Letersia jashte protokollit

[Albo]

"Larg tregut, larg famës, ndodhin gjithë gjërat e mëdha"

‑Niçe‑

1.

Kur ligje të tjera ndërhyjnë dhunshëm në art, krejt fusha magnetike e tij çrregullohet.

Krijimtaria e sotme artistike në Shqipëri përcaktohet ndjeshëm prej ligjeve të bursës politike, shpërblehet e vlerësohet me parametrat e saj, kur vetë prapavijat e kësaj burse janë të errëta e niveli kulturor i saj i mjerueshëm. Eshtë hija vendimtare e një çifti të frikshëm P‑P ose Pushtet‑Pare, që edhe në letërsi vendos për shumëçka.

Siç ndodh me rrymat detare, ku të tjera shkojnë në sipërfaqe e të tjera, më të fuqishme, vorbullojnë në thellësi, edhe në artin e sotëm ka një ndarje pakashumë kësisoj: disa herë artistë të mirëfilltë lëvizin nën ujë, të padukshëm, larg zhurmës por edhe larg njohjes.

Për këta artistë zbatohet i ashtuquajturi "komplot i heshtjes" kundër vlerave: bëhen të paqenë.

Dikush shkruan e s'boton dot (çifti i bursës...). Edhe kur boton, ekranet që thonë se janë të pavarura mbyllen e gazetat poashtu, nëse nuk ka pare e lidhje politiko‑miqësore që t'i bëhet publiciteti i nevojshëm (çifti i bursës...). Fituesit nëpër konkurse dihen qysh më përpara, juritë nuk lodhen as me i lexue (çifti i bursës...). I ka përcaktuar "protokolli" i vlerave, që është ruajtur gati i paprekur, qysh prej kohës së shkuar, me pak grim demokratik (çifti i bursës...). Në tempullin e shenjtë të letrave emërohen (!) krijues mesatarë e deri poetë të llamarintë me shtirje të hershme opozitare që kanë zhurmuar sa herë i është dashur dikujt, shkrimtarë që japin intervista e bëjnë deklarata politike të përshtatshme sa herë i duhen dikujt. Ata ftohen për të dhënë "këshilla" që blihen sa frengu pulën me paret e takspaguesve, për ta ruhen vendet e punës me të ardhura europiane; bordet paralele të shumëpaguara, fondacionet, sponsorizimet në shuma hutuese, tërmekëse, të gjitha për ta.

"Shkrimtarët janë ndihmës të partisë", thuhej një herë. E ndihmësit duhen ndihmuar: më jep të të jap!



2.

Po shija e publikut?

Publikut duhet të kesh mundësi me ia dhanë në dorë veprat, që të mund të shprehet e të bëjë vlerësimin e vet.

Thonë se në fund të fundit arti i madh çan, e gjen rrugën. Kjo ndoshta ka vlerë për gjenitë. Por ka edhe të tjerë që nuk janë gjeni, megjithatë janë artistë të njëmendtë. Gjenitë janë një privilegj i rrallë për popujt, të cilët duhet t'u gëzohen edhe talenteve.

E këta krijues të mbetur pa mbështetje e pa mjete financiare, njerëz të talentuar e jo montues metaforash a subjektesh të mbledhura andej‑këndej nëpër libra, bijen viktimë. Viktimë e kujt?

Përballë bursës politikës P‑P paguajnë haraçin e dinjitetit të vet.

Përballë publikut janë viktimë e paragjykimit. Paragjykimi i publikut vjen prej mosnjohjes. Mosnjohja vjen për arsyet e mësipërme.

Dhimbja për mjerimin vangogian të disave syresh që herë‑herë nuk kanë pare as për kafen e mëgjezit, është e madhe, edhe pse ata nuk mund të jenë Van Gogë.

Nuk mund të jenë të gjithë gjeneralë, por njerëzimit i ther zemra edhe për "kolonelët, të cilëve s'ka kush t'u shkruajë", siç thotë Garcia Markez.

Aq më tëpër kur janë kolonelë të një dhantie hyjnore si arti.

3.

Romanin "Dyer të paputhitura" të Halit Shamatës ma dha miku im Maxhun Peka.

