Eqrem Çabej, 100 vjetori i lindjes [1908-2008]

[Preng Sherri]

profesor eqerem cabeun.. e ka ndjekur hap pas hapi sigurimi enverist.. deri diten e vdekjes..gruan e profesor cabeut regjimi i nexhmijes dhe ramizit e enverit e futi ne burg per vite me radhe..vellane e profesor cabeut..e vrane kriminelet enveriste.. ne pabesi ne zonen kukes-tropoje e konkretisht vrasesi ishte xhaxhai i jaho salihit.. kriminelit qe vrau azem hajdarin..lavdi profesor cabeut..

kJO ËSHTË NJË NGA RRENAT MË TË SOFISTIFIKUARA TË ELEMENTIT GREKOFIL DHE TË* SHERBETORËVE TË BOLANOS - sepse të gjithë që duan të dijnë një gjë më shumë për PROFESOR EÇrem Çabejn le të lexojnë sot një shkrim të gazetës Shqiptare në të cilen sillet një urdherresë Origjinale e Kohës në të cilën PARTIA FAShISTE SHQIPTARE kishte denuar me vdekje profesorin e nderuar*SA I PËRKET GRUAS QË QABEJT SHYHRETIT AJO ISHTE NGA SHOQET ME TË MIRA TË NEXHMIJES!

[Brari]

preng..

e din ktu se brari nuk genjen o kanibal enverist..

lexo mediat e te sqarojne mire..

preng..

nicku qe mban.. vjen nga nji personazh i nje romani te kol jakoves..

kol jakova eshte dhe autor e kompozitor i kenges se famshme.. per tre heronjt e shkodres..perlat rexhepit me shoke.. drita dal ka here cpo troket nji dere.. etjetj..

kola familjarisht ka qene aktivist i shquar i luftes nacional clirimtare.. e pas clirimit.. drejtor i teatrit popullor te cilin me pun e talent e beri institucion te nderuar.. duke marre e perzgedhur artistet me te mire te kohes..

i vellaj kol jakoves .. tuk jakova.. ka qene nji kohe kryetar i grupit komunist te shkodres.. por qe ne fakt ishte i gjith shqiperise.. meqe ky grup kishte aktivitet ne mbare vendin.. me vone Tuk jakova eshte themelues bashk me te tjere i partise komuniste shqiptare e me vone njeri nga udheheqsit kryesore te luftes partizane.. te cilit qe ne lufte ju ngriten kenge nga populli.. kur enveri me te tjere as qe i njohte kush..
fashizmi e internoj familjen e tuk jakoves ne tepelene.. gje e rralle kjo ne ate kohe..
jo vetem tuku por gjith vellezerit sikurse kola etj u shquan si luftare anti fashiste e mbas lufte moren detyra me rendesi ne shtetin shqiptar..
tuk jakova ka qene antar i byrose e sekretar i komitetit qendror e zv kryeminister.. si dhe eshte shpallur 2 here hero i popullit.. per meritat e tij te luftes..


per arsye qe skemi koh ti themi sot.. enveri arrestoj tuk jakoven.. dhe mbas muaj torturash ne birucat enveriste e helmuan e vdiq nga shiringat e mjekve mafioz te enver hoxhes..
krejt familjaret e tuk jakoves.. vuajten 40 e ca vite ne gulaget enveriste nen nje internim te eger.. e barbar te pa treguar..
po ashtu vellezerit e tukut e familjet e tyre kaluan kalvare ne burgjet e internimet staliniste llapushnikiste te enver hoxhes..

dhe ne qasrkoren e fundit qe jepte ramizi sigurimit.. kur po rrenohej diktatura ai porosiste..kujdes x y familje.. e nder te paret ishin dhe familjet jakova..
i ngrati kol.. ai e di si e ka kaluar epoken enveriste..
i fyer e poshteruar.. duke ja share cdo dite enveri e partia te vellane ish hero e qe e vrane ne biruce..
shkruante nga njihere ndonje drame a roman.. po shpirti tij e ka ditur se sa frymezim kish i ngrati nga sketerra enveriste..

ne ditet e fundit te diktatures.. ai i tha ca miqve te tij.. ky regjim i flliqte duhet rrezuar edhe me force..dhe kur ra regjimi i qeshi buza me se fundi dhe koles sikurse miljona shqiptareve..

te siguroj se dhe cabeu aty do dilte me rinine ta perbuzte diktatorin..idolin tuaj polpotist..

ben sikur habitesh ti prenga i grupeve enveriste te kosoves..
nuk habitesh ti jo..
je dhelper e vjeter..

pse e vrate xhemen?

