Me kryqëzatën e Piut II

Shpjegimi i psesë së paqes të vitit 1463 mes Skënderbeut dhe
sulltanit ende nuk është realizuar dot. Autorë si Goblin-i
mendojnë se, kësaj here, paqen e kishte kërkuar vetë
Skënderbeui: një gjest që nuk duket aq i mundshëm për ata që e
njohin historinë e tij. Ngjan deri diku i arsyeshëm shpjegimi
i Tivarasit/Biemmi-t, simbas të cilit sulltani e kërkoi paqen
për arsye se i duhej të përgatiste pushtimin e Bosnjësii. Në
të vërtetë, po të shihet në imtësi "procesi i paqes" nga
letërkëmbimi Sulltan-Skënderbe në maj-qershor 1462iii, mund të
gjykohet që refuzimi i paqes nga ana e Skënderbeut atë vit të
mos kishte qenë tërësor, d.m.th. ai të këtë refuzuar kushtet e
paqes, por jo paqen në parim; Barleti, për shembull, e jep
qartazi refuzimin e kushteve të vëna nga sulltani një vit më
parë, por jo të vetë paqesiv. Atëherë bëhet e besueshme që
paqja e vitit 1463 të ketë qenë përfundim i traktativave të
vitit 1462 me lëshime, sa u përket kushteve, nga ana e
sulltanit.

Ajo çfarë tërheq vëmendjen është konteksti politik në të cilin
bëhej kjo paqe nga ana e Skënderbeut. Ishte një paqe që,
pikësëpari, u binte ndesh gatitjeve të Papatit për kryqëzatën
që Piu II po e predikonte gjithnjë më me fuqi. Gatitjet
dukeshin edhe më të sigurta prej përfshirjes së Republikës së
Venedikut në luftën kundër osmanëve mbas një incidenti të
gushtit 1462 në Koronë, i cili qe përdorur prej osmanëve si
casus belli kundër venedikasvev. Në një kontekst të tillë
paqja e Skënderbeut me sulltanin krijoi shqetësim jo vetëm në
Selinë e Shenjtë por, nga sa kuptohet prej vetë dokumenteve
venedikase, edhe në Republikën e Shën Markutvi. Të mbahet
parasysh edhe se, sa i përket qëndrimit ndaj osmanëve, edhe
Senati i kësaj Republike ndahej politikisht në dy parti: një
proosmane dhe një kundërosmane. Kreu i kësaj të dytës ishte
një Vittorio Capelli. Në një ndërkohë debatesh të rrepta në
Senat, prill-maj 1463, ai arriti t'i shpallte "tradhtarë të
atdheut" të gjithë ata që ishin për shtyrjen e luftës kundër
sulltanit. Ishte pikërisht ndërkoha kur, mbas incidentit të
gushtit në Koronë (1462) dhe fillimit të konfliktit me
osmanët, Republika dërgonte ambasadorë dhe propagues nëpër
botën e krishterë për të nxitur luftën kundërosmanevii;
propaganda e saj qe shtrirë deri tek emiri i Karamanies në
Azinë e Vogëlviii. Në këto rrethana Piu II kishte dërguar në
Venedik kardinalin Bessarion për t'i dhënë Senatit kurajë dhe
mbështetjeix; në të njëjtën kohë Papa kishte organizuar një
predikim të përgjithshëm në mbarë botën e krishterë për
"kryqëzatën e shenjtë"x.

Ka gjasë që Mehmeti II, i cili duhej të ishte i mirinformuar
për kryqëzatën në gatitje e sipër, të ketë marrë vesh edhe
mundësinë e vënies së Skënderbeut në komandë të ushtrisë
tokësore prej Piut II. Në të tilla kushte, nga ana e tij ishte
veprimi diplomatik më viabël që ta neutralizonte Skënderbeun
së paku duke bërë me të paqe. Pak a shumë në kësi rrethanash e
përshkruajnë ardhjen e ambasadorëve osmanë te Skënderbeu, me
propozimin e paqes dhe me dhuratat, jo vetëm Barletixi, por
edhe Biemmi, Sansovino, Pontano, Lavardin-i etj., mbas tyre
Zinkeisen-i, Hammer-i etj. Nga një anë tjetër, duhet
llogaritur se, ngjashëm si në Senatin e Venedikut, edhe brenda
Lidhjes së Lezhës ekzistonte një "parti" për paqe me osmanët
dhe kjo parti fuqizohej kur e kur simbas kontingjencave
politike. Është e kuptueshme që trusnia e kësaj partie të ketë
ardhur duke u rritur sa më shumë "vonoheshin" papët dhe
princërit e krishterë me projektet e kryqëzatave. Nëse lejohet
të deduktosh prej jetëshkruesish si Barleti, Franku apo edhe
Biemmi, kjo parti brenda Lidhjes duket se udhëhiqej nga Tanush
Topia. Edhe në rastin e paqes së vitit 1463 figura e këtij do
të shfaqet në një pozicion të veçantë. Po të pranohet që
Skënderbeu qe emëruar më 28 dhjetor 1457 prej Kalikstit III
"Kapiten i Përgjithshëm i Selisë së Shenjtë" në luftën
kundërosmanexii, ai ishte i detyruar të përligjej para Selisë
për këtë paqe, dhe duket se lypsej të ishte pikërisht Tanush
Topia ai që duhej të vente në Romë për t'ia parashtruar Piut
II përligjjen në fjalë. Një hipotezë e këtillë, e ngritur
tanimë nga ndonjë historianxiii, vjen historikisht e
pranueshme. Të vihet re se edhe se, për Biemmi-n, Tanush Tapia
ishte kunat i arkipeshkvit të Durrësit Pal Engjëllixiv.