Herëpashere, kur autori i këtij libri përmendej si një njeri i politikës, dëgjoje të thuhej edhe se ai është poet. Nuk e di nëse ia shtonte vlerat kjo thënie në një shoqëri të mbushur me paragjykime, në një shoqëri ku cilido që i ka punët grurë me bursëpolitikën P‑P mund të shpallet poet e çka të duash. Rastit të Shamatës i shtohej edhe një rrethanë: mosha. Ku qe deri tashti ky, kur paska qenë poet?, pyeste mosbesues zotnia e tij Paragjykimi. Pse asnjëherë, në asnjë rast, nuk e kemi parë ndërmjet fytyrave vezulluese në tribunat e kuqe të protokollit zyrtar të vlerave?, këmbëngulte kokëfortësisht zotnia e tij Paragjykimi.

Poezia, si dhe arti në përgjithësi, ka diçka prej zogjve: ajo mund të trembet e të marrë arratinë edhe prej lëvizjes së një hijeje. Ose mund të thahet e të vdesë, në se mbyllet në kafaz.

Po të ishe me "hije" (në biografi) vite më parë ishte e ndaluar me qenë shkrimtar, pa hipotekuar shpirtin diku. Por edhe për arsye thjesht krijuese mund të dështoje krejt padrejtësisht: vetvetishëm frymëzimi yt mund të mos përputhej me atë mënyrë të shkruari që ishte e standardizuar, mund të mos e gjente veten atje; e meqenëse standardi ishte detyrim, shkrimtari i fshehur brenda teje mund të mos lulëzonte. Mund të vyshkej, të venitej, të thahej e të vdiste.

Për një numër arsyesh kësisoj ose për lloj‑lloj shkaqesh të njohura e të panjohura, ka shkrimtarë që hyjnë vonë në garën e letrave. Dikujt i ndodh si thanës: lulëzon e para, në borë, e piqet e mbramja, po në borë, kur pemët e tjera janë rrudhur. Ngjashëm i ka ngjarë edhe një shkrimtari nobelist të viteve të fundit: a nuk e ka botuar Saramanga librin e parë kur ishte 59 vjeç?

Gjithësesi është keq të jesh vonë në një shoqëri me korniza, ku kurorat janë paracaktuar nëpër zyrat e bursës P‑P.

Në këto rrethana ai që quhet "konsumator i artit" e ka vështirë me dallue vezullimën e artit ‑ ar me vezullimën e copave të qelqta e vargjeve të teneqta të vajisura s'diseku.

Kur emri i Halit Shamatës u përmend ndërmjet gjashtë figurave të PD që u arrestuan në një mesnatë vere të 1998‑ës me akuzën e përbindshme "krime kundër njerëzimit", gazeta "Drita" botoi një dorë me poezi të tij me shllimin (idenë) "Lirojeni Poetin". Ishte hera e parë që lexoja diçka prej këtij autori. Më mbeti në vetëdije shija e tyre: ndjeva se Halit Shamata ishte poet.

Ishte kjo shije që më shtyu me e lexue romanin "Dyer të paputhitura". Anipse me një titull jointrigues. Anipse i shkruar prej një autori që, dikur pjesëtar në protokollin e shtetit, për "protokollin shtetëror" të artit mbetet shumë i huaj.

4.

Në një farë mënyrë mund të thuash se romani "Dyer të paputhitura" zbulon patologjinë e një shoqërie të dyzuar, në dy kopje. Njëra kopje është jeta e tjetra vdekja (si mund të jenë këto të dyja kopje të shoqja‑shoqes?!); njëra kopje është shurdhimi e tjetra terapia kundërshurdhim; njëra kopje është këndejmuri e tjetra është matanëmuri; njëra kopje fluturon në avion (viktima) e tjetra shkon bashkë me të nëpër re, në një zarf‑arkivol brenda në çantën e viktimës së vet (spiuni). Si do të shpëtojnë prej njëra‑tjetrës? E më tej, si mund të shpëtojë prej vetvetes kjo shoqëri siameze?

Një mjek që duket absurd mundohet më kot të bëjë diçka. Rreket me ua rikthye dëgjimin njerëzve. Më kot, se edhe veshët e tij nisin me ushtue prej mijëra piskamave që e kanë traumatizuar klientelën e tij. Klientela e tij është e madhe, është e gjithë shoqëria. Kaq janë edhe përmasat e epidemisë së shurdhimit.

Edhe në liri ky doktor e ka vështirë: rruga drejt cakut të vertetë të lirisë është e gjatë, e gjatë: "dyzet ujqër larg"!

Ujku, kjo është njësia me të cilën Shamata e mat udhën e njeriut të ndershëm, idealist.

Të dashur vëllezër ujq!

"Më mirë i rrethuar me mure apo i murosur pa mure"?, është mëdyshja e dhimbshme e tij.

5.

