ne biseda, qofte menderisht?
Jo. Me teper ishte nje hapje thjesht qe vinte si mungese karakteri, ose nje karakter i trajtueshem, i perthyeshem. Nuk ishte si rezultat i nje bindje te tij te brendshme.
A kishte pasur ferkime mes jush?
Po.
Per arsye te letersise?
Po, per arsye te letersise. Por me ate ishte e lehte te kishe ferkime.
Cfare do te thote kjo?
Qe nuk krijonte ate peshe qe thashe me pare. Mund t'i thoshe gjera, per te cilat mund te pendoheshe me vone, te thoshe, "ku dreqin ja thashe kete gje", por ne menyre te natyrshme nuk kishe frike pse ia kishe thene.
A mund te thuhet se Ramiz Alia, ishte pasardhesi me "pozitiv", sa mund te thuhet pozitiv per nje njeri qe zevendeson nje diktator, nga ata qe Enver Hoxha dukej se do te linte pas?
Po keshtu dukej, sidomos ne fillim. Ose ashtu perfytyrohej ne mendjet e shumices se shqiptareve, por ne fakt ai ishte nje pasardhes i stilit te bute.
Cfare do te thote kjo?
Domethene i stilit kinse te bute, por qe si perfundim ishte e njejta gje.
A keni pasur raste te takoni dhe te flisni me Ramiz Aline, pas viteve 90?
Po sigurisht.
Keni arritur te beni biseda me delikate se sa ato normalet?
Po absolutisht. Me te mund t'i beje bisedat, te vije ne shtepi e t'i thoshe gruas ose njeriut te afert, qe biseduam kete dhe kete dhe per cudi arritem te bisedonim. Te linte gjithmone nje shprese se dicka do te ndodhte. Por me vone, shume shpejt, vinte zhgenjimi, gjithmone. Nuk ka ndodhur vetem me mua, por edhe me te tjere qe me kane treguar, ka ndodhur e njejta gje.
Pra Ramiz Alia, te priste mire por nuk reagonte?
Si duket, ne ate cast ai kur ishte me ty, pesonte nje lloj pershtatjeje. Ka natyra te tilla qe per arsye karakteriale, me shume se sa bindjeje politike apo ideologjike, arrinte nje lloj pershtatjeje me ty. Dhe pastaj kjo pershtatje, dehje e castit, venitej dhe i linte vendin nje shterpesie te zakonshme te komunizmit.
A mund te thuhet qe Ramiz Alia, ishte i kontrolluar dhe i pamundur te vepronte si pasoje e nje grupi konservator brenda Partise se Punes, apo ishte mos deshire e tij per te vepruar?
Ne keshtu mendonim, se ne fillim ishte i kushtezuar apo i kapur si te thuash nga nje grup konservatoresh, i cili me sa duket nuk ekzistonte. Sepse te gjithe ishin sic thuhej ne ate kohe qe konservatori me i madh ne Byrone Politike, ishte Enver Hoxha dhe njekohesisht liberali me i madh ishte po ai. Domethene, qe cdo varej nga humori i tij dhe te gjithe te tjeret kishin aftesine e te pershtaturit me te.
Cili ka qene momenti i pare, ne te cilin ju jeni zhgenjyer me Ramiz Aline?
Zhgenjimet kane qene te herepashershme. Por si te thuash, te durueshme. Ne kuptimin qe si te thuash, ne fund te fundit, kot e pate kete iluzion sepse nuk kishte se si te ndodhte ndryshe. Ky sistem, krijon brumin e njerezve te vecante, te cilet jane te pandreqshem nga nje pikepamje. Mirepo njeriu ka gjithnje prirjen te besoje se dicka do te thyhet, ndryshoje.
Po zhgenjimi final?
Zhgenjimi final ishte kur une kam bere dy takime me te, ne fillim te vitit 90, ku i kam trajtuar probleme jashtezakonisht delikate. Pak a shume, ato qe i kam shkruar dhe i kam botuar ne letren time dhe i kam trajtuar me goje.
Takimet i kishit kerkuar ju apo Ramiz Alia?
Me duket une. Sepse ka qelluar dicka e tille, qe une do te perfitoja nga nje takim per te biseduar gjate me te.
Ju vendoset ta takonit per t'i folur hapur?
Po absolutisht. I kam folur hapur per te gjitha problemet qe kam shkruar ne leter. Duke filluar nga problemet me te renda te nje diktature, sic eshte terrori. I kam folur hapur, se ne vendin tone ka terror, ka vrasje, ka tortura, ka shkelje te ligjit, shkelje te te drejtave te njeriut, e te gjitha, te gjitha.
A ishte shume e rende qe tek diktatori, te trokisje dhe te vije gishtin mbi plaget e ketij regjimi?
Jo. Me te, cuditerisht ne ate kohe, nuk ishte ndonje guxim i madh qe te thuash po vete, e po ja them keto gjera. Jo. Shkova me gjakftohtesi. Madje kam ende sot ne arkivat e mia, kam shenimet, pyetjet qe do t'i beja, te dhjeta faqet me shenime dhe pikat qe do te bisedoja me te. Domethene me gjakftohtesi i kam menduar te gjitha. Problemin e Stalinit, problemin e Marksizem-Leninizmit ne shkalle boterore, problemin e fese. Por kryesisht ishin problemet e shtrengeses dhe te terrorit.
Cili ishte reagimi i tij?
Reagimi i tij, nuk mund te them se ishte fare i keq. Kishte rezerva, domethene, qe jo po nuk eshte ashtu, ndoshta ke mungese informimi, po kjo gje ka filluar te korrigjohet. Ishte relativisht pozitiv. Aq sa mund te ishte, nga nje shef komunist. Por pas 3-4 javesh, une vendosja t'ia shkruaj te gjitha ato qe i thashe, sepse papritur fillova te dyshoj se nuk ishte ashtu sic e kisha menduar une. Duke pritur me padurim shenjat e ndryshimit qe ai dha te kuptohej se do te behen, per habi shikoj se asnje nuk po ndryshonte. Une i shkrova ne leter, te gjitha ato qe kisha thene. Ne letren time, ka se paku dhjete emra qe denoncohen, emra te rendesishem duke perfshire edhe anetare te Byrose Politike, qe praktikisht denoncohen si kriminele. Lihet te kuptohet qe po bejne krime, po torturojne njerez, po krijojne vrasje ne kufi etj.
Reagimi i tij ishte i ndryshem nga ai ne zyre?
Reagimi i tij ishte katastrofik. Pergjigjja ishte nje shemtire morale, e paperfytyrueshme. Ne castin qe une kam marre letren e tij, i kam thene time shoqe Helenes, qe ne duhet te ikim nga ky vend menjehere sepse ketu nuk ndryshon asgje. Une dua te gjej nje tribune qe t'i them keto mendime.
Ishte e pamundur qe keto mendime t'i thoshit ne Shqiperi, publikisht?
E pamundur, absolutisht. Si mund te thoshe ne Shqiperi, qe shefi i sigurise, me emer, Zylyftar Ramizi, e urrejne gjithe shqiptaret sepse torturon njerez.
Ramiz Alia thote se ju ka thirrur ju, ne nje takim me intelektualet dhe ka kerkuar nga ju nje mendim per pluralizmin politik...?
Kjo eshte nje nga genjeshtrat me te medha qe ka ndodhur ne vitet 90'. Takimi me intelektualet ishte nje farse e gjitha. Si mendoni ju, se une nuk do kisha guximin ti thosha Ramiz Alise dy fjale per terrorizmin, kur i kisha shkruar gjithe ato te "zeza" ne leter.
Perse ishte nje farse takimi me intelektualet?
Ishte nje farse, ishte ndertuar i gjithi si nje skenografi e keqe per te hapur te nesermen ne te gjithe Tiranen, qe 'Ramiz Alia, donte te liberalizonte vendin, ta demokratizonte, por medet e penguan intelektualet dhe ne radhe te pare shkrimtaret'. Mund te mendohet ne ndonje vend, qe nuk ka ndodhur kurre ne kete bote, qe nje diktator, pak me i bute, por megjithate nje diktator, te kerkoje te liberalizoje vendin dhe te dalin shkrimtaret ta pengojne. Nuk ka bere vaki ndonjehere. Kjo ishte thelbi pse u organizua ky takim.
Pse ju nuk folet hapur ne takimin me intelektualet, nderkohe qe kishit folur shume hapur ne takimet vetem per vetem me te?
Sepse ai me dha mua nje pergjigje paralajmeruese dhe sepse ai beri nje paralajmerim shume te keq ne ate mbledhje. Paralajmerim, qe zhduku nga te gjitha dokumentet dhe qe njerezit, per turp te tyre, nuk kane guximin ta thone ende sot. Ai ka thene keto mendime, tre kater fraza qe perpara se te bisedojme per pluralizmin, dua te them nje informacion sipas te cilit 'nga informacionet qe ka shteti shqiptar, duhet te dini se nepermjet kesaj parulle, borgjezia nderkombetare me agjentet e saj ne Shqiperi, do qe te permbyse pushtetin'. Domethene, qe ai na quajti ne, qe kishim ndermend te flisnim. Ata qe thone se ishte konsultim i hapur, genjejne te gjithe. Po te shikoni, teksti im atje eshte pa kuptim. Teater absurd. Ka 3-4 fraza te miat qe jane atje ne ate dokumente. Dy fraza, jane qe une nuk e di cdo te thote kjo fjale!!.