[antikonformisti]

Pavarësisht vlerava që ka ky njeri, për mua mbetet njeriu që drejtoi Asamblenë e 1972 që vendosi gjuhën standarte Shqipe, një gjuh që është fiktive për shqiptarët e Shqypnis Veriut, Malit të Zi, Kosovës dhe Maqedoni pra gegnis, apo siç i quante Çabej: "...veriak..." !!!!!!!!!!

[[Perla]]

"Sonetet", e Eqrem Çabejt, merr çmimin e bibliofilisë "Lumo Skëndo", duke u cilësuar botimi më i mirë i vitit 2008. Poezitë që gjuhëtari ia kushtoi bashkëshortes gjysmë shekulli më parë, lanë pas "Tregime të zgjedhura" të Vedat Kokonës dhe "Fjalorin e Frang Bardhit"


Për të tretin vit radhazi Ministria e Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve akordoi çmimin kombëtar të bibliofilisë "Lumo Skëndo". Këtë herë i takoi shtëpisë botuese "Çabej" për botimin e vëllimit "Sonete" të Eqrem Çabejt.


Juria e ngritur për dhënien e këtij çmimi shqyrtoi të gjitha botimet e paraqitura në Bibliotekën Kombëtare për gjatë gjithë vitit 2008 dhe vendimin e saj e dha vetëm ditën e djeshme.


Përbëhej nga drejtori i Bibliotekës Kombëtare, Aurel Plasari (kryetar), studiuesi i veprës së Mid'hat Frashërit, Uran Butka, drejtori i Bibliotekës së Shkodrës, Gjovalin Çuni, specialisti i librit në Ministri, Ermir Nika dhe Fahri Balliu, si fituesi i edicionit të parë.


Drejtori Plasari tha se mes gjithë librave të paraqitur në Bibliotekën Kombëtare gjatë vitit të kaluar, juria arriti të veçonte tre më të mirët: Botimin kritik të "Dictionarium latino-epiroticum" të Frang Bardhit, i përgatitur nga Bardhyl Demiraj, Botime Franceskane, Shkodër, 2008; botimin "Tregime të zgjedhura" nga Vedat Kokona, Botimet Kokona; botimin "Sonete" e Eqrem Çabejt, Botimet Çabej.


Gjatë ceremonisë së dhënies së çmimit, Plasari shpjegoi se kjo përzgjedhje "është bërë me mekanizmin më demokratik, votën", e cila ishte më e madhe për "Sonetet" e Çabejt.
Libërthi me kapak në ngjyrë të përhime përmban poezitë që Çabej pati shkruar në vitet '50-të për bashkëshorten e tij, Shyhretin.


Në vëllim janë përfshirë edhe dy sonete kushtuar të birit, Artanit, që u nda nga jeta në moshë të re.


"Sonetet" u botuan për herë të parë 27 gushtin e vitit të kaluar, në 1-vjetorin e vdekjes së bashkëshortes së gjuhëtarit të shquar, plot gjysmë shekulli pas krijimit të tyre.


Pak momente pas marrjes së çmimit, e bija, Brikena, tha se "ky botim është i rrallë në Shqipëri, për cilësinë që ka dhe për përpjekjet që janë bërë. Nuk është se këto lloj botimesh janë të shpeshta, janë botime shumë të rralla, botime të bëra si para Luftës së Dytë Botërore, me beze. Janë paksa të vyera".


Ishte Ministri i Kulturës, Ardjan Turku, ai që i dorëzoi çmimin Brikena Çabejt për realizimin e një botimi me cilësi të veçanta estetike dhe vlera të spikatura në transmetimin dinjitoz të trashëgimisë sonë kulturore.


"Ky botim u dallua për kulturë të lartë botuese, për punë të kujdesshme redaktoriale, respektimin e normave drejtshkrimore, si edhe minimum gabimesh shtypi. Në këtë vlerësim u mbajtën parasysh edhe vlerat intelektuale të botimit", - vijoi Turku me motivacionin e çmimit.