Vërtet gjithçka në dy kopje, edhe vetë bota e përtejme qenka modeluar sipas të njëjtës gjedhe? Kush e kopjoi shoqen: jeta vdekjen apo vdekja jetën?

"Të vdekurit, sidomos në jug të vendit, i vinin nga një pare në gojë para se të hynte në dhé. Kjo quhej taksa e të vdekurit... Si të thuash i jepeshin paratë e rrugës... ato para që i jepeshin shpirtit të të vdekurit për ta kaluar lumin e nëntokës, i shërbenin këtij të fundit për të korruptuar Cerberin, në rast se ndonjë ditë do të arratisej nga ferri".

Filozofi e frikshme: kaq e pashpresë qenka gjithçka për idealistët e kësaj bote, ose le të themi për idealistët e kësaj pjese të botës që prej mijëra vjetësh popullohet me shqiptarë?

E kam thënë edhe herë të tjera, brezi ynë ‑ dhe jo ai brez që njihet në Europë si i tillë ‑ është vërtet brez i humbur. Krejt ndryshe prej atyre që në letërsi njihen si përfaqësues të të ashtuquajturit "brezi i humbur" (Heminguej, Remark e të tjerë), të cilët pas një lufte dolën në mënyrë përfundimtare në një breg të lumtur, për ne shpresa u vra në mënyrë ciklike. Në një farë mënyre, ne "nga shpresëvdekja vijmë në shpresëvrasje shkojmë". Të paktën kështu ka ndodhur deri tashti.

6.

Gjithësesi filozofia e romanit nuk tëhumb në këtë kurth ligështues, edhe pse modat e artit mund ta kishin pëlqyer.

"Cerberi, si detyrë të parë e të fundit kishte të mos i linte vipat e ferrit të dilinin prej aty". Për të tjerët, të vegjëlit, të përditshmit "bënte gjysmën e syve qorr dhe gjysmën e veshëve shurdh", pra korruptohej me taksën që të vdekurit merrnin nën gjuhë, dhe ua çelte derën. "Kurse perënditë vështirë se mund të dilnin prej aty", prej ferrit.

Kështu përsijat doktori.

"Trokiti dera.

‑Kush je ti?, ‑ pyeti i trembur.

‑Kujdestari i Orës së Madhe.

‑Ç'bën ende pa vdekur?

‑Ja që s'më bëhet të vdes kaq vonë.

‑Ik tani vdis, edhe pak do të zbardhë!

‑S'të dëgjoj mirë, s'më le deti.

‑Thuaji detit të më zgjojë herët."

Në romanin "Dyer të paputhitura" dialogu është i natyrshëm, aspak i sforcuar. Fjalitë të shkurta, më saktë, të kursyera. Mendimi filozofik, përveç stilit e konceptimit të përgjithshëm të librit që është vënë në udhë pas gjurmëve kafkiane, derdhet shpeshherë si poezi.

7.

Po troket dera.

‑Kush je ti?, pyesin nga sofra e protokollit zyrtar të letërsisë.

‑Jam kujdesatari i Orës së këtij Populli. Bëj art.

‑Ç'bën ende pa vdekur?

‑Ja që s'mund të vdes, pa u ulur në atë sofër.

‑Vdis tashti. Edhe pak do të zbardhë.

‑Atë po pres, Zbardhjen. Zbardhja i vret hijet e natës. Pyesni Detin.

‑Shko në varr, boll.

‑Nga varri po vij. Kam kaluar shumë net në varr. Dhe "një natë në varr është e barabartë me njëqind vjet jetë". Tashti më takon me jetue njëqind herë më shumë.

Ky dialog, ndryshe prej të parit që e vura në thonjëza, nuk është në roman. Por ky hidheprit zhvillohet sot ndërmjet artistëve "të vonuar" a të mënjanuar (Halit Shamata është vetëm njëri syresh), në njërën anë, dhe "kuadrove" zyrtare të artit e mjeshtrave të vetëreklamës që i kanë privatizuar vlerat artistike sipas protokollit të bursës P‑P, në anën tjetër.

Se si është në ngulin e tij ky raport forcash, kush mund ta ketë epërsinë artistike, pavarësisht nga bursa, këtë na e kallëzon Niçja nëpërmjet Zarathustrës: "Larg tregut, larg famës, ndodhin gjithë gjërat e mëdha"!

Por... sa "ujqër" e gjatë është rruga deri te Zbardhja?

"‑E po s'vdesin kaq kollaj të vdekurit! ‑ tha duke dalë fjalët që s'ia kuptoi kush".

Kështu foli... Doktori.



Mehmet ELEZI

Tiranë, 19 shtator 2002