Ju mendoni se mund te pergjigjet ndonje shkrimtar ne kete menyre?
Mund te pergjigjesha une me nje fraze te tille?!
Dhe ai thoshte: Po si more nuk e dini se cfare eshte pluralizmi!!. Dhe une them prape se, nuk e di si kuptohet ketu kjo fjale, ju na quajtet ne agjente.
Une kisha vite qe e dija se me quanin agjent, e dija fare mire kete. Fraza ime e trete dhe e fundit ishte, se ky diskutim eshte teper i renduar politikisht. Ku eshte i renduar ky diskutim politikisht?. Aty nuk del asgje. Diskutim i renduar politikisht, do te thote se ai beri paralajmerime, se ata qe flasin per pluralizmin, jane agjente. Une kisha dhjete vjet qe mendoja dhe e dija qe me quanin agjent. Bashkim Shehu, djali i Mehmet Shehut, ne librin e tij "Vjeshta e Ankthit", deklaron se i ati i tij, kryeministri Shehu dhe nje nga njerezit me te ashper te regjimit, i kishte deklaruar se ju ishit agjent i Perendimit.
A eshte pak paradoksale kjo situate? Kryeministri ju quante agjent te Perendimit, ju vazhdonit te botonit librat tuaj. Ne fund te vitit 1990, kishit nje raport shume komod ne lidhje me regjimin. Ju zgjodhen ne Frontin Demokratik, kishit te drejte t'ia thoshit Ramiz Alise gjerat hapur.
Cka ndodhur realisht? A eshte e vertete qe Bashkim Shehu e ka bere kete bisede me ju?
Eshte plotesisht e vertete. E ka shkruar ne librin e tij "Vjeshta e Ankthit". Libri eshte botuar edhe ne gjuhe te huaja. Eshte nje deshmi e jashtezakonshme. Ka ardhur tek une ne shtator te vitit 1981 dhe me tha se kam nje bisede te rendesishme, qe ti duhet ta dish patjeter, pasi une nuk mund te fle i qete po nuk ta thashe. Dhe ma tha me dy fjale: Im ate, dje eshte grindur me mua dhe me ka thene, nuk do ta takosh me, se ai ishte shkrimtar i ri dhe takohej me mua dhe me tregonte tekstet e tij, qe nuk do ta takosh me Ismail Kadarene, sepse sipas mendimit tone, ai eshte agjent i Perendimit. Kete duhet ta dish me tha dhe une e degjova.
Kjo ishte kambana qe binte?
Sigurisht. Une e kisha degjuar kete gje nga sigurimsat, nga keta idiotet e diktatures, nga lloj, lloj njerezit qe kercellinin dhembet, ah keta shkrimtaret, ti kemi ne dore pa jua rregullojme neve. Njihej kjo gje, nuk ishte ndonje gje, une e kam shkruar edhe ne letrat e mia. E kam shkruar 20-vite perpara, se si perceptohen shkrimtaret dhe intelektualet nga njerezit e sigurimit.
Cdo te thote per nje diktature, qe nje shkrimtar te jete agjent i Perendimit?
T'ju saktesoj dicka. Bashkim Shehu, iken i tronditur dhe vjen pas nje ore prape dhe me thote, se dua ta plotesoj ate qe te thashe, sepse prape nuk jam i qete. Nuk eshte vetem mendimi i tim eti tha, por kete mendim ma tha dje pasi ka dale nga zyra e Enver Hoxhes.
Cdo te thote te degjosh kete akuze? U trembet?
U paralizova me teper se u tremba per nje moment. Por ngaqe e dija kete gje, cuditerisht po te them qe nuk u tremba, s'do te me besoje, askush nuk me beson. Une nuk e di se cfare ka qene, por ka qene me teper nje paralize, si njeriu kur del nga nje spital ku merr vesh se ka nje semundje te rende. Nje njeri ne nje diktature, kur merr vesh qe e shohin me sy te keq, sigurisht qe ka pakenaqesi. Kur merr vesh qe e shohin me nje sy shume te keq, sigurisht qe ka nje tronditje edhe me te madhe, dhe kur merr vesh se i bejne nje akuze kaq te rende, gjeja e pare eshte qe ai duhet te bjere ne depresion. Une nuk kam rene ne depresion dhe kjo me jep te drejten te them, qe ajo trembje ka qene disi e nderlikuar.
Ne c'kuptim e nderlikuar?
Ka qene e nderlikuar ne kuptimin qe, kjo ishte verifikimi i dickaje qe une e dija. Por e dija si nje mendim i pjeses me vulgare te diktatures, mendim i delenxhinjve, sherbetoreve.
Ne fakt nuk ishte keshtu, ishte mendimi edhe i njerezve me te rendesishem te regjimit?
Ishin kryesoret, qe e kishin kete mendim. Prape une mendova se ky mendim, nuk mund te ishte i rastit, i tanishem. Duhet te ishte disi i vjeter dhe instikti me tha, qe une kam jetuar me kete akuze, me kete semundje. Nga nje pikepamje, une do te them tani dicka qe mund te duket paradoksale, sac me beri keq ne cast, ky lajm i tille ashtu sic erdhi, gjithashtu mua me ka bere mire. Pse me ka bere mire? Sepse une kuptova qe une kete shtet, mund te jetoj edhe me kete akuze supreme. Qe ishte paradoksi me i madh. Ne mendjen e tyre, une jam shkrimtar, jam njekohesisht agjent, por qe te jem i sinqerte, nuk e besoja se ata e besonin kete gje. Po ata eksitonin veten, sepse ishte me mire qe te isha vertete nje agjent, sepse se paku te isha i qete se jam nje agjent qe i sherbeja dickaje, se kam nje mbrojtje te huaj, te burimit ndaj te cilit jam agjent.
Kjo ishte me paradoksalja. Por nga ana tjeter, une u mesova me kete gje. Kalonin muajt, kalonin vitet, une botoja normalisht. Me e gezueshme ishte per qenien time, qe une nuk rashe ne depresion, por vazhdova qe te shkruaja normalisht.
Cili eshte shpjegimi, magjia, po e quaj keshtu sepse eshte gati magjik fakti qe ju nuk u ndeshkuat dhe arritet te mbijetonit ne diktature?
Nuk eshte kaq magjike, eshte dukuri shume e njohur. Shkrimtaret teper te njohur denohen me shume veshtiresi. Sa denohen me aq lehtesi disa here, po keshtu nuk denohen me aq lehtesi qe mund te kujtohet. Po te shikojme pervojen ruse, sovjetike, shkrimtaret jane denuar ne menyren me ekstreme, me te skajshme, flas per shkrimtare te njohur, por eshte gjithashtu mbyllur syri per shkrimtare po aq te njohur dhe po aq te rrezikshem ne menyre po te skajshme.
Nese regjimi nuk reagoi ndaj jush zoti Kadare, a tentoi t'ju joshte, t'ju jepte privilegje? A ishit ju, i privilegjuar nga ai regjim?
Privilegji edhe terrori shkojne bashke te dyja. Te gjithe shkrimtaret, artistet apo intelektualet e njohur, ne nje sistem tiran, ne diktature, jane ne nje fare menyre te privilegjuar. Ekzistojne personalitete te njohur te privilegjuar, sepse ndodh qe regjimi te ta prese cdo burim dhe ti te mos mundesh te kesh asnje akses ne njohje. Vogelsia e Shqiperise ne kete rast, e bente pak te veshtire kete gje. Ishte nje cilesi pozitive e vogelsise. Nuk ishte aq e lehte, qe te menjanoje nje shkrimtar te njohur, nje artist te njohur, filozof te njohur. Gje qe ishte shume e lehte ne vende si Rusia apo vende si Kina. Pra ishte kjo gje, qe per sa kohe qe ti botoje dhe shkruaje, ti ishe i privilegjuar ne thelb dhe nuk mund te thoshe kurre qe jam nje njeri i persekutuar, sepse persekutimi ishte kaq i eger dhe kaq i dukshem ne shtresat e tjera te popullsise, sa fakti qe kishe nje publikim ti kishe nje privilegj te madh.
Raportet tuaja kane qene problematike me nje pjese te regjimit apo dhe vete me Enver Hoxhen?
Misteri ose magjia e mbijeteses ne nje regjim te tille, varet nga sunduesi kryesor dhe une ate mbrojtje e kam pasur. Po. E kam pasur.
Ne arkivat e Sigurimit te Shtetit, dosja juaj figuronte si nje nga me te trashat. Ju e kishit vene re qe ndiqeshit?
Jo. Por e merrja me mend se duhej te ndiqesha, pra une u mesova me kete gje.
Dosja figuron se eshte hapur shume vjet perpara...?
Me intuite e dija. Si cdo shkrimtar i njohur, une kisha qene ne Moske. Kisha mesuar shume sekrete te sistemit stalinist, sepse bisedohej atje midis studenteve dhe kam mesuar shume gjera, si pergjoheshin shkrimtaret, dite e nate, megjithate jetonin normalisht.