Prej burimeve dokumentare nuk konfirmohet dot saktësisht në
pati qenë vërtet Tanush Topia i dërguari i Skënderbeut për të
përligjur paqen para Papës, por në Komentarët e vet Piu II
flet për një përligjje të tillë prej një të dërguari të
Skënderbeut, të cilin Piu II e ka pritur në Tivolixv: "U
dëgjua në Tybure [Tivoli] përfaqësuesi i Gjergjit zot i
Arbërisë, që e quajnë Skënderbe. Fjalët e tij patën këtë
kuptim: erdhi Mehmeti në Shkup krye një ushtrie të panumërt
dhe deshi ta shtypte Gjergjin papritmas, ndërsa Gjergji
s'kishte kohë të siguronte krahinën; i vetmi mjet shpëtimi
ishte të bënte paqe me armikun; dhe kjo u bë për të ruajtur
krahinën"xvi. Ajo çfarë aty shtohet është edhe më me interes:
"Sapo që ta donte Papa, do të hyhej në luftë; Gjergji kërkonte
strehim në tokët e Kishës, po ta rrëzonin turqit nga
mbretëria. Papa nuk dha mospranim për atë paqe të domosdoshme,
nëse, sikundër thoshte Gjergji, sundimi i Selisë Apostullore
ishte i shpëtuar; strehimi në tokët e Kishës gjithashtu nuk do
t'i mungonte, nëse do të qitej jashtë prej armikut duke
luftuar për fenë"xvii.

Bëhen kështu të kuptueshme përpjekjet e Papatit, nga njëra
anë, dhe të Republikës, nga tjetra, për të hyrë në marrëveshje
me Skënderbeun në mënyrë që ky ta prishte paqen me osmanët për
t'u përfshirë në luftë kundër tyre. Mund të përfytyrohet po
kështu edhe si do të alarmoheshin Papati dhe Republika në maj
të po atij viti kur, mbas paqes me Skënderbeun, sulltani
pushtonte edhe Bosnjënxviii.

Ka autorë që mëtojnë se për të ndikuar mbi Skënderbeun që të
prishte paqen me osmanët, dhe madje të hynte në luftë kundër
tyre, Republika dërgoi pranë Skënderbeut një Gabriele
Trevisanixix, ndërsa Piu II mobilizoi po për këtë qëllim
bashkëpunëtorin e ngushtë të Skënderbeut, arkipeshkvin e
Durrësit Pal Engjëllixx. Ky variant e zë fillin po te Barleti,
i cili jep madje edhe një fjalim mjaft të gjatë që Trevisani
paskësh mbajtur para Skënderbeut dhe krerëve të Lidhjesxxi. Sa
i përket Pal Engjëllit, ka gjasë që ai të ketë pasur ndikim
për ta çuar Skënderbeun drejt një aleance me Venedikunxxii,
ndërsa sa i përket Trevisani-t vendimi mandatues për të i
Senatit të Republikës, i formuluar në emrin e vetë dogjës,
është i datës 17 tetor, si do të shihet, d.m.th. mbasi do të
jenë miratuar kushtet e marrëveshjes Skënderbe-Republikëxxiii.
Noli ka shprehur mendimin që pikërisht ky të ketë qenë synimi
i Skënderbeut kur pati nënshkruar paqen me osmanët: mbërritja
në një aleancë të sigurtë antiosmane me Republikën e
Venedikutxxiv.

Në gusht 1463 Skënderbeu dërgonte për të traktuar me
Republikën si ambasador të tij abatin e Shën Mërisë së Rotecit
(Gjergj Pelinin) dhe një Andrea Snaticho. Traktativat u
zhvilluan në fshehtësi, sikundër del nga diskutimi më 20 gusht
i kushteve që ka paraqitur para Këshillit të Fshehtë "i
nderuari protonoter dhe abat i Shën Mërisë së Rotecit, i
dërguar i të madhërueshmit zot Skënderbe"xxv. Çfarë kërkonin
kushtet e paraqitura prej të dërguarit të fjalë? Përmbledhtas
ato kërkonin: ndihmë me ushtarë venedikas dhe në të holla,
mbajtje të një galere të armatosur në ujërat e Arbërisë,
mosbërje të një paqeje të njëanshme me osmanët pa mbajtur
parasysh Skënderbeun, pranim të të birit Juan Kastrioti në
radhët e aristokracisë venedikase, si dhe dhënie strehimi në
zotërimet e saj në rastin e një rreziku të skajshëmxxvi. Të
gjitha këto kushte u pranuan nga Senati: Skënderbeut iu ofruan
ushtarë venedikas 500 kalorës dhe 500 këmbësorë, ndihmë në të
holla 2.000 dukate, i jepej siguria se, në rastin e një paqeje
me osmanët do të përshfshihej në të edhe Skënderbeu "me
shtetin dhe shtetësit e tij", i premtohej pranimi i të birit
në radhët e aristokracisë vendikase, si dhe i ofrohej strehimi
në zotërimet e saj në rast të një rreziku të skajshëm duke
saktësuar: "Themi dhe shpresojmë edhe kemi besim në mirësinë
hyjnore se nuk do të ndodhë në asnjë mënyrë një rast i
tillë"xxvii. Njëherësh Senati i përgjigjej pozitivisht
kërkesës së përfaqësuesit të Skënderbeut: "Që çdo vit, nga
fillimi i prillit dhe gjithë qershorin, ndërkohë në të cilën
turqit mund të vinin për të prishur vendet tuaja dhe të tijat,
në portet më të përshtatshme të mbahet një galerë e armatosur
dhe një anije për mbrojtje të fundit të atij Zotit dhe të
njerëzve tuaj, si dhe të tij, për nder, dobi dhe të mirë të
shtetit tuaj dhe të tijit"xxviii.