Gjatë kësaj ceremonie ministri theksoi se "krijimi i traditës është një sfidë që u vihet përpara institucioneve shtetërore, krijuesve, intelektualëve, grupeve të interesit dhe krejt shoqërisë shqiptare".


Ai e cilësoi çmimin Kombëtar i Bibliofilisë "Lumo Skëndo", si një vlerë në promovimin e risive të arritura në lëmin e botimeve dhe në përkujdesjen ndaj kujtesës kombëtare.
Duke qenë se po jepej një çmim që mban emrin e një prej figurave më të njohura të letrave shqipe, një hapësirë e vogël ju kushtua edhe ekspozimit të katër botimeve të veprave të Mid'hat Frashërit që janë bërë më 2008-2009-ën.


Historiani Luan Malltezi tha se çmimi përkon me botimin e këtyre veprave dhe më pas bëri një prezantim të shkurtër të tyre: "Fati i Shqipërisë", që përmban ese të zgjedhura ku Frashëri trajton tema si Popullsia e Epirit, Shqipëria dhe shqiptarët, Shqipëria dhe Shqiptarët në emigrim", etj; "Foleja Kombëtare", një dramë me katër akte, kushtuar shkollës së vajzave në Korçë; "Or' e Fundit", që përmban proza letrare dhe dokumentare.


Në këtë linjë botimesh është edhe studimi i Uran Butkës, "Elita shqiptare", një studim me mbi veprimtarinë kryesore të Mid'hat Frashërit dhe pjesë të zgjedhura nga vepra e tij.



Çmimet Kult bëhen 5 vjeç


Në prag të edicionit të pestë të Çmimeve Kult 2009, organizatorët shpallën dje zyrtarisht fazën e dytë të çmimeve, që është votimi i publikut. Janë 40 artistë kandidatë për 10 trofe në kategorinë e librit (letërsia artistike konkurron me publicistikën), e përkthimit dhe arteve pamore.


Për interpretuesin lirik, dy nga kandidatët janë sërish (si në vitet e shkuara) tenori Armaldo Kllogjeri dhe sopranoja Mariana Leka. Pastaj vijojnë kategoritë për instrumentistin e vitit, për albumin muzikor.


Për aktoren më të mirë të teatrit konkurrojnë Margarita Xhepa dhe Luiza Xhuvani, të cilat kanë përballë aktore të reja që kanë luajtur në role të dyta ose të treta. Për kategorinë e aktorit më të mirë të skenës konkurrojnë, ndër të tjerë, Ndriçim Xhepa e Enver Petrovci.


Për regjinë më të mirë teatrale kandidatë janë Arben Kumbaro, Arben Basha, Milto Kutali dhe Erion Kame. Për filmin artistik janë emrat e Dhimitër Anagnostit për "Gjoleka, djali i Abazit", Kujtim Çashku për "Syrin magjik", Fatmir Koçi për "Kohën e Kometës" dhe Milkanët Eno dhe Pirro për filmin "Trishtimi i zonjës Shnajder".


Do të akordohen edhe dy çmime speciale: Aktiviteti më i mirë dhe Personaliteti kulturor i vitit. Ceremonia do të jetë më 10 qershor.


Shekulli online [/I]

[Guri i Kuq]

OPINION
Falsiteti i Nexhmije Hoxhës për “miqësinë” me Eqrem Çabejn

28-10-2009 / Gazeta 55


E gjithë familja e gjuhëtarit të njohur ndiqej nga Sigurimi i Shtetit. E. Çabej u përndoq nga viti 1947 e deri në vdekje


Nga Nexhmije Hoxha nuk presim të dëgjojmë të vërteta. Kjo e moshuar ditët e fundit që i kanë ngelur nga kjo jetë (ku la veç gjurmë të zeza) ka menduar t’i harxhojë plotësisht në dobi të trashjes së falsifikimeve në mënyrë që të përligjë sa të mundë krimin e madhe që ka bërë ajo dhe bashkëshorti i saj. Sikur këto javë, muaj apo qoftë edhe vite t’i harxhonte për të kërkuar falje publike, prapë do të ishte borxh përpara shqiptarëve për gjëmën e zezë dhe 50-vjeçare që ajo si njëra anë e çiftit kriminal u shkaktoi shqiptarëve.