Si pergjoheshin shkrimtare te medhenj. E dinit kush ju spiunonte?
Jo. E merrja me mend disa here.
Qellonte qe dallonit ndonje njeri ndonjehere qe vinte t'ju nxirrte ndonje informacion, apo vinte per t'ju provokuar?
Qellonte, por per cudi nuk me shqetesonte shume, sepse fakti qe pak a shume e dija dhe dyshoja me ndihmonte. Ka pasur raste kur ndonje njeri i sigurimit me ka paralajmeruar. Pa me njohur fare, thjesht nga dashuria per letersine, me ka paralajmeruar. Madje nje here me ka thene edhe diten kur "do te vije nje spiun nga ne dhe keni kujdes".
Dhe erdhi spiuni?
Erdhi spiuni dhe duke me thene madje, kujdes se ka regjistrues me vete. Nje njeri qe nuk e njihja madje, me tha edhe emrin dhe me ane te nje ndermjetesi ma beri kete gje. Une nuk e njihja personin, por ai qe me paralajmeroi me dergoi nje njeri qe e kishte shok dhe une e kisha shok. E gjeti tha, dhe i tha qe do e thuash nga ana ime, ndonese une me siguri pushkatohem.
Personin qe erdhi, ju e njihnit?
Po e njihja. Ishte nje shkrimtar dhe une isha i paralajmeruar per kete. Mbaj mend edhe diten, ka qene e merkure, tek "Flora".
Dhe biseda rrodhi normalisht?
Po dhe biseda eshte nje histori shume e nderlikuar, ne fund te fundit eshte nje histori e bukur njerezore, sepse ai ishte nje nga shoket e mi me te mire dhe mua me erdhi shume trishtim kur degjova qe do te vinte ai. Por nje ndjesi me thoshte, qe nuk eshte per keq kjo pune. Nuk do te demtoje.
Pra, njeriu qe ju prisnit se do te vinte si i sigurimit, ishte nje miku juaj i vjeter?
Shume mik i vjeter, i shkolles.
Qe erdhi me porosi te regjistronte biseden me ju?
Po dhe une e dija. Dhe pastaj komentet qe i beri bisedes sime, ishin qe te me lehtesonte mua sa me shume. Po, sepse une s'mund te beja me te nje bisede te ndryshme nga ato qe kisha bere me te dhjetera here.
Pra nuk ndryshuat, pavaresisht se e dinit se ai kishte regjistrues?
Nuk eshte kaq e lehte te shpjegohet, por une e mendova se si duhet te sillem. Te sillem ne ate menyre qe te isha i besueshem. Thashe ato pakenaqesi te thjeshta, shume te thjeshta qe shpreha, ishin pakenaqesi qe nje shkrimtari i faleshin. Madje i quheshin shyqyr qe ka kaq e nuk ka me teper.
Se pakenaqesine supreme duhet ta kishe kunder Enver Hoxhes. Gje qe ju nuk e benit?
Jo. Kisha shume kujdes.
Cilat kane qene raportet tuaja me bashkeshorten e Enver Hoxhes?
Shume te ftohta. Ajo ka qene mosbesuese, dihej ajo pune. Por kjo gje nuk me shqetesonte.
Dhe gjate viteve 1989-1990?
As me interesonte fare, sepse kisha nje armiqesi pothuajse te hapur me te.
Kur ishte momenti qe ju e ndjenit se mund te flisnit publikisht dhe te mos ndeshkoheshit?
Asnjehere. Ende jo. Sepse ne vitin 1990 ishin te dyja dhe nje lloj lirimi dhe nje rrezikim nga nje diktature ne panik. Nje diktature ne panik eshte shume e rrezikshme.
A ishit i konfrontuar me Sigurimin e Shtetit shume fort ne ate kohe, pas botimit te romanit "Thikat" dhe sulmet qe i keni bere ne letren e dorezuar Ramiz Alise? Kishte presione nga Sigurimi i Shtetit ne ate kohe?
Jo. Une nuk kam pasur ndonje konfrontim te hapur asnjehere. Dhe ne letren time une i shkruaja Ramiz Alise, se une nuk kam ndonje obsesion per policine ose per zbulimin shqiptar. Por nga ana tjeter qe te jem i sinqerte, nuk kam ndonje respekt, sepse kam 20 vjet qe letrat e mia hapen.
Pra nuk keni pasur asnje raport me ta?
Jo. Ata me shmangeshin mua. Nuk mund te ankohem, s'kam pasur asnje konfrontim direkt.
Kur filluat ta ndjenit se regjimi ne Shqiperi, nuk qendronte me?
Ne faza varet, sipas gjendjes shpirterore. Here dukej sikur i kishte ardhur fundi, here dukej sikur jo, here te tjera sikur u gabuam here sikur ja tani s'do gabohemi me. Nuk mundet asnje njeri te gjykoje sot, se ne i parashikonim gjerat.
Pas rrezimit te Murit te Berlinit dhe ndryshimeve ne Evropen Lindore, ishit te sigurt se edhe ne Shqiperi do te ndodhte ndryshimi?
Po, isha i sigurt. A tentuat ju ne ate kohe, qe te dilnit publikisht dhe te krijonit nje lloj disidence?
Ishte krejtesisht e pamundur. Une nuk njoh asnje qe ka tentuar.
Po ju do te kishit deshire ta benit, apo ishit indiferent?
Natyra ime ka qene e papershtatshme per angazhime publike qe duan nje vrull, nje kontakt publik me masa, me turma. Sepse ne raste te tilla, qe t'i hysh kesaj gjeje, duhet te perballesh me to. Ka qene e huaj per mua. Kjo eshte vertetuar kur une kam pasur mundesine te kem poste te tilla te larta, shume te larta dhe me sinqeritetin me te madh i kam shmangur, refuzuar dhe nuk kam pasur asnje grimce pendimi. Pra kam vertetuar se nuk e kam dashur asnje here kete karriere.
Ne fillim te vitit 1990, filluan te shfaqet format e para te revoltes, ndonese embrionale. Ne Shkoder, u tentua te rrezohej busti i Stalinit, ne Tirane u be ajo qe konsiderohet demonstrata e heshtjes ne 28 janar, diten e ditelindjes tuaj, madje keni dale ate dite ne Bulevard dhe me pas ne ngjarjet e Kavajes. A patet ndonje moment qe patet frike se situata ne Shqiperi mund te kishte nje transformim te dhunshem?
Po, me eshte dukur se mund te ndodhte kjo gje dhe gjithmone kam pasur mendimin se do te ishte nje gje shume e keqe.
Do te ishte nje gje e keqe?
Po te kishte nje konfrontim te dhunshem, po.
Nga se ju vinte kjo frike?
Per natyren e raporteve shoqerore shqiptare, do te kishte nje dhune qe nuk do te mbyllej kollaj nga te dy anet. Them une. Ketu fanatiket e diktatures, e donin fshehtas nje gje te tille, qe te kishin nje shkas per te bere nje pergjakje. Por fitimi nga kjo pergjakje ne krahasim me demtimin e rende te Shqiperise, do te ishte shume i vogel.
Cili ishte qendrimi i klases intelektuale ne ate kohe?
Ishte i mpire pak a shume, ne pergjithesi. Nuk kishte asnje tradite te nje lirie minimale.
Ne mars ose ne prill te vitit 1990, ju botuat ne gazeten "Zeri i Rinise" nje interviste, ne te cilen benit apel per ate qe mund te quhet, rehabilitim i figurave te lena ne heshtje apo te denuara ne ate kohe si Fishta, Konica, Koliqi dhe nderkohe qe benit fjale per nje raport me te hapur, te politikes shqiptare ndaj Perendimit. Cfare reagimi pati pas kesaj?
Une nuk e quaj ndonje artikull shume te rendesishem kete. Ishte me e pakta gje qe mund te behej ne ate kohe. Nuk ishte ndonje guxim i madh, ishte nje gje e thjeshte relativisht.
Cfare reagimi pati?
Pati nje fare reagimi. Kam frike se u mistifikuan disa shkrime qe u bene ne ate kohe. Ishte dicka, por ishte fare pak.
Po i rikthehem edhe nje here takimit me Ramiz Aline. Ju thate se shkruat ne mbi dhjete faqe, pikat qe do te diskutonit me Ramiz Aline. Pas takimit me te, a patet bindje se Ramiz Alia kishte ne dore ta ndryshonte dhe a donte ta ndryshonte sistemin?
Pasi me dha pergjigjen, une kuptova se ky njeri absolutisht eshte fatkeqesi e Shqiperise. Per mundesite qe kishte dhe qe ai nuk kreu asnje prej tyre, e shnderruan ne nje fatkeqesi. Koha e tregoi me vone, se ishte vertete keshtu. Dhe une, qe ate dite qe kam marre pergjigjen e tij, kam pritur vec rastin te largohem dhe per te folur haptazi per punet e Shqiperise.
Mendonit se ne Perendim mund te flisnit me hapur se sa ne Shqiperi?
Jo me hapur, por fare hapur. Nderkohe qe korrik te vitit 1990, nje pjese e madhe e qytetareve te Tiranes, me shume se 5000 vete u futen ne ambasadat e huaja.
Si e mbani mend kete moment? Si e perjetuat?
E mbaj mend shume mire. Ishte nje aksion i madh, pas te cilit regjimit ishte shansi i fundit qe i jepej per te bere ate ndryshim, qe ishte pritur prej kohesh. Qendrimi ndaj kesaj ngjarjeje te rendesishme, ishte nga me ciniket, me idiotet dhe nga me te egrit qe mund te mendohet.
Nderkohe qe nje pjese e intelektualeve te asaj kohe e denuan xhestin e emigranteve publikisht ne Televizionin Shqiptar? Midis zerave qe qarkullonin, thuhej se edhe ju i keni quajtur si jashteqitja e kombit...?
Ishte nje nga shpifjet me te ndyra te sigurimit shqiptar. Te sigurimit dhe te partise bashke, edhe te shtetit. Ishte kryekeput nje genjeshter.
Ju nuk e keni thene kurre kete fjale?
Absolutisht jo. Perkundrazi, ne ate kohe, gjeja e pare qe bera kur une kam shkuar ne France, ishte mbrojtja e emigranteve shqiptare.
A u ftuat ju te merrni pjese ne mitingun qe u organizua per largimin e emigranteve, ne korrik te vitit '90?
U ftuam te merrnim pjese disa shkrimtare por asnje nuk mori pjese, nuk shkoi. Ajo tribune, ende sot, asnje here nuk eshte afruar per te pare se kush ka qene vertete atje. Sic duket, dikush eshte i interesuar qe te mos dalin ata, ne menyre qe shpifje te tilla te vazhdojne te qarkullojne. Perhapja e kesaj shpifjeje kaq masive, tregonte se sa shume agjente kishte sigurimi, kudo. Pra ndaj them se gjeja e pare qe kam bere ne France, ishte e kunderta, sepse aty mberriten emigrantet shqiptare, te cilet u trajtuan nga nje pjese e shtypit si arrogante. Ishte nje akuze e cuditshme dhe mua me kujtohet nje nga intervistat e para qe me kane marre dhe kam pasur nje konfrontim tamam per kete gje me gazetaret franceze. Sapo kam ikur, pas dy-tre javesh, kam botuar disa nga faqet me tronditese per ti mbrojtur ata. Kjo dihet. Eshte bere dhjete here ky pergenjeshtrim dhe keto shpifje vazhdojne te qarkullojne. Kjo tregon se sa te forta jane rrenjet e te keqes ne Shqiperi, shpifja e fabrikuar nga sistemi.
Hapja e viteve 1990 ishte edhe traumatike per Shqiperine?
Sigurisht qe ishte traumatike.
Ne c'kuptim?
Cdo tirani kur bie eshte traumatike. Dehja e lirise mund te jape disa here efekte te kunderta, te papritura, te befasishme. Ne fakt nuk ndodhi ndonje hata. Shpesh here degjojme qe zhgenjim i madh, ai qe prisnim nuk ndodhi etj. Nuk ndodhi ndonje gje, qe mund te vesh duart ne koke.
A ishte Perendimi indiferent ne vitin 1990? Ose, e la izolimin ne Shqiperi dhe nuk u more, sa u more me vendet e tjera te Evropes?
Kjo teze permendet shpesh, pra shperfillja e Perendimit. Mendoj se ne duhet te heqim dore nga zakoni i keq qe, per te gjitha te keqijat fajesojme shume vete, boten dhe kryesisht Evropen. Natyrisht qe ka pasur shperfillje per nje regjim, i cili ka pasur ne baze te tij shkeputjen nga Evropa. Sigurisht qe do te kesh nje shpagim per kete, ndonese une nuk e mendoj kurre se kjo eshte nje hakmarrje evropiane, por vetvetiu, ajo krenaria jone e shemtuar, qe jemi anti-evropiane, as e cajme koken per ate bote, qe kemi miq tane, kemi zakonet tona te neveritshme ne kete rast, politike, sigurisht qe ne do te na zgjatej dora me kursim. Dhe kur na u zgjat dora, i famshmi shansi gjerman, qe here pas here kujtohet edhe sot dhe ka gjithmone avokate qe thone se nuk ka qene i vertete. Ka qene krejtesisht i vertete. Une kam biseduar ketu, para disa vitesh, me djalin e Shtrausit dhe i kam bere tamam kete pyetje. Qe ne Shqiperi ka ende pikepyetje se kjo eshte nje mit, pra shansi gjerman dhe me tha nuk ka qene nje mit. Im ate me tha, ka ardhur disa here dhe kishte ne dore te hapte nje rruge per Shqiperine. Por ketu tha, ajo qe ndodhi ishte nje nga krimet e medha te bere nga njerezit, qe ende nuk u del emri qe i bene. Ne arkivat e Ministrise se Jashtme dhe te Komitetit Qendror, duhet te gjenden emrat e krimineleve qe e sabotuan shansin gjerman dhe te cilet kishin tmerr nga shansi evropian. Nuk donte regjimi shqiptar te kishte miqesine e Evropes. Regjimi shqiptar, nje nga problemet kryesore qe kishte pasi ra, pasi vdiq Enver Hoxha, ishte te mos afrohej me Perendimin. Perendimi ishte vdekja e tij dhe ndaj i mori te gjitha masat. Ne nuk deshem ne radhe te pare dhe perendimi u tregua i pakujdesshem na dha nje ndeshkim.
Ne vitin 1990, kur ju thoni se Ramiz Alia reflektoi negativisht ndaj letres tuaj, u moren disa hapa te rendesishem, sic ishte rivendosja e marredhenieve diplomatike me SHBA dhe Bashkimin Sovjetik, qe ishin nje tabu per lidershipin e asaj kohe, gjysme lejimi i fese, pra u tolerua feja dhe nderkohe u kthyen dy vendime te rendesishme, u hoq neni i agjitacion propagandes dhe u hoq arratisja, si tradhti ndaj atdheut...?
Keto ishin gjera aq te vockla ne krahasim me tmerret qe kishin ndodhur ne Shqiperi, sa qe eshte e turpshme qe ti kujtosh si suksese ndaj kesaj diktature. Hic fare, nuk ishte as hapje. Ishte nje surrogat, shembelltyre gjoja e hapjes, se nuk ishte hapje. Ishte thjesht per te shtyre kohen. Une kam ngritur tezen qe nuk ma ka pranuar asnje njeri, qe sipas mendimit tim, komunistet shqiptare kishin hyre ne lidhje me pucistet ruse e sovjetike, jo me shtetin sovjetik te Gorbacovit, por me pucistet te cilet kishin pushtuar diplomacine ne Rusi dhe Ministrine e Brendshme, pra dy pikat kryesore. Pra kishin arritur te krijonin lidhje me kastat e vjetra komuniste.
Ne Shqiperi ekzistonte nje fryme pro sovjetike?
Absolutisht. Une kam marre vesh per takime te fshehta qe krijoheshin ne ate kohe dhe zhvilloheshin diku nga Turqia, Turkistani, Kazakistani, qe mos binin ne sy. Midis nesh dhe pucisteve te Bashkimit Sovjetik. Pucistet ishin gjysme legale dhe gjysme ilegale, ata qe rrezuan Gorbacovin dhe ata do te vinin ne Rusi dhe nje nga lajmet e para qe do te jepnin, do te ishte kthimi i dy deleve te zeza, Jugosllavise dhe Shqiperise.
Zoti Kadare, dukej se te gjitha keto ishin te pamundura ne nje kohe kur i gjithe blloku Lindor ekonomikisht ishte i rrenuar...?
Une nuk besoj ne kete determinizmin ekonomik. Shume njerez e shpjegojne kolapsin, nepermjet ekonomise. Nuk eshte e vertete. Ketu ishte nje vullnet i eger politik qe nuk lejonte asgje, nuk ishte ekonomia. Shqiperia do ta shtynte me ate varferi qe ishte mesuar, mund ta shtynte edhe 3-4 vjet. Kjo pi uje per vendet e zhvilluara, qe kane nje strukture te madhe ekonomike, te fuqishme e cila mund te bjere ne kolaps. Por ne cfare kolapsi do te binte Shqiperia? Cfare do ti mungonte kaq, sa mos te shtynte disa jave, disa muaj. Asgje. Njerezit do te varferoheshin disa me teper, por ne krahasim me varferine qe kishin pasur, nuk do te ishte ndonje gje e madhe.
Ju thate se me te marre pergjigjen e Alise, ne maj te vitit 1990, vendoset te iknit nga Shqiperia. Kur e realizuat kete plan?
Ne rastin me te pare. Une nuk do te kaperceja ndonje mal apo ndonje liqen, sigurisht do te prisja ndonje ftese nga botuesi im, nga dalja e librit tim ne shtator. Prandaj, ne ate mbledhjen e famshme te intelektualeve, une nderkaq kisha pasaporten ne xhep, per te dale jashte dhe per te ikur. Gjendja ime shpirterore, ishte e kushtezuar edhe nga kjo gje. Me veten time thosha, per Ramiz Aline, "fol se shume shpejt do te bisedojme edhe per kete gje".
Cdo me thene kjo?
Do te thote, shume shpejt une do te kem rastin, se ishte fund i gushtit ne ate kohe dhe une ikja ne shtator, do ta marresh vesh kete qe po na pyet tani me kaq dinakeri.
Si ju lejoi regjimi komunist qe te largoheshit me gjithe familjen?
Ka qene nje lloj nderlikimi i bere me qellim. Erdhi botuesi im me gjithe gruan e tij dhe une ftesen e kisha bashke me time shoqe ne promovimin e librit dhe njera nga vajzat kishte kohe qe bente nje stazh ne France dhe gjithe puna ishte per vajzen e dyte. Erdhi botuesi vetem per kete gje, sepse e lajmeroi vajza e madhe, erdhi te merrte vajzen e vogel si mysafire. Ne ate kohe, perfitova nga nje fare heqjeje vemendjeje, sepse u hap lajmi se Ramiz Alia do te shkoje ne Amerike. Si te thuash, pati ketu nje lloj shthurje te vigjilences dhe vajza ime shkoi atje. E moren ata burre e grua, u duk e besueshme kjo gje, keshtu qe qelluam atje te gjithe. Ne shkuam ne shtator atje. Madje po hap nje paranteze, nuk e kam percjelle aspak Ramiz Aline, sic thote tani andej ketej, se me percolli Ismail Kadare ne aeroport. Une kam qene ne France ne ate kohe.
Ramiz Alia thote qe ju mban mend ne aeroport, se ju ka dhene doren?
Bejuni pak kurioz, shkoni e gjeni arkivat dhe po e pate fytyren time atje. Une kam qene ne France, ne Paris e them me pergjegjesi te plote.
Ne fillim te shtatorit ju keni qene ne France, nderkohe qe vendimin per t'u larguar e keni marre ne 25-26 tetor. Per se pritet nje muaj e gjysme?
Prita pikerisht nga udhetimi i Ramiz Alise ne Amerike. Une nuk e besoja se ky udhetim do te behej vertete. Por kur e mesova qe u be vertete, atehere i thashe sime shoqeje, mos ka ndodhur ndonje mrekulli. Se perderisa Presidenti shqiptar shkon ne Shtetet e Bashkuara, dicka qe nuk e dime mund te kete ndodhur. Mendova se ndoshta ka ndodhur ndonje zhvillim pozitiv jashtezakonisht i forte. Ne fakt, ai ka qene nje udhetim blof. Me sa di une, nuk ka qene fare udhetim zyrtar, asgje. E kam marre vesh nga diplomatet tane ne Paris, kur me treguan per te famshmen qe paskam thene nje here e u be buje, se e kane shoqeruar shqiptaret e armatosur. Po eshte e vertete. Une jam revoltuar nga kjo gje sepse une e kuptova se ishte nje udhetim blof. Diplomatet me thane se ishte nje sukses i madh vizita e Ramiz Alise ne Amerike, se shkoi shume mire dhe e shoqeronin shqiptare te armatosur. Nga kjo kuptova se ishte nje blof. Ketu rikonfirmova vendimin per te ikur, se ne kete vend nuk behet asgje.
Dhe e bete publik ne kohen kur ne Shqiperi po zhvillohej mbledhja e Ministrave te Jashtem te Ballkanit?
Te them te drejten, kete nuk e kam bere me qellim, e kam bere pa dashur.
A kishte informacione regjimi, se ju do te mbeteshit ne France?
Nuk besoj. S'ka se si. Mund te dyshonte. Dikush mund te thoshte se ky po vonon shume, eshte me gjithe familjen atje.
A u konsultuat me perfaqesues te shtetit francez?
Po sigurisht. E para, botuesi im e dinte qe 2-3 muaj me pare dhe nuk besoj se botuesi im te ishte kunder meje ne asgje. Por besoj, se botuesi im gjithashtu te ishte si cdo intelektual i shquar te vinte ne dijeni shtetin francez per dicka qe ishte pozitive, s'kishte asgje te keqe.
Diten qe vendoset te kerkonit strehim politik, u takuat me ministrin e Jashtem francez?
Pikerisht, me Roland Dyman.
A patet nje diskutim per zhvillimet politike ne Shqiperi?
Sigurisht. Patem rreth nje ore e gjysme bisede.
Cili ishte mendimi i tij?
Te them te drejten, per punet e Ballkanit qe biseduam, pershtypja ime ishte qe informimi i tij ose ishte dicka i pasakte ose ishte i tille qe mua nuk me la nje pershtypje shume te mire. Po une nuk i dhashe rendesi.
Qe do te thote?
Ne ate kohe, mos harroni ministri i Jashtem francez, ishte nje nga njerezit me te afert te Presidentit ne Tirane, i cili ishte gjithashtu, nje president i Frances, i dalluar per nje afri tradicionale me Serbine.
Po ne raport me regjimin komunist ne Shqiperi?
Ai kishte mendimin e pergjithshem, qe ishte nje regjim qe duhet te binte. Nje paranteze brenda kesaj logjike.
A eshte e vertete qe Franca e ka mbeshtetur indirekt, regjimin komunist ne Shqiperi pergjate disa dekadave ne kohen e Hoxhes?
Kam frike se kjo eshte nje mit. Franca ka qene nje nga vendet e pakta me te cilen kishim marredhenie diplomatike dhe sigurisht ka qene nje post i Perendimit, qe te mos terhiqej teresisht perendimi nga Shqiperia. Ishin dy vende, Franca dhe Italia.
Pra nuk ka qene nje afrim i Frances me regjimin komunist?
Jo, ishte thjesht nje alibi me teper per te justifikuar ate rolin e saj qe ky vend te mos ngelej si shkretetire, jashte cdo vemendjeje Perendimore. Kete rol e kryente Franca dhe alibia ishte e besueshme per shkak te nje sentimentalizmi te fryre pak ne Shqiperi lidhur me Enver Hoxhen, i cili kur i interesonte, donte disa here te mos e fshihte ate luster frankofilie te lehte, per te ngjallur shpresa tek ato shtresa intelektualesh, qe nuk ishin te pakte, te deklasuarish, ose te njerezve te rrezuar nga pushteti, qe ulej pak ajo fryma rebeluese, ne qofte se ngjallej diku.
Ju thate se kur u larguat, ishit i bindur se do te rreshtoheshit kunder regjimit, bete nje deklarate me rastin e largimit dhe i rate shume fort, por me pas thuajse heshtet. Nuk reaguat me publikisht ne France...?
Nuk besoj se kam heshtur. Por nuk ka qene rasti se besoj se pas nje deklarate ku tregon nje program se pse ke ikur nga vendi jone dhe se cfare denon dhe cfare pret, nuk kishte rast me duket mua per te bere nje deklarate te dyte dhe te trete.
A kishit ndonje projekt konkret, se si do te angazhoheshit ne France?
Jo, nuk kisha ndonje projekt. Te them te drejten nuk doja te beja, kisha sinjale te luaja ndonje rol. Por une doja te luaja vetem rolin tim si shkrimtar. Pra mos prisni nga une qe te filloj te krijoj nje parti, ose te marr pjese ne ndonje parti, ose grupim apo aleance politike etj. Nuk ishte natyra ime kjo.
Pati tentativa nga regjimi per t'ju kerkuar, gjate kohes qe ju kishit kerkuar strehim politik ne France?
As mund te mendohej nje gje e tille. Nuk pati. Une nuk kam asnje dijeni per kete gje.
Ju vete nuk keni marre asnje sinjal?
Absolutisht jo. Nuk mundesha, nuk me gjenin dot njehere, kurre.
Ju ruheshit nga shteti francez ne ate kohe?
Jo, une kam preferuar te mos jem nen nje mbrojtje paranojake, nuk pata ndonje ruajtje kush e di se cfare. Thjesht kam pasur nje menjanim privat, qe ishte ndoshta me i sigurt se cdo menjanim.
Momentin qe ju u larguat nga Shqiperia, qe perkonte me konferencen e Ministrave te Jashtem te Ballkanit, brenda 24 oreve, autoritetet shqiptare me nje kerkese te sigurimit, larguan te gjithe gazetaret e huaj qe ndodheshin ne Shqiperi. A e ndiqnit ju jehonen e ngjarjeve ketu?
Jo nuk mund ta ndiqja ne fillim, kurrsesi. Telefonatat e para qe kam bere, kane qene me "Zerin e Amerikes", qe me informonin me ngjarjet qe ndodhnin. Ka qene nje heshtje e plote.
Si e moret lajmin, qe ne Shqiperi kishin nisur protestat e studenteve?
Lajmi i pare qe kam degjuar, perpara kesaj, ishte nje deklarate e Gramoz Pashkos, tek "Zeri i Amerikes", pak dite pasi une kisha ikur dhe jam habitur sepse mu duk si nje lajm shume i gezueshem. Sepse ky njeri, qe guxoi te mos flase kunder meje, po perkundrazi, ishte nje gezim i madh psikologjik e njerezor por edhe nje gezim intelektual e politik sepse kuptova se ne Shqiperi po leviz dicka. Ky ishte sinjali i pare. Ishte dita e dyte qe ne po kapnim ne ate vend qe ishim, sinjalin e Zerit te Amerikes, ne France. Nuk ishte e lehte.
Ishte e papritur, ju nuk e dinit?
Krejtesisht e papritur. Kemi qene befasisht shume te lumtur nga kjo gje, te gjithe. Pas disa ditesh, botuesi im me dha nje shuk te madh informacionesh, sinjale, letra dhe mesazhe nga Shqiperia.
Cdo me thene nje shuk?
Nje tufe te madhe gazetash franceze, kosovare, jugosllave dhe disa letra dhe mesazhe nga miqte e mi te shkruara, mesazhe telefonike te regjistruara. Ku thoshin se 'ne ju mbeshtesim'.
Si e moret lajmin qe ne Shqiperi kishin nisur protestat e studenteve?
E mora vesh. Ndodhesha ne Paris ne ate kohe. Kurse lajmi me i bujshem ishte rrezimi i statujes se Enver Hoxhes. Une kam qene ne Alpet e Zvicres dhe mbaj mend qe e kam degjuar te gjithe naten, ne dhjetera gjuhe te ndryshme.
E kuptuat qe regjimi u rrezua?
Po, qe kishte marre fund.
Ky ishte momenti i pare qe kuptuat se regjimi u rrezua?
Jo me pare, qe ne ngjarjet e Dhjetorit.
Ne momentin qe u dekretua pluralizmi politik, a kuptuat qe regjimi tashme nuk mund te jetonte me?
Po, absolutisht.
A patet tundimin per t'u perfshire ne politike?
Jo, asnjehere, absolutisht.
A patet oferta nga opozita e asaj kohe?
Po.
Asnje moment nuk hezituat per te qene pjese e politikes?
Asnje moment. Kam pasur oferta madje nga shtete te huaj, shume serioze dhe ua kam thene prere te gjitheve se, 'mos u merrni me kete gje, une nuk marr pjese".
Perse kjo vendosmeri?
Nuk e di, keshtu e kisha. Mendoj se ishte jo vetem nje trent por edhe ndoshta nje mision ne ate kohe..? Mund te ishte ne te gjitha kuptimet e mira te fjales, ose gjysme te mira, por une kete gje nuk e beja. Nje here kam mundur ta shpjegoj, nuk e di sa kam qene i besueshem, sepse kjo pyetje me eshte bere me dhjetera here. Kam gjetur me ne fund nje shpjegim qe luajti nje rol pozitiv qe se paku te mos ma benin me si pyetje. Sa ia kisha mbushur une mendjen vetes sime se eshte keshtu e vertete, pergjigjja ime ishte kjo: Nje shkrimtar, nuk eshte i pershtatshem per poste te tilla qe mendoni ju. Shkrimtari eshte nje qenie e vetmuar, qe punon i vetmuar, qe nuk pranon keshilla nga askush dhe nuk do te pergjigjet perpara askujt. Ai eshte pra jo demokratik ne thelbin e tij. Eshte i papershtatshem sidomos per demokracine.
E kishit bere kete analize?
Po, ja mbusha mendjen vetes se keshtu eshte. Nuk jam shume i sigurt, por mendoj se eshte keshtu.
Pavaresisht vendimit racional, a patet brenda vetes nje tundim?
Me dukej nje tmerr. Tmerri me i madh ne bote.
Qe te merreshit me politike?
Qe te merrem me drejtimin e politikes. Te jem drejtuesi.
Zoti Kadare, ju jeni shkrimtar, por permes publicistikes keni trajtuar edhe tema qe merren me identitetin e shqiptareve, me Shqiperine, historine e Shqiperise. Nese ju pyes sot, 20-vjet me pas, cfare vendi ze viti 1990 ne historine e Shqiperise, a do te kishit nje pergjigje?
Ze ate vend qe duhet te zinte nje vit i pashmangshem. Qe ne qofte se nuk do te ishte '90 do te ishte '91 dhe do te ishte me keq gjithmone. Po te ishte nje vit me pare se '90, do te ishte me mire. Ky vit ka shenuar ne nje fare mase edhe jeten tuaj.
Deri ne ate vit, ju keni jetuar ne diktature dhe pas ketij viti ishit i lire te shkruanit, te flisnit te benit jeten tuaj. Diktatura mendonit se ju ishit agjent, por prape shkruanit, ndonese ishit i pergjuar. Mbas vitit 90, cfare humb dhe cfare fiton nje shkrimtar i mesuar te jetoje ne diktature dhe t'i mbijetoje diktatures, ne nje bote te lire?
Kete kapercim nje shkrimtar e ka me te lehte se gjithkush. Ne qofte se shkrimtari, ka besim tek letersia, tek arti i tij, ai eshte njelloj tek te gjitha regjimet, pak a shume njelloj. Nuk ka ndryshim.
Ka komente qe pjesa me solide e vepres tuaj, eshte ajo e krijuar ne diktature...?
Misteri me i madh i kesaj pyetjeje, ne qofte se une pergjigjem si shkrimtar, jo si moralist, eshte se kjo nuk dihet. Cili regjim eshte me i lehte dhe cili regjim eshte me i keq. Mund te tingellonte cinike qe ta thuash kete, por per fat te keq ne universin e letersise ka gjera shpesh here paradoksale dhe cinike. Po ashtu eshte e verteta. Domethene, ti nuk mund ta dish kurre, per ty si krijues, cila kohe eshte me e mire dhe cila me e keqe. Arti shpesh bie ne kundershtim me jeten. Eshte njelloj si te them, kur mendojme te flasim per "Komedine Hyjnore" te Dantes, nuk eshte me interesante parajsa se sa eshte ferri. Pra ferri eshte dukshem me interesant, i mesem eshte purgatori, parajsa eshte interesante, por jo aq sa duhet te ishte. Prandaj ky eshte paradoksi i madh i artit. Kjo eshte pergjigjja e nje shkrimtari, qe ne kete rast mund te jete jo e pershtatshme per moralin njerezor. Jo e pershtatshme per te verteten ne jeten shoqerore. Ketu, letersia ndahet nga jeta. Ka disa te verteta qe jane te hidhura per jeten, nuk jane te favorshme per shkrimtaret, por nuk jane as te disfavorshme.
Si do ta etiketonit ate kohe qe keni jetuar, thuajse 30-vjet, ju dhe shume shqiptare te tjere?
Per Shqiperine ka qene nje kohe e humbur. Eshte nje tragjedi per nje vend. Ka qene nje kohe kur ne kete vend, u forcua e keqja, i dha rrenje te tjera te keqes. Ka qene nje e keqe shqiptare, qe ka ekzistuar gjithmone nje e keqe rumune, franceze, ruse, angleze, bullgare, cdo vend e ka te keqen e vet. E keqja shqiptare eshte se erdhi shume shpejt pas sundimit Osman, komunizmi. I la shume pak kohe te merrte fryme Shqiperia. Tani po behet perhere te dyte nje periudhe pauze. Nje periudhe qe Shqiperia shikon vetveten me ne fund. Ose qe duhet ta shikoje normalisht dhe qe per fat te keq, nuk e sheh dot ende normalisht.
Kam vene re se ju jeni me optimist se sa shqiptaret e tjere, qe ankohen per menyren se si po zhvillohet dhe po ecen Shqiperia...?
Une nuk kam ndonje optimizem kush e di se cfare, te them te drejten. Sepse une jam i ndergjegjshem per vetite dhe per theniet qe ka cdo popull. Une popullin shqiptar, e ve nder popujt qe nuk eshte as me i keq as me i mire nder te tjeret. Ngaqe e njoh pak a shume, ate qe quhet njerezim. Ne qofte se ky quhet optimizem, une e pranoj. Kaq. Populli shqiptar eshte si te tjeret dhe fatin nuk e ka as aq te zi sa e mendojne, as aq te lumtur sa e mendojne. Ka nje fat midis te dyve.
E kam thene dhe e theksoj perseri, qe biografia nuk eshte krijimi artistik. As Kadare, as kushdo qofte ne kete bote, nuk mund te ribeje biografine e vetes se vet, qofte neper shkrime te ndryshme, diskutime lart e poshte dhe per me teper neper intervista te tilla. Nuk kuptoj si mund te tjetersohet nje jete e tere e nje krijuesi me nje te rene te lapsit intervistues. Eshte pjesa me e dobet e karakterit njerezor, e egos se tij dhe jeteses mes konjukturave te kohes.
Kaq ne lidhje me pjesen biografike, qe jam i sigurt, se ndryshe nga fillimi, kur edhe vete Kadareja nuk ja besonte vetes ato qe thoshte, tani qe po avancon mė tjetersueshem ne biografi, kam frike qe po i beson vettrillimit biografik. Ndjej vertet keqardhje.
Per talentin? Nuk e diskutoj asnjehere, as ne inatin me ekstrem qe mund te me shkaktohet nga intervista te tilla, talentin kadarean. Ai ka qene per mua vertet idhull ne krijimtari, qysh kur lexoja librat e pare ne feminine, adoleshencen e rinine time. Libri i fundit qe posa mbarova eshte AKSIDENTI, qe me kujtoi stilin e pare te shkrimtarit dhe me pelqeu me shume se Darka e gabuar. Jam pra lexues i vazhdueshem dhe adhurures i vazhdueshem i shkrimtarit te madh e njeriut te vogel, Ismail Kadare.
-Pasja e shpirtit ėshtė privilegj pėr trupin. (E SH)
O Edison Ypi, mos ja fut kot.s'eshte nevoja te lavderosh nje shkrimtar qe ishte dhe nen/kryetar i Frontetit Demokratik dhe nje dhunues i njerzve te thjeshte. Ti i di historite e te kaluares per bemat e I. Kadarese. Je vete i persekutuar. Pse e mbron? apo te kane rrahur qe kelysh?
O Edison Ypi,
mos ja fut kot.s'eshte nevoja te lavderosh nje shkrimtar qe ishte dhe nen/kryetar i Frontetit Demokratik dhe nje dhunues i njerzve te thjeshte. Ti i di historite e te kaluares per bemat e I. Kadarese. Je vete i persekutuar.
Pse e mbron?
apo te kane rrahur qe kelysh?
Lexoji sot veprat qe ka bere Kadare ne periudhen e diktatures. A nuk te duken te shpelara? Kjo ndodh sepse veprat i ka shkruar per ti zgjatur jeten Diktatorit e diktatures e jo per Shqiperine e shqiptaret. Kjo eshte e verteta.
Intervistė dhėnė gazetės Illyria.
ISMAIL KADARE: Krimet serbe nuk mund tė lihen nė harresė nė emėr tė paqėsimit tė gadishullit.
Intervistoi: Vehbi BAJRAMI
Illyria: Sapo jeni kthyer nga Kosova, ku u pritėt me shumė ngrohtėsi. Ju falenderojmė pėr kėtė bisedė me lexuesit e gazetės « Illyria » tė New York-ut. Pas ēlirimit tė Kosovės, politika serbe jo vetėm qė nuk pranon tė kėrkojė ndjesė pėr genocidin nė Kosovė, por po bėn njė fushatė tė gjerė pėr tu paraqitur para botės si palė e viktimizuar. Si e vlerėsoni rolin e politikės sė Kosovės e tė Shqipėrisė pėr tė demantuar akuzat serbe ?
Kadare: Mendoj se ky rol ka qenė disi i pamjaftueshėm. Ka disa faktorė qė e kanė penguar. Ka njė trysni tė pjellė nga njė keqkuptim disi i pėrgjithshėm qė, duke mos u kujtuar krimet serbe, ndihmohet paqėsimi i gadishullit. Keqkuptimi ėshtė i rėndė. Dhe kryekėput i dėmshėm. Historia e njerėzimit tregon se ēlirimi nga e keqja vjen nėpėrmjet dėnimit tė saj dhe asnjėherė pėrmes harresės. Duket komod kėrkimi i drejtpeshimit, klishetė, tė dy palėt bėnė gabime, tė kėrkojnė harrim nė emėr tė sė ardhmes, etj. Por kjo kinse zgjidhje idilike, pa pendesė dhe pa dallim tė xhelatit nga viktima, fsheh njė kurth tė rrezikshėm.
Pėr Holokaustin gjithashtu u bėnė pėrpjekje qė, nė emėr tė pajtimit ndėreuropian, tė lihej nė harresė. Por, falė kėmbėnguljes sė drejtė tė hebrenjve, kjo nuk ndodhi.
E keqja mė e madhe ka qenė ajo qė pėrmendni ju, kthimi i gjithēkaje kryengulthi, paraqitja e serbėve si palė e viktimizuar. Po kryhet kėshtu mu nė sytė tonė, tė krejt kontinentit, njė dhunim monstruoz ndaj sė vėrtetės. E bashkė me kėtė, kėrkohet qė Europa dhe Aleanca Atllantike ti bėjė, nė njė farė mėnyre njė mohim, aksionit mė emancipues tė saj: ndėrhyrjes pėr ndalimin e njė masakre. E vėrteta nė kėtė rast ėshtė njė dhe nuk mund tė ndryshohet. Nė Kosovė krimet serbe kanė qenė tė lemerishme. Amnezia nuk eshtė nė tė mirė tė askujt, duke pėrfshirė kėtu dhe vetė Serbinė.
Illyria: Sa mund ta dėmtojė Kosovėn kjo fushatė nėse pala shqiptare nuk bėn mė shumė pėr tė dėshmuar tė vėrtetėn e saj?
Kadare: Kjo e ka dėmtuar ndėrkaq Kosovėn. Qėndrimi duarkryq pėrpara fushatės ēorientuese serbe ėshtė i papranueshėm. Unė jam europianist i vendosur dhe nuk shoh asnjė projekt tė ardhshėm tė Shqipėrisė , Kosovės, krejt kombit shqiptar jashtė miqėsisė me aleatėt tanė perendimorė, Europė dhe SHBA. Ndėrkaq pikėrisht me miqtė e vėrtetė thuhet mė lehtė e vėrteta. Dėnimi i krimeve nė Kosovė, e nė krejt Ballkanin do tė hapė rrugėn e emancipimit tė vėrtetė.
Nė asnjė rast nuk jam partizan i goditjes vetėm tė kalit tė rrėzuar, siē quhen disa herė serbėt. Nė qoftė se zbulohen dhe vėrtetohen krime tė shqiptarėve, le tė dėnohen edhe ato njė pėr njė. Ndėrkaq, nė ēdo rast kacafytjesh thelbin e ēdo drejtėsie nė botė e pėrbėn pėrmasa e dhunės dhe pėrmasa e pėrgjigjes ndaj saj. Retorikat e mjegullta ballkanase nuk kanė vend kėtu. E aq mė pak simetria komode, ajo qė lejohet nė grindjet e kalamajve, por jo nė ato tė popujve. Nė fund tė mijėvjeēarit nė Kosovė u ndeshėn dy popuj, njeri me ushtri, me polici, me tanke dhe me doktrinė robėrimi, tjetri me armė tė rastit dhe me doktrinė tė kundėrt. Ajo qė ndodhi, duke pėrfshirė edhe dhunėn shqiptare, duhet tė gjykohet paanėsisht, siē gjykohet konflikti midis dy popujve dhe jo midis njė populli dhe njė nėnpopulli.
Illyria. Njė nga akuzat serbe ndaj shqiptarėve, qė ka bėrė jehonė edhe nė shtypin ndėrkombėtar e nė organizatat pėr mbrojtjen e tė drejtave tė njeriut ėshtė ajo mbi transplantimin apo trafikimin e organeve tė viktimave serbe gjatė luftės sė Kosovės. A ka qenė nė nivel reagimi i shqiptarėve rreth kėsaj akuze serbe?
Kadare: Nuk jam i sigurtė nė se reagimi shqiptar ka qenė nė nivelin e duhur ose jo. Problemi shkon mė thellė. Mungesa e seriozitetit ka pasoja tė rėnda kudo, por, nė shqyrtimin e krimeve gjithēka rėndohet. Pėr fat tė keq, kjo ka ndodhur. Mohuesit (negacionistėt) janė njė dukuri e njohur. Nuk ka epokė pa ta, ashtu siē nuk ka popull pa rimohues (renegatė).
Pėr hakmarrjen e tmerrshme shqiptare janė shkruar libra tė tėrė e janė bėrė profecira ogurzeza. Sipas tyre, nė Kosovė duhej tė bėhej kėrdia. Jam i sigurtė se sikur tė gjykoheshin njė pėr njė, madje me gjyqe tė bujshme rastet e hakmarrjes shqiptare , bota do tė pėsonte njė zhgėnjim pozitiv, nėse mund tė pėrdoret njė shprehje e tillė. Rrjedhimisht hetimi dhe dėnimi i tyre nuk do tė ishte aspak nė dėm tė ēėshtjes shqiptare. Le tė marrim, pėr shembull, ngjarjen mė tė rėndė, djegien e kishave serbe. Ishte pa dyshim ngjarja qė e dėmtoi dhe vazhdon ta dėmtojė mė sė shumti Kosovėn. Edhe nė kėtė rast kam bindjen se njė hetim serioz do tė nxirrte njė tė vėrtetė mė tė thellė nga ajo qė u trumbetua.
Eshtė normale qė mendimi i parė qė tė vjen nė kėtė rast ėshtė se kishat u dogjėn nga shqiptarėt. Dhe e vėrteta , me sa duket, ėshtė kėshtu: kishat u dogjėn vėrtet nga duar shqiptarėsh. Por kjo sduhej ta pengonte njė hetim serioz pėr ti shkuar mė thellė sė vėrtetės. Logjika e kėrkonte kėtė. Djegia brenda njė nate e njė numri kaq tė madh kishash ka qenė njė aksion monstruoz e njėkohėsisht antishqiptar i llogaritur pėr tė neutralizuar tė vėrtetėn e tragjedisė qė pėsoi Kosova: krimet, shpėrnguljet, vrasjet e foshnjave, pėrdhunimin e pafund tė grave dhe tė vajzave shqiptare. Shqiptarėt nuk kishin djegur kurrė kisha serbe. Nuk kishin djegur gjatė epokės otomane, kur smund tė thuhet se shteti osman kishte ndonjė zell tė madh pėr ti mbrojtur ato. Nuk kishin djegur gjatė robėrisė jugosllave, kur ishin plot mllef kundėr Jugosllavisė. Nuk kishin djegur gjatė Luftės sė Dytė Botėrore , kur quheshin dhe nė tė vėrtetė ishin, nė rrethana mė tė favorshme se serbėt.
Atėherė pėrse do ta bėnin kėtė pasi e fituan lirinė? Pėr tė vėrtetuar parullėn serbe se nuk luftonin pėr liri, por kundėr krishtėrimit? Pėrse do tė bėnin njė akt tė dėnueshėm nga ana njerėzore e politike, qė i armiqėsonte me Europėn dhe SHBA-tė, ndaj tė cilave mirėnjohja e tyre skishte kufi?
Hetimi serioz do tė shkonte pėrtej duarve tė shqiptarėve, te projektuesit e krimit, ata qė ishin tė interesuar qė krimi tė ndodhte.
Nuk pėrpiqem kurrsesi ti nxjerr engjėj shqiptarėt. Eshtė e neveritshme tė mbrosh njė palė kriminelėsh ngaqė ata janė tė kombėsisė tėnde dhe gjithė zellin ta drejtosh kundėr palės tjetėr, ngaqė ata janė tė kombėsisė sė huaj. Por gjithkush duhet tė dėnohet pėr ato qė ka bėrė dhe pėr aq sa ka bėrė.
Tė gjithė e dinė ēėshtė terrorizmi i sotėm dhe cilat janė metodat e tij. Pėr njė habi tė madhe, nuk kam parė ndonjė herė tė vihet nė dukje se nė konfliktin me serbėt shqiptarėt nuk kanė pėrdorur metoda tė bujshme terroriste: rrėmbime avionėsh, mitralime civilėsh apo hedhje bombash nė sheshet ose kafenetė e Beogradit. Janė akte qė mund tė ishin ndoshta tunduese, pėr shkak tė natyrės disi teatrore tė shqiptarėve. Por ja qė ato nuk ndodhėn dhe, pėr fat, ato janė akte tė tilla qė smund tė ndodhin nė heshtje apo nė qilare tė fshehta, siē janė fantazitė me trafik organesh tė zonjės del Ponte.
Illyria. Nė tė gjitha problemet e sotme nė Ballkan ndeshemi me ēėshtjen e nacionalizmit. Pėrshtypja ėshtė se pikėpamjet pėr tė janė shpesh burim paqartėsish.
Kadare: Pėr paqartėsinė keni tė drejtė. Eshtė njė panair i vėrtetė pėr spekulantėt. Pėrdoret pas interesit, ashtu si nocionet komb, patriotizėm, madje atdhe.
Kėrkesa pėr ta luftuar nacionalizmin agresiv ėshtė, jashtė ēdo diskutimi, e domosdoshme. Ēėshtja shtrohet qė dėnimi i tij tė bėhet sipas njė standarti tė vetėm. Midis dy popujve nė konflikt nuk mund tė kėrkohet qė njeri tė jetė model i liberalizmit nė kėtė rast, e tjetrit ti lejohet e kundėrta. Kjo ndodh, pėr fat tė keq, me shqiptarėt e serbėt. Serbėt i kanė mbushur mendjen vetes se u dėnuan pa tė drejtė. Si rrjedhim, ata kėrkojnė kompesim, pėr tė mos thėnė shpagim.
Kėtu qėndron e keqja. Kujdesin europian pėr ta, e pėrkthejnė gabim. Sigurisht qė nė Kosovė ata kanė tė drejtėn e padiskutueshme tė gėzojnė tė drejtat maksimale qė japin standartet maksimale europiane. Por, nė vend tė kėsaj ata ėndėrrojnė njė gjė absurde. Ata duan tė kenė nė Kosovė statusin e njė pakice sui generis. Thėnė ndryshe njė kinsepakicė qė, nė tė vėrtetė, tė ketė peshėn e njė shumice. As mė pak, as mė shumė kėrkohet kthimi nė aparteid, nė gjendjen e kushtėzimit racist ndaj shqiptarėve.
Qytetėrimi europian, duke pranuar fajin e racizmit e ka dėnuar atė pa mėshirė dhe pa kthim. Serbėt duhet ta harrojnė pėrgjithmonė patologjinė antishqiptare.
Pėr tu kthyer te standarti i njejtė pėr luftėn kundėr nacionalizmit dua tė theksoj se askush nuk ka tė drejtė tu kėrkojė serbėve tė mos e duan atdheun e tyre. Madje mendoj se po ta donin siē duhet atdheun serb, do tė ishte mė mirė edhe pėr fqinjėt e tyre. Dhe kjo ėshtė e vėrtetė pėr gjithė ballkanasit. Ndėrkaq ndodh qė shqiptarėve iu kėrkohet pak a shumė tėrthorazi tė jenė disi shpėrfillės ndaj kombit tė vet. Pavarėsisht se nuk thuhet haptas, njė de-shqiptarizim i hapėsirės shqiptare nė Ballkan quhet si diēka pozitive nė dobi tė multietnicitetit. Mendoj se ėshtė e kundėrta. Pikėrisht ky de-shqiptarizim i nxitur, qė tė kujton shkombėtarizimin otoman, qė shqiptarėt e njohin mirė, mund tė jetė njė shtysė pėr njė hovzim tė nacionalizmit shqiptar, nė atė kuptim tė keq qė e dėgjojmė shpesh.
Kam vėnė re disa herė njė droje, njė mėdyshje, pėr tė pohuar me zė tė lartė popullin shumicė qė jeton nė Kosovė. Disa herė pėrdoret fjala shqipfolės, disa herė kursehet edhe kjo. Prirja pėr tė shpikur njė klonim, njė tjetėr komb, nuk mungon, thua se Kosova, ashtu siē ėshtė, nuk e pėrligj veten.
Arsyeja e tė qenit tė ēdo populli ėshtė jeta e tij, natyrisht e pandarė nga liria e tij. Nėse kjo ridėshmon ide ose doktrina pozitive, aq mė mirė. Por popujt nuk mund tė shėrbejnė vetėm si vitrina idesh. Arsyeja e tė qenit tė shqiptarėve, qoftė nė Shqipėri, qoftė nė Kosovė ėshtė e njejtė me atė tė ēdo populli tjetėr nė Europė. Ky ėshtė njė ligj universal dhe pėr shqiptarėt nuk ėshtė e detyrueshme njė leje e veēantė pėr tė.
Illyria: A mendoni se janė shanset pėr njė paqe tė qėndrueshme nė Ballkan?
Kadare: Natyrisht qė tė gjithė janė tė interesuar pėr paqe dhe qetėsi nė Ballkan. Nė radhė tė parė shqiptarėt dhe serbėt. Mė lejoni tė pėrsėris mendimin se Ballkani i sotėm nuk ka nevojė pėr popuj misionarė. Koha ka treguar se misionarizmat kanė qenė tė gabuara. Ne shqiptarėt u bėmė gaz i botės me misionin planetar tė mbrojtjes sė marksizėm-leninizmit. Tė tjerėt spatėn ndonjė fat mė tė mirė me misionarizimin e tyre, madje serbėt pėsuan ndėshkimin. Nėse ka sot njė mision me pėrmasa vėrtet tė mėdha nė gadishull, ky ėshtė pajtimi. E nė kėtė pajtim ndėrballkanik normaliteti midis shqiptarėve dhe serbėve ėshtė ndoshta kryesori.
Po ky normalitet nuk mund tė kryhet me sajesa kozmetike.
Shikoni pėr shembull ēėshtjen e Mladiēit. Kam pėrshtypjen se kėtij horri vulgar tė soldateskės serbe ia rritin vlerėn si nė njė ankand, thua se pas dorėzimit tė tij do tė ndodhė mrekullia.
Problemet e gadishullit janė shumė mė tė thella. Vendosja e drejtpeshimit nė Ballkan mund tė bėhet vetėm nėpėrmjet njė aksioni tė gjatė dhe respektit tė barabartė pėr kėta popuj. Historia ballkanase ėshtė vėrtet shpesh herė kundėrthėnėse, por nė fund tė fundit, gjithė historia e njerėzimit ėshtė e tillė. Europa e sotme, ku kėta popuj kėrkojnė tė hyjnė, duke qenė kontinenti i tė drejtave universale tė njeriut, ėshtė nė radhė tė parė Europa e kombeve tė lira.
Vehbi Bajrami
Kadare ėshtė i madh.
Sa i madh mvaret se kush e vlerson . Por ėshtė shumė leht tė vlersohet - LEXOJE!
Kili
SHQIPĖRIA ETNIKE ĖSHTĖ GJAKU IM QĖ NUK FALET!
BAC, U KRYMB!
Nė dreq tė mallkuar tė gjithė antishqiptarėt dhe tradhtarėt e kombit!
Regullat e Postimit
Pėrgjigju Duke Cituar
Krijoni Kontakt