Vetëm tri ditë më vonë, nëpërmjet ambasadorit Snaticho, Senati
riformulonte gatishmërinë e vet për ndihma Skënderbeut dhe
ambasadorit në fjalë, i cili do t'i çonte zotërisë së vet
përfundimet e marrëveshjes, i dorëzohej për Skënderbeun një
shumë prej rreth 1.500 dukateshxxix. Që Papati vijonte ta
mbikëqyrte këtë aleancë kuptohet edhe prej informacionit që
kardinali Bessarion nga Venediku i dërgonte kardinalit
Ammanati në Romë më 28 gusht. Si i njoftonte ceremoninë e
shpalljes së kryqëzatës tanimë në sheshin e Shën Markut, para
një turme të madhe popullore, i dëftonte edhe bashkëpunimin që
qe vendosur mes Republikës dhe Skënderbeut, si dhe shumat e
vëna prej Republikës në dispozicion të tijxxx. Nga ana e tij
Papa, që ishte në dijeni të kësaj marrëveshjeje, mblidhte më
22-23 shtator në një koncistor me kardinalët e tij ambasadorët
italianë për t'u kërkuar të mbanin premtimet e bëra në Mantua
lidhur me ndihmat për luftën kundërosmane dhe gatitjen e
kryqëzatës. Më 25 shtator Senati i Republikës, në zbatim të
marrëveshjes së 20 gushtit, i jepte statusin e cittadinanza-s
fisnike, si anëtar i Këshillit të Madh, "zotit të madhërueshëm
dhe të fuqishëm Juan Kastrioti, bir i zotit të madhërueshëm
dhe të fuqishëm Gjergj Kastrioti"xxxi. Në të njëjtin vendim
Gjergj Kastrioti quhej/emërohej: "komandant i ekspeditës në
viset e Arbërisë kundër turqve" xxxii. Mbas kësaj, më 13 tetor
Senati dërgonte ambasador në viset arbërore Gabriele
Trevisani-n me mandat të posaçëm prej dogjës dhe detyrë, mes
të tjerash, të bashkërendonte lidhjen e protektit të
Republikës Lekë Dukagjini dhe "vojvodit" të Republikës Stefan
Crnoevic me Skënderbeunxxxiii. Ai sillte me vete në Arbëri
edhe një trupë prej 1.300 kalorësish e këmbësorësh dhe 2.000
dukatexxxiv. Të vihet re se Trevisani në fjalë ishte figurë e
njohur për pjesëmarrjen në mbrojtjen e Kostandinopojës më
1453-shinxxxv.

Më 19 tetor Piu II ia delte të shpinte edhe Dukën e Burgundjes
në një marrëveshje me Republikën e Venedikutxxxvi dhe po atë
muaj ta fuste Republikën në një "lidhje" ose "konfederatë"
edhe me Hungarinëxxxvii. Fronti i kryqëzatës kështu ishte
përvijuar. Në koncistorin e fshehtë që mblidhte më 22-23
tetor, simbas njërit prej historianëve të kryqëzatave, Papa
shpallte se ishin gati tanimë për luftën kundërosmane ("in
Turcas bellum movere") Republika e Venedikut dhe zotër të
tjerë, Duka i Burgundjes që do të tërhiqte mbas vetes edhe të
tjerë perëndimorë, mandej hungarezët, të krishterët e Greqisë,
të Arbërisë, të Epirit, të Serbisë, deri edhe emiri i
Karamanies në Azixxxviii. Në Arkivin e Fshehtë Papnor (ASP)
është ruajtur një dokument që duket se lidhet pikërisht me
këtë koncistor (in Turcas consilium) për të detajuar projektin
e kryqëzatës dhe posaçërisht shpenzimet për të; është një
projekt shpenzimesh në të cilin parashikohej edhe: "Për
ushtrinë në Arbëri për njëmijë kuaj italianë duhen nga dukate
4 në muaj për njeri për 4 muaj. Miratohet dukate 16
mijë"xxxix.

Më 8 nëntor Papa i bënte thirrje dogjës plak të Venedikut
Cristoforo Moro që të bashkohej me të në kryqëzatëxl. Këshilli
i Pregadëve vendosi jo vetëm që Republika të merrte pjesë në
kryqëzatë, por Vittor Cappelli mbërriti deri t'i drejtohej
dogjës me fjalët: "I Shumëkthjellti Princ, nëse Kthjelltësia
juaj nuk do që të hipë në anije me hir, ne do ta nisim atë me
pahir, ngase duhet të kujdesemi më shumë për të mirën dhe
nderin e këtij vendi dhe të personit tuaj"xli. Po më 8 nëntor
Papa i kishte dërguar një mesazh të ngjashëm edhe Dukës së
Milanos Francisco Sforzaxlii. Më 11 nëntor Piu II do të bënte
edhe shpalljen publike të kryqëzatës me anë të bullës papnore
që niste me fjalët: "Vendim i madh i profetit Ezekiel
është..."xliii. Me shpalljen publike të kryqëzatës prej Papës
më 11 nëntor paqja e Skëndebeut me sulltanin quhej e prishur;
Biemmi jep edhe një datë të prishjes së paqes nga ana e
Skënderbeut: 27 nëntorxliv. Nga ana tjetër, më 13 dhjetor
Senati i Republikës së Venedikut merrte së rishti në shqyrtim
kushte të riparaqitura në emër të Skënderbeut, kësaj here nga
ana e Pal Gazullit, duke iu përgjigjur atyre pozitivishtxlv,
si dhe kushtet e paraqitura në emër të Lekë Dukagjinit nga një
franceskan i quajtur frat Eugjeni dhe njëfarë magjistri Pjetër
nga Diploidixlvi. Aleanca, në këtë mënyrë, përfillej e
përfunduar.