Në lëmin e madh të falsiteteve nuk do të habitemi kur ndonjë nga këto ditë që i kanë ngelur ajo të thotë se Enveri kishte planifikuar ekonominë e tregut, pluralizmin politik, etj. Asaj i ka ngelur vetëm të botojë libra, të japë intervista e për të vënë edhe sot në demokraci në kushtet e lirisë që të jep sistemi kapitalist, kapakun e falsifikimeve të saj. Sepse për Nexhmije Hoxhën duhej të kishte pasur një trajtim tjetër, duhej të kishte pasur një trajtim komunist për të kuptuar më mirë lirinë që të jep sistemi kapitalist. Për dy ditë një e përditshme, e sugjestionuar nga librat e Nexhmijes që janë niveli më i lartë i gënjeshtrës së saj po riboton pjesë në të cilat flitet për “miqësinë e madhe” që paska pasur Enver Hoxha (njeriu që nuk bënte njeri shok) me profesor Eqerem Çabejn. Tani sugjestioni për lexuesin e librave kalon për lexuesin e gazetave dhe për mbarë opinionin. Pyetja që shtron njeriu i zakonshëm në këto raste është: çfarë “miqësie” mund të ketë midis Enverit dhe Çabejt, kur e gjithë familja e gjuhëtarit të njohur ishte në kontroll operativ nga Sigurimi. Tani mund të ndodhë si përherë, nuk është çudi që Nexhmije Hoxha të thotë se “Enveri nuk ka ditur gjë”, sepse Enveri asnjëherë nuk ka “ditur gjë” për krimet e komunizmit, përgjegjësitë për to i vihen vetëm anës ideologjike. Mirëpo Nexhmija mund të kujtohet së paku që sekretarit të parë të Komitetit Qendror i dërgoheshin çdo muaj të dhëna mbi opinionet në popull, të dala pikësëpari nga dosjet e përpunimit të kundërshtarëve të regjimit. Kështu që Enver Hoxha ka lexuar dhjetëra raporte ku është përmendur emri Eqrem Çabej. Si nuk u prek “miku” për mikun dhe “miqësinë” që mëton Nexhmije Hoxha? Apo “nuk dinte gjë Enveri?”. Kjo sepse në pamundësi për ta mohuar këtë fakt, në rastin më të keq i bie që paska qenë Enveri bashkëpunëtor i Sigurimit.



Çabej, historia e një përndjekje në pak rreshta



Eqrem Çabej plotësonte kushtet për t’u përndjekur. Ishte njeri i shkolluar në perëndim. Por një brez injorantësh që u vendosën në pushtet pasi lanë stanet e zanatet e tjera, nuk mund të ishin veçse megalomanë dhe arrogantë ndaj brezit më të shkolluar që kishte pasur ndonjëherë Shqipëria, atij brezi të rritur në shkollat austriake apo gjermane, brezit që shkencën e albanologjisë jo vetëm e kishte pasion por e çoi më përpara në sajë të kulturës dhe dëshirës së madhe që kishte. Në Sigurimin e Shtetit ekzistonte një dosje “Çabej”, një dosje e degës së Punëve të Brendshme Tiranë, një dosje që edhe sot frikëson njerëz. Pse kanë frikë nga kjo dosje? Padyshim kanë ata që edhe sot bëjnë “analiza” zyrtare apo të natyrave të tjera, gjoja mbi dëmin që do të sjellin ato dosje që kanë ngelur të trashëguar nga koha e zezë e komunizmit. Elita e komunizmit, do të jetë pak e tillë po të njihet e vërteta e implikimit të saj me Sigurimin e Shtetit. Shembulli më i qartë sesi vlerësohej njeriu intelektual në diktaturë. Janë dhjetëra raporte biografike të hartuara nga Sigurimi ato vite në formën e “ustanofkës”. Tek të gjitha flitet keq. Shumë herë flitet keq. “Tisi” një intelektual që ishte marrë me punët e shkollave, por që kishte pasur një ndërthurje relative me politikën, sa si ish-bashkimxhi i 1924-s apo edhe bolshevik i atyre kohëve, harton një raport 4 faqesh kundër Eqrem Çabejt. Intrigat e “Tisit” për shkak zotësie e inteligjencie ishin të mëdha. Sejfulla Malëshova kishte pasur respekt për Çabejn dhe si i tillë denoncohej prej “Tisit”. Por si vëzhgues i vëmendshëm, “Tisi” nuk linte pa përmendur edhe kohën kur Çabej frekuentonte lokalet e Tiranës, miqësinë me Ernest Koliqin dhe Tajar Zavalanin, etj. Një denoncim i 24 janarit 1948 i A.V. (“polici” sekretet i gjithë inteligjencies së atyre viteve), tregon me “Dhelpëri” se kurdoherë ka pasur raporte për Çabejn. “Kur i kam folur me entuziazëm për themelonjësin e linguistikës sipas koncepteve marksiste për profesorin e famshëm sovjetik Mar, ai më është përgjigjur ftohtë dhe gati me buzëqeshje ironike se ata nuk kanë rëndësi” - shkruan “dhelpërisht” Andrea Varfi. Ai përmendtte se Çabej kishte lidhje me Sabiha Kasimatin dhe se dilte shëtitje shpesh Jonuz Tafajn dhe Selahudin Toton. Raporte të shumta vinin ato kohë nga “Prurësja” dhe “Edija” (në Institutin e Shkencave). Ky i fundit informonte më 29 shtator 1952 se Çabej shfaqej si “nacionalist borgjez”. Pas përshkrimit biografik mbi jetën e Çabej, më 13 tetor 1953 hartohet edhe plani i prej 14 pikash i masave operativo - agjenturiale, në të cilat kërkohej kërkimi për gjetjen e një bashkëpunëtori të kualifikuar, në qendrën e punës (Institutin e Shkencave) të shihej kontrolli i mirë me anë të bashkëpunëtorit “Edija”, në shtëpinë e banimit do vendosej një bashkëpunëtor që të kontrollonte të gjitha hyrje – daljet, në Bibliotekën Kombëtare, një tjetër bashkëpunëtor, duke pasur mendjen edhe nga të huajt e legatave, “Drojtjes” do t’i jepej detyrë të afrohej me Çabejn, do shihej mënyra e jetesës, të gjitha lidhjet etj.



Planet e tjera fokusoheshin në kërkimin e të dhënave nga e kaluara si dhe duke aktivizuar agjenturën, sidomos “Drojën”, “Dinamon”, “Burimin”, duke vazhduar me “Edijen” dhe “Çajupin”. Më 1958 shtoheshin në drejtim të tij, bashkëpunëtorët “Jaku” (Z. SH) dhe “Leksiku” për të parë aktivitetin e Çabejt në qendrën e punës. Disa muaj pasi Eqrem Çabej kishte vdekur, më 11 janar 1981 merret vendimi për arkivimin e dosjes së tij. Akti i fundit i kësaj ndjekjeje ka këtë përmbajtje: “Unë punëtori operativ Gëzim Bejko, mbasi studiova dhe analizova materialet e dosjes në kontroll operativ 2B të Eqrem Çabejt, Gjeta: Eqrem Çabej është i biri i Hysenit dhe i Lishesh, i datëlindjes 1908, lindur në Gjirokastër, rrjedh nga një familje shtresë e pasur qytetare, i martuar, i padënuar ndonjëherë, i paorganizuar, me arsim të lartë, ka punuar si punonjës shkencor në Institutin e Gjuhësisë dhe të Letërsisë, me kombësi shqiptare, ka banuar në lagjen nr.2, rruga “Qemal Stafa”, nr.395/12. Qëndrimi politik i familjes dhe të afërmve të tij gjatë regjimit të Zogut ka qenë pro atij regjimi, mbasi ishin me influencë dhe përkraheshin nga ai regjim. Okupacionin fashist e priti mirë dhe i shërbeu me besnikëri, duke propaganduar në favor të tij. Mbas çlirimit të vendit, ka vazhduar të propagandojë në rrethin e tij të ngushtë kundër pushtetit popullor dhe është shoqëruar me elementë të ndryshëm armiq. I vëllai i tij Selahudin Çabej ka qenë prefekt në Kosovë dhe është pushkatuar për veprimtari armiqësore. Vëllai i gruas së tij Selam Damani ka qenë eksponent i Ballit Kombëtar, në pragun e çlirimit u arratis në Itali. Gruaja e tij Shyhrete Turkeshi është përjashtuar nga partia dhe ka qenë në burg për veprimtari armiqësore. Vetë Eqremi pasi kreu studimet e larta në Austri për filozofi kthehet në Shqipëri dhe ka punuar në gjimnazin e