Immanuel Kant
KRITIKA E GJYKIMIT
i biri i njė saraēi, Immanuel Kant u lind me 22 Prill 1724 ne Konigsberg (Kaliningrad) ne East Prussia dhe vdiq po aty me 12 Shkurt 1804. Pas vdekjes se te atit me 1846, largohet nga universiteti dhe punon pėr plot 9 vjet rresht si tutor nėpėr familje te ndryshme ne rrethinat e qytetit te lindjes. Me 1755, kthehet ne Konigsberg dhe pasi merr diplomėn punon deri me 1770 si Privatdozent (profesor i paguar vetėm nga studentėt). Kushtet e vėshtira ekonomike i pėrmirėsohen vetėm ne moshėn 46 vjeēare, kur ai emėrohet profesor i filozofisė ne katedrėn e logjikės dhe metafizikės, post qė e mban deri ne virin 1797. Jeta e tij private zakonisht pėrshkruhet si e pėrmbyllur ne kėtė kornizė: s'u largua pėr asnjė dite nga Kaliningradi (sot pėr nder te filozofit te madh thirret ndryshe edhe Kantgrad) dhe s'u martua kurrė. .
Nga pikėpamja filozofike, sistemi ideor i Kant-it skicohet si njė sistem i kritikės transcendentale qė priret drejt agnosticizmit nė teologji dhe mbėshtetjes se kėndvėshtrimit te Kristianizmit si njė fe jo-dogmatike. Ai njihet gjithashtu edhe si themeluesi i filozofisė kritike, por megjithatė kontributi i tij me gjenial pėr filozofinė ėshtė "revolucioni kopernikan" qė ai i kreu kėsaj shkence, duke zbuluar se ėshtė pikėrisht pėrfaqėsimi ai qė i bėn te mundur objektet e jo objektet ato qė bėjnė te mundur pėrfaqėsimin e duke e shpallur kėshtu mendjen njerėzore si je udhėnisėse aktive te eksperiencės e jo si njė pritėse pasive te perceptimeve.
Zakonisht aktiviteti shkencor dhe filozofik i Kant-it ndahet ne dy periudha: Periudha "parakritike" qė shtrihet prej viteve 1747 - 1781, pra viti i botimit te "Kritikės se arsyes se kulluar" dhe periudha "kritike" qė shtrihet deri ne vitin 1794.
Periudha "parakritike"
Ne kėtė periudhė duke vazhduar traditat natyraliste shkencore te filozofisė matérialiste, Kant-i parashtroi njė varg idesh hipotezash mbi zhvillimin e natyrės te cilat i "dhanė rund sundimit absolut te mėnyrės metafizike te mendimit ne shkencat e natyrės". Nisur nga ligjet e Kepler-it dhe Njuton-it dhe pėrllogaritjet e Lajbnic-it, ai ėshtė gjithashtu dhe autori i hipotezave te famshme mbi formimin e planetėve nga mjegullnajat (re grimcash dhe pluhuri), mbi ekzistencėn e galaktikave te tjera jashtė galaktikės sonė, mbi ndikimin e baticave dhe zbaticave ne rrotullimin e tokės rreth vetes, mbi prejardhjen natyrore te racave te sotme njerėzore, etj. Pra, shihet se ne kėtė periudhė, Kant-i edhe pse jo ne mėnyrė plotėsisht te ndėrgjegjshme gjendet ne pozitat e materializmit. Vetėn ne periudhėn e dytė, pas viteve 1770 ai do te kalonte ne pozitat e idealizmit "kritik" apo transcendental. Ndėr veprat kryesore te kėsaj periudhė mund te pėrmendim; "Mendime mbi njė vlerėsim tė drejtė te forcave jetėsore" (1747); "Mbi format dhe parimet e botes se kuptueshme dhe te arritshme" (1770) dhe "Njė shpjegim i ri mbi parimet e para te njohjes metafizike" (1775).
Periudha "kritike"
Vepra e pare ku Kant-i u shfaq si njė pėrfaqėsues i kritikės transcendentale ėshtė njėkohėsisht edhe vepra e tij me madhore "Kritika e arsyes se kulluar" e botuar se pari né vitin 1781 dhe e ribotuar me 1787 (botim ky te cilin Schopenhauer-i e trajtonte si me te plotė e me pėrfaqėsues). Ėshtė pėr t'u theksuar se kjo vepėr u shkrua prej autorit ne njė moshė vėrtet te thyer, 57 vjeē. Aq me tepėr qė ajo shėrbeu si njė porte qė i hapi udhė njė projekti te tėrė gjigant filozofie, qė u pasua nga dy kritika te tjera te famshme si "Kritika e arsyes praktike" (1788) dhe "Kritika e gjykimit" (1790). Eksperienca e gjatė psikologjike e bazave dhe e te vėrtetave metafizike e kryer pėrgjatė shumė viteve te mėsimdhėnies, se bashku me kontradiktat e hapura qė ai zbuloi ne shkencat fizike apo ne pėrfundimet e Hume-it lidhur me analizėn me analizėn e parimeve te shkakėsisė e "zgjuan me se fłndi Kant-in nga njė gjumė i thellė dogmatik", duke e drejtuar aktivitetin e tij kah njė koncepti te ri filozofik. Kėshtu ne dy kritikat e "arsyes", ai u pėrpoq te provonte se ėshtė e pamundur te ndėrtohet njė sistem i dijeve filozofike (duke shprehur kėshtu nihilizmin e vet kundrejt te gjitha filozofīve te mėparshme), pa u studiuar ne mėnyrė paraprake format e njohjes dhe pa u pėrcaktuar shkalla e aftėsisė njohėse te njeriut. Megjithatė, duke i studiuar kėto probleme nga pozita krejt formale dhe te shkėputura nga historia dhe pėrmbajtja e njohjes njerėzore, ai ra ne pozitat e agnosticizmit.
Pėr rrjedhim, filozofia e tij ne thelb mund te quhet "kriticizėm", pasi pėrfaqėson njė shqyrtim te njohjes dhe "transcendentale", pasi qėllimi i saj ne shqyrtimin e kėsaj njohjeje ėshtė pėrcaktimi i formave apriori ose transcendentale. Pra problemi i filozofisė, shprehur sipas fjalėve te tij, ėshtė t'u japė pėrgjigje kėtyre tre pyetjeve" "Ē'mund te dimė?", "Ēduhet te bėjmė?" dhe "Pėr ēfarė mund te shpresojmė?". Secilės prej kėtyre pyetjeve i pėrgjigjen tre doktrinat e kritikave te tij, ndaj ėshtė e pashmangshme qė secila pjesė e kėsaj trilogjie te gjykohet e ndara nga te tjerat, edhe pse pėrmendet shpesh se pėrgjigja e pyetjes se dytė dhe te tretė varet nga pėrgjigja e se pares: pra, detyra dhe fati ynė mund te pėrcaktohen vetėm pasi te jeté kryer njė studim tėrėsor i njohjes njerėzore.
"Kritika e gjykimit"
Midis arsyes spekulative, qė ėshtė aftėsia e njohjes dhe arsyes praktike qė ėshtė aftėsia e veprimit te vullnetshėm gjendet edhe njė aftėsi tjetėr, te cilėn Kant-i e quan gjykim e qė ėshtė aftėsi e vlerėsimit estetik. E ashtu siē e vėrteta ėshtė njė objekt i dijes dhe e mira njė objekt i veprimit, po kėshtu edhe e bukura dhe fīnaliteti (qėllimėsia) e saj, janė objekte te gjykimit. Kėshtu, pikėrisht ne sajė te kėtij pėrdorimi te veēantė te fjalės gjykim, Kant-i arrin ta vendosė
veten jashtė klasės se shkencėtarėve qė i trajtojnė pėrbėrėsit e bukurisė si cilėsi te perceptuara prej shqisave. Ne kėtė mėnyrė, duke e reduktuar bukurinė ne elementė te intelektualitetit, ai shfaqet si njė intelektualist ne estetikė. Kėshtu pėr te, e bukur ėshtė ajo qė fal ne mėnyrė universale dhe te domosdoshme njė kėnaqėsi te pa interesuar, veēan nga ēfarėdolloj koncepti te caktuar e pėr rrjedhim, dallon qartė prej se dobishmes apo se pėlqyeshmes.
Megjithatė, Kant-i tregohet mjaft i kujdesshėm te vėrejė se gėzimi ndaj se bukurės nuk ėshtė thellėsisht intelektual, siē mund te jetė, psh, kėnaqėsia qė ne provojmė ne kundrimin e se pėrsosurės. E kjo pėr shkak se pėrsosshmėria i drejtohet vetėm intelektit, kurse e bukura u drejtohet gjithashtu edhe emocioneve apo aftėsisė estetikė. Ne lidhje te ngushtė me te bukurėn, shfaqet dhe finaliteti, pasi ėshtė gjykimi - qė nga njėra anė na mundėson te perceptojmė dhe te gėzojmė aspektin estetik te natyrės dhe artit, po ajo aftėsi qė nga ana tjetėr, na mundėson te perceptojmė se ne shumėllojshmėrinė e pamasė te eksperiencės sonė gjendet pikėrisht dėshmia me e qartė e kėtij finaliteti. Aq me tepėr qė pėrdorimi ne shkallėn me te lartė i aftėsisė estetikė ėshtė vźte realizimi i se bukurės dhe finalitetit si simbol i se mirės morale. Pra, atė qė arsyeja spekulative dėshtoi ta gjejė ne natyrė, dmth, njė rregull te bukur, te qėllimshėm, arriti ta shpalosė mrekullisht gjykimi estetik dhe ta rrokė tėrėsisht feja e ngritur mbi arsyen praktike.
Krijoni Kontakt