Për prishjen e paqes me osmanët nuk është pa gjasë të kenë
ndikuar mbi Skënderbeun edhe premtime nga ana e Papatit që ne
ende nuk i dimë. Barleti thotë se, kur me fillimin e
kryqëzatës Papa Piu II të zbriste për të thënë meshën në
katedralen e Durrësit, do të shuguronte kardinal ipeshkvin e
Durrësit Pal Engjëlli, ndërsa Skënderbeun do ta shpallte
"Mbret të arbërve dhe epirotëve"; Barleti vetë shprehet se për
këtë "qarkullonte kudo fjala"xlvii. E përsërisin Barletin, për
këtë pikë, Lavardin-i dhe shumë autorë të tjerëxlviii. Edhe
Hopf-i, nga ana a tij, mëton se papa Piu II i kishte premtuar
Skënderbeut t'i jepte titullin "mbret"xlix. Zinkeisen-i
gjithashtu thotë se Papa i kishte premtuar atij personalisht,
qysh më 1460-n, se po të vinte ai vetë në Arbëri në krye të
kryqëzatës, do ta kurorëzonte Skënderbeun "Mbret të Epirit,
Maqedonisë dhe gjithë Romanisë [Rumelisë]", si dhe do t'i
jepte atij komandën e ushtrisë që do të nisej për të çliruar
Europën nga "të pafetë"l. Që në këtë mes bëhej vërtet fjalë
për "premtime", kjo mund të nxirret edhe nga Historia e
dokumentuar e Venedikut e Romanin-it: "Në të njëjtën kohë
[1463] Skënderbeu, i mikluar prej gatitjesh të mëdha të Papës
dhe të venedikasve dhe, si mori disa ndihma prej këtyreve të
fundit, kishte prishur paqen me Mehmetin"li. Por edhe në
Analet e Raguzës flitet, pak a shumë, për diçka të tillë: "Si
vdiq mandej Kaliksti IV [gabim, lexo III, A.P.] pricërit e
sipërthënë të lutur prej Piut II vendosën t'i qëndronin
vendimit të parë. Komandant i përgjithshëm i kësaj lufte të
shenjtë duhej të ishte Duka i Burgundjes, ndërsa flamurmbajtës
Gjergj Kastrioti"lii.

Ka autorë që përshkruajnë edhe një letër të Mehmetit II
Skënderbeut, si dhe një përgjigje të këtij drejtuar sulltanit,
pikërisht për prishjen e kësaj paqeje. Ky letërkëmbim nxirret
zakonisht nga Monardo-ja ose nga Analet e Magno-s. Por në të
vërtetë të dyja letrat kanë për burim po Barletin dhe duken të
ngarkuara me tonet e patetikës humaniste të shek. XVIliii.
Gjithsesi, qysh në fillim të 1464-s Skënderbeut i duhej të
priste ndëshkimin e sulltanit për prishjen e paqes. Madje,
simbas variantit të Biemmi-t, për t'ua dhënë osmanëve "lajmin
e frikëshëm" të prishjes së paqes, qysh në nëntor ose dhjetor
të 1463-shit Skënderbeu sulmoi dhe plaçkiti me trupat e tij
territorin e Maqedonisëliv.

Ushtria e pritshme osmane do të vinte kësaj here nën komandën
e një renegati arbër të quajtur Ballaban-pashë. Ushtrinë e tij
e mundi Moisiu i Dibrës në prill të atij viti. Simbas
Barletit, por edhe Muzakës dhe Tivarasit/Biemmi-t, prej një
gabimi taktik ushtria osmane në tërheqje e sipër mundi të
zinte robër tetë komandantë arbër: vetë Moisiun e Dibrës,
Vladan Gjuricën, Muzakën e Angjelinës, Gjin Muzakën, Gjon
Perlatin, Nikollë Berishën, Gjergj Kukën dhe Gjin Maneshinlv.
Po simbas këtyre jetëshkruesve, me gjithë ndërhyrjet e
Skënderbeut për të paguar lirimin e tyre me shkëmbim robërish
ose në të holla, sulltani i ropi ata të gjallë: Franku thotë
"pak nga pak për pesëmbëdhjetë ditë rresht"lvi; Muzaka
gjithashtu "derisa për pesëmbëdhjetë ditë rresht torture të
tillë kaluan nga kjo jetë"lvii; Tivarasi/Biemmi shton edhe se
"pa u ngopur nga vuajtja e të gjallëve, [sulltani] dha urdhër
që kufomat e tyre të copëtuara t'ua hidhnin qenve që t'i
hanin"lviii. Tanimë, mbi bazë dokumentesh, mund të quhet e
zbuluar "prapaskena" e këtij incidenti. Skënderbeu ia kishte
besuar komandën e ushtrisë së tij Moisiut të Dibrës, ngase
vetë "fshehurazi" kishte dalë nga Arbëria. Ai kishte vajtur në
Itali për t'u informuar në mënyrë konkrete për projektin e
kryqëzatës, një lëvizje që vërtetohet, për shembull, prej një
mandati pagese të mbretit Ferrante "për shpenzimet" e
Skënderbeut dhe të tijve i datës 13 prill 1464lix. Një ditë më
mbas Skënderbeu rezulton t'i ketë paraqitur homazhet e vasalit
vetë mbretit Ferrantelx. Nga Napoli ai ka kaluar në Romë për
një audiencë me Papënlxi; sa u përket bisedimeve konkrete me
Piun II, ende nuk mund të hidhet më shumë dritë.

Nga një anë tjetër, vendimi i Papës për ta bërë Arbërinë
pikënisje të kryqëzatës kuptohet nga një breve papnore
drejtuar Dukës së Milanos, Sforza-s, më 17 mars 1464lxii. Kur
në prill 1464 Skënderbeu i kërkonte së rishti ndihmë kundër
osmanëve, Papa i gjegjej se fillimi i kryqëzatës ishte shumë i
afërt. Piu II kishte vendosur një zgjidhje më të thjeshtuar të
punëve: të vihej vetë në krye të kryqëzatës për çlirimin e
popujve të krishterë të Europës jug-lindore. Simbas projetit
nisja do të bëhej nga porti i Ankonës, atëherë port i shtetit
papnor; së andejmi do të kalohej në Raguzë, ku do të bëhej
bashkimi edhe me forcat e kësaj Republike dhe me trupat e
Matias Corvin-it dhe të Skënderbeutlxiii. Prej një dokumenti
të Arkivit të Vatikanit, që e ka lexuar drejt Parrino,
kuptohet se ushtria bazë e kryqëzatës do të përbëhej prej
40.000 ushtarësh: nga këta 20.000 do të imbarkoheshin në
flotë, ndërsa 20.000 do të përbënin forcat tokësore që do t'i
fillonin veprimet nga Arbërialxiv. Baza e këtyre të fundit do
të ishin 15.000 trupat e Skënderbeut dhe për komandant i
ushtrisë kryqtare të tokës ishte parashikuar Skënderbeu.

Që i gjithi ky projekt mbështetej mbi figurën e Skënderbeut,
kjo për Parrino-n është fjashtë dyshimilxv. Edhe në një
dokument të Arkivit të Venedikut të datës 17 maj 1464,
përmbledhur nga Cordignano-Valentini, Skënderbeu quhet haptas
"komandant i përgjithshëm"lxvi. Duke pasur parasysh këtë rol
të Skënderbeut Francisco Filelfo-ja në thirrjen e tij për
luftë më 1 gusht 1454 shkruante: "Skënderbeu ka shpirt të madh
edhe i urren turqit qysh në fëmijëri. Të vetëm, arbërit kanë
luftuar për një kohë të gjatë dhe kanë fituar kundër
turqve"lxvii. Me sa nxirret prej vetë Komentarëve të Piut II,
projekti parashikonte jo vetëm çlirimin e popujve në fjalë,
por edhe organizimin e tyre në një ndarje të re
administrativo-politike; në këtë organizim Skënderbeut do t'i
binin viset arbërore të emërtuara prej Papës në atë kohë si
"Macedonia"lxviii.

Pikërisht në këto rrethana, në kohën kur gatitjet e kryqëzatës
kundërosmane nuk mbaheshin më të fshehta, sulltani do të
përshpejtonte t'i jepte një goditje "përfundimtare"
Skënderbeut: tanimë jo thjesht si prijës i arbërve, por si një
nga komandantët potencialë të kryqëzatës së pritshme. Në
muajin gusht ai dërgonte në Arbëri ushtrinë e tij të komanduar
së rishti nga renegati arbër Ballaban-pasha. Kjo ushtri u mund
për të dytën (ose të tretën) herë nga Skënderbeu. Ndërkohë
drejt Arbërisë lëvizte një ushtri tjetër, e komanduar nga
Sheremet-beu. Ndeshja me të u bë më 14 gusht pranë Ohrit.
Fitorja i takoi së rishti Skënderbeut. Me interes hollësitë që
jep Franku për fjalimin që Skënderbeu i mban ushtrisë së tij
para betejës, duke i kujtuar se ishte vëngjilla e Ngjitjes së
Zonjës në Qiell dhe, në zbatim të porosive të Kishës, çdo i
krishterë i mirë lypsej të mbante kreshmët, ashtu si i kishte
mbajtur gjithnjë ai vetë, ndërsa premtonte për të nesërmen një
drekë peshku të mirë [Noli e ka saktësuar: "koran"lxix] si
kurrë përpara nuk kishin parëlxx.

Me sa kuptohet, ishin kontingjenca mjaft te tendosura, ngase
këto beteja përkonin pikërisht me fillimin e kryqëzatës e cila
ishte lënë për në verë. Fillimi i kryqëzatës donte të thoshte
për Arbërinë frymëmarrje më e lirë: që ushtritë osmane të mos
e kërcënonin më drejtpërsëdrejti dhe lufta të kalonte përtej
sektorit të frontit me Arbërinë. Vetë Papa kishte dalë tanimë
në portin e Ankonës ku do të grumbulloheshin "kryqtarët": së
andejmi do të kryhej nisja e flotës dhe, simbolikisht, fillimi
i kryqëzatës. Në të vërtetë, vetëm një pjesë e vogël e forcave
të premtuara ia mbërritën aty. Flota ende nuk ishte bërë gati.
Në pritje e sipër, më 14 gusht Piu II vdiste në portin e
Ankonës "nga ethet".

Me asnjë tjetër papë kryqëzata nuk kishte qenë aq pranë. Në
vdekjen e Pit II kardinalët u betuan se do t'ia vijonin
misionin dhe shumë shpejt do t'i bashkonin të krishterët në
"luftën e shenjtë"lxxi. Kryqtarët e mbledhur deri atëherë në
Ankonë u tërhoqën, anijet e gatshme u shpërndanë. Po atë vit
Mbreti i Napolit do të ndalonte në shtetin e tij mbledhjen e
të hollave "për kryqëzatën" dhe madje do të hiqte dorë nga
ideja e saj. Edhe një pjesë tjetër e Fuqive të krishtera do të
zbythej nga kjo ide. Po t'u shtohet këtyre fakteve edhe mundja
e Dukës së Burgundjes prej mbretit Ferrante, refuzimi i
Mbretit të Francës për të marrë pjesë në kryqëzatë, murtaja që
shpërtheu në radhët e ushtrive në pranverën dhe verën e vitit
1464 etj., shfaqet edhe më qartë situata e pashpresë.
Skënderbeut, në bregun përkundrejt, i duhej të gatitej vetëm
me fuqitë e veta për t'u bërë ballë ushtrive që sull tani i
kishte përgatitur për kryqëzatën.




i PICCOLOMINI: Commentarii, XII, 607.
ii BIEMMI: Istoria, 411.
iii ASP, Miscellanea, Arm. II, 3. Simbas CORDIGNANO &
VALENTINI: Saggio, nr. 942, 944.
iv BARLETIUS: Historia, XI, 135 recto-verso.
v MALIPIERO: Annali, VII, I, 12.
vi Relacion i Këshillit të Fshehtë i datës 3 shtator 1463 në
ASV, Secreta consilii rogatorum, XXI, fl. 184. LJUBIC:
Listine, X, nr. CCLXXIII. RADONIC: Djuradj, nr. 251.
vii MALIPIERO: Annali, VII, I, 22. Chronica ragusina, 363.
Dokumente në THEINER: Vetera Monumenta, II, 380 dhe vij.
LJUBIC: Listine, X, nr. CCXXXVI dhe vij. FERMENDJIN: Acta
Bosnae, 252 dhe vij.
viii LJUBIC: Listine, X, nr. CCXXII.
ix "Il Pontefice spedì subito il cardinale Bessarione a
Venezia per dar speranza al Senato dell'ajuto e per levare la
paura de' nemici". Chronica ragusina, 364.
xDokumentet në ROMANIN: Storia, IV, 322. THEINER: Vetera
Monumenta, I, 464. MAKU EV: Monumenta Slav., I, 384 etj.
xi BARLETIUS: Historia , XI, 134-135 verso (ky gabon vitin, si
për gjithë periudhën e fundit të jetës së Skënderbeut).
xii ZINKEISEN: Geschichte, II, 136. THEINER: Vetera Monumenta,
I, 433. PASTOR: Geschichte, I, 740. NOLI: George, f. 206 shën
78 bën një qortim të vendit të citimit.
xiii SERRA: L'Albania, 57-58.
xiv FRANCO: Commentario, XXXIV.
xv PICCOLOMINI: Commentarii, 330. VOIGT: Piccolomini, II,
appendix nr. 365. Audienca duhet të ketë ndodhur në gusht ose
shtator 1963, d.m.th. gjatë qëndrimit të Papës aty atë vit.
VOIGT: po aty, shën. 23. PALL: Barlezio, 82, shën 3. Po të
kihen parasysh se bisedimet e fshehta për një marrëveshje me
Republikën e Venedikut kishin filluar në gjysmën e dytë të
gushtit, audienca në Tybure duhet të jetë zhvilluar në gusht.
xvi "Auditus est in Tybure legatus Georgii Albaniae domini,
quem vocant Scanderbechium. Verba ejus hunc habuere sensum:
venisse Mahumethem Scopiam innumerabiles ducentem copias,
improvisumque Georgium opprimere voluisse; nullum patuisse
Georgio ad muniendam provinciam tempus; unicum ei salutis
remedium fuisse, pacem ab hoste petere; id factum esse
conservandae provinciae causa". PICCOLOMINI: Commentarii, 607.
FARLATI: Illyricum, VII, 425. NOLI: George, appendix nr. 27.
xvii "At cum voluerit Pontifex, rursus in bellum ibitur;
optare Georgium in terris Ecclesiae refigium, si regno
pellatur a Turcis; Pontifex necessariam pacem non improbavit
si, quod ajebat Georgius, imperium Apostolicae Sedis salvum
esset; refugium pulso in agris Ecclesiae non defuturum, si pro
religione pugnans ad hoste fidei ejiciatur", po aty.
xviii Qysh më 1461 Stefani/Shtjefni, mbret i Bosnjës, i qe
drejtuar Piut II për ndihmë, duke i dëftuar se si ai vend me
malet e tij dhe me kalatë mund të ishte një ledh i mirë kundër
osmanëve në mbrojtje të Italisë dhe Gjermanisë. I kujtonte
Papës se i ati kishte paralajmëruar Nikollën V me kohë për
rrezikun osman dhe ndoshta rënia e Kostandinopojës do të ishte
shmangur po qe se "latinët" do të kishin qenë të bashkuar.
SISMONDI: Histoire, LXXIX, 647.
xix BARLETIUS: Historia, XI, 134 verso-135. FRANCO:
Commentario, XXIX. MONARDO: Gli illustri, 55. LAVARDIN:
Histoire, 436. BIEMMI: Storia, 421 etj.
xx BARLETIUS: po aty, 135 verso. FRANCO: po aty, XXIX. BIEMMI:
po aty, 422.
xxi BARLETIUS: po aty.
xxii BARLETIUS: po aty, 134 verso-135 verso (jep edhe një
fjalim të Pal Engjëllit). FRANCO: po aty. XXIX. MONARDO: po
aty, 55 (jep edhe ky fjalimin). BIEMMI: po aty, 422-426 .
xxiii "MCCCCLXIII die XIII octobris. Nos Christophorus Mauro,
Dei gratia dux Venetiarum etc. Commitimus et in mandatis damus
tibi gabrieli Trivisano, quod ire debeas honorabilis provisor
noster ad partes Albanie etc." ASV, Deliberazioni Senato da
Mar, VII, fl. 134. LJUBIC: Listine, X, nr. CCLXXXV. RADONIC:
Djuradj, nr. 253.
xxiv NOLI: George, 66.
xxv "Quod ad capitula nobis exhibita per reverendum
prothonotarium et abbatem Sancte Marie de Rotetio, oratorem
magnifici domini Scanderbegi, lecta huic Consilio, ac etiam
uni alteri oratori ipsius domini, qui post dictum
prothonotarium ad nos missus est, retulit que nobis presente
ipso prothonotario etc.". ASV, Secreta Consilii rogatorum,
XXI, fl. 178. LJUBIC: Listine, X, nr. CCLXIX. RADONIC:
Djuradj, nr. 248. NOLI: George, appendix nr. 35.
xxvi Po aty.
xxvii "Dicimus, quod speramus, quod in divina bonitate
confidimus non esse modo aliquo eventum talem casum etc.", po
aty
xxviii "Che ogni anno dal principio de avril fin tuto zugno,
nel qual mezo tempo Turchi poriano vegnir ala desfation dei
vostri luogi e soi, nei porti più commodi sia tegnudo una
galia armada e una nave per reducto desso Signor e homini
vostri, come soi, per honor, utele e ben del vostro stado e
suo", po aty.
xxix "Quod pro expeditione oratorum domini Scanderbegi, qui
cupiunt redire ad dominum suum conclusionibus hic factis,
sicut deliberatum est per istud Consilium, accipi debeant, tam
de pecuniis depositi, quam ex omni alio loco, ducatos 1.500
vel circa, qui sunt pro provisione sua preterita, et dari
dictus oratoribus". NAGY & NYÁRY: Monumenta, I, 233. RADONIC:
Djuradj, nr. 249.
xxx "Hic senatus composuit cum Scardabeo [Scandarbego] hoc
modo. Mittunt ei nunc quatuor milia ducatorum dono pro futura
hyeme. Primo vere mittent hinc equites quingentos et pedites
totidem; illinc vero paestabunt ei subsidia hominum suorum
circiter decem milia, qui una cum suis Turco bellum inferant
etc". PASTOR: Geschichte, II, 741-742. RADONIC: Djuradj, nr.
250.
xxxi "Privilegium magnifici et potentis domini Juanni
Castrioti, acceptorum ad dignitatem Maioris consilii.
Christophorus Mauro, Dei gratia dux Venetiarum etc.". ASV, ex
Libro privilegiorum II, fl. 46. LJUBIC: Listine, X, nr.
CCLXXXI. RADONIC: Djuradj, nr. 253.
xxxii "Unde com magnificus et potentis domini Georgi
Castrioti, nobilis civis venetus de nostro Maiori consilio,
capitaneus expeditionis in partibus Albanie contra Teucros",
po aty.
xxxiii "Inter cetera que illis in partibus agere habes maxime
est, quod, quanto citius facere poteris, esse debeas cum
magnifico Scandarbego sueque magnificientie exponere nos ad
illas partes te provisorem nostrum mississe precipueque ut sis
cum magnificiencia sua, et fiant ille provisiones, que
necessarie videbuntur, tam pro conservatione et auctione
status sui, quem pro sua erga Dominium nostrum affectione non
minus carum quam nostrum habemus, et etiam pro defensione et
conservatione nostri etc." "Et quoniam intelligimus magnificum
Lecham Duchaynum multum expeditioni christiane conferre posse,
si in amicitiam et pacem cum magnifico Scandarbego deduci
posset volumus tibique mandamus, ut omni tuo studio et
diligentia curare debeas, eos in concordiam et pacem deducere
etc." "Visitabis preterea magnificum Stefanum Cernoevich
vayvodam nostrum in partibus Xente cum illis bonis et humanis
verbis, que te prudentie videbuntur etc.". ASV, Deliberazioni
Senato da Mar, VII, fl. 134. LJUBIC: Listine, X, nr. CCLXXXV.
RADONIC: Djuradj, nr. 255.
xxxiv Po aty.
xxxv PALL: Barlezio, 83 shën. 1.
xxxvi Dokumentet te RAYNALDI: Annales, XIX, ad annum 1463,
nr. 22-24.
xxxvii "Liga seu confoederatio juncta inter serenissumum
dominum Regem Hungariae, et illustrissimum dominum Venetiarum
anno NCCCCLXIII etc.". RAYNALDI: Annales, XIX, ad annum 1463,
nr. 50-51.
xxxviii "Venetorum valida classis, et maris domina nos
comitabitur, aderunt et alii potentatus Italiae, dux
Burgundiae occidentem, attrahet secum, a septentrione urgebit
Hungarus, et Sarmanta, rebellabunt per Gaeciam Christiani,
atque in castra nostra procurrent: Albani, Servii, Epirotae
liberatatis tempus advenisse gaudebunt, et partes nostras
adjuvabunt: nec deerunt in Asia motus Caramani, et Iansae et
aliorum etc.". RAYNALDI: Annales, XIX, ad annum 1463, nr. 26.

xxxix "Per lo exercito dalbania (sic) ueramente caualli mille
Jtaliani utili aducati iiij el mese per homo per mesi iiij.
Vale ducati xvj-M". Projekti i shpenzimeve në ASP, Arm. XXXIX,
10, fl. 256-277 verso. Acta Alb. Vaticana, nr. 527.
xl RAYNALDI: Annales, XIX, ad annum 1463, nr. 41.
xli SANUDO nga SISMONDI: Histoire, LXXIX, 651.
xlii RAYNALDI: Annales, XIX, ad annum 1463, nr. 43-46.
xliii "Ezechielis prophetae magni sententiae est etc. ".
RAYNALDI: Annales, XIX, ad annum 1463, nr. 29-40.
xliv BIEMMI: Istoria, 427.
xlv "Quod ad declarationes capitulorum magnifici domini
Scanderbegi, quas spectabilis dominus Paulus Gassulus miles,
illius orator, nomine sue fieri petit, respondeatur etc."
ASV, Secreta Consilii rogatorum, XXI, fl. 214. LJUBIC:
Listine, X, nr. CCXCVII. RADONIC: Djuradj, nr. 258.
xlvi "Quod ad capitula porrecta per fratrem Eugenium, ordinis
minorum, et magistrum Petrum a Diploidis, nuntios magnifici
Leche Duchayni, respondeatur etc.". ASV, Secreta Consilii
rogatorum, XXI, fl. 214. LJUBIC: Listine, X, nr. CCXCVIII.
RADONIC: Djuradj, nr. 259.
xlvii "Circumferebatur iam ubuque Pium Pontifice maximo
contractis undique viribus et copiis omnium xpianorum in unum
coactis exppediem advesus Ottomanum egressurum, qui ut primum
in Epirum et Albaniam trajecisset in urbe Dyrrachina post rem
divinam factum Paulum Angelum ejusdem urbis archiepiscopum de
quo supius mentionem fecimus, in culmine praesulatus, et
secundam a summo praesulo et Pontifice maximo dignitatem, quam
nunc Cardinalatum appellant, insignire atque sublimare,
Scanderbegum vero in regem Albanorum et Epirotarum
declarare...". BARLETIUS: Historia, XI, 138 verso.
xlviii LAVARDIN: Histoire, 445.
xlix Edhe HOPF: Griechenland, LXXXV, 155.
l ZINKEISEN: Geschichte, II, 137.
li ROMANIN: Storia, IV, 322.
lii "Morto poi Callisti IV [leggi III, A.P.] i detti principi
pregati da Pio II avevano deliberato di perseverar nella prima
risolutione. Il capitano generale di questa sacra guerra
doveva essere Duca di Burgogna ed Alfiere Giorgio Castriotto".
LUCCARI: Annali, 187.
liii BARLETIUS: Historia, XI, 138-140 verso.
liv BIEMMI: Istoria, 427.
lv BARLETIUS: Historia, XI, 144 recto-145 verso. MUZAKA te
HOPF: Chroniques, 297 (pa i dhëntë gjithë emrat). FRANCO:
Commentario, XXXII.
lvi "Ma lui [il Sultano] pieno di furia, et di crudelta
avisato gia da Ballaban devalore loro, non volse compicergli
per alcun modo, anzi per singulare dispetto fece scorticar
quelli a poco a poco per qundici giorni continui", FRANCO:
Commentario, XXXII.
lvii "... ma avisato dal detto Balaban del valor loro [il
Sultano] non volse restituirli, anzi per più crudeltà li fece
scorticare vivi a poco a poco, talchè per quindici dì continui
con simile afflitione e dolore passarono da questa vita".
MUZAKA te HOPF: Chroniques, 297.
lviii "... e con una crudeltà delle più detestabili comandò
che tutti si scorticassero vivi, ed a liste, a fine di render
più durabile il tormento; e non saziato della pena de' vivi,
fece gittar i loro cadaveri divisi in pezzi ad esser divorati
da' cani". BIEMMI: Istoria, 433.
lix ASN, Cedole di Tesoreria, XXXXI, fl. 343. SERRA:
L'Albania, 66, shën. 22.
lx MONTI: La spedizione, 295.
lxi "... ad conspectum Pontificis". ASV, Senatus
Deliberationes Secretae, I, Reg. 22, fl. 10. SERRA: L'Albania,
66, shën. 24.
lxii "Nunc mens est ex Anchona Brundisium navigare, unde
facile est in Albania traiectus. Illuc ad nos equestres
pedestresque copie terrestri itinere facile pervenient: illis
de ulteriori profectione consilium capiemus". CUGNONI:
Piccolomini, nr. LVIII. SERRA: L'Albania, 64.
lxiii PALL: Barlezio, 133.
lxiv PARRINO: Scanderbeg, 147-148.
lxv PARRINO: po aty.
lxvi ASV, Deliberazioni Senato da Mar, Reg. VII, fl. 170.
Simbas CORDIGNANO & VALENTINI: Saggio, nr. 964.
lxvii "Scanderbeg a une grande âme et hait les Turcs dés
l'enfance. À eux seuls, les Albanais ont combattu pendant
longtemps victeurieusement contre les turcs", JORGA: Notes,
IV, 237 (në frengj. nga JORGA).
lxviii PICCOLOMINI: Commentarii, 334. ZINKEISEN: Geschichte,
II, 282. Edhe Chronica Ragusina, 324.
lxix NOLI: George, 67.
lxx "Hoggi è la uigilia dell'assuntione della regina de cieli
Maria Vergine, per reuerentia de la quale & per il precetto
della chiesa santa ogni fedel christiano ieiuna, o almeno fa
uita quadragesimale. Ma io sempre soglio ieiunare. Et per
questo in fede, & confidentia, che ho in quella uoglio a
baldezza prometterui che domane a hora di pranzo harete tanta
abondantia di pesce buono quanto mai habiate uisto piu altre
uolte". FRANCO: Commentario, XXXI.
lxxi MICHAUD: Storia, II, 142. SISMONDI: Histoire, LXXIX, 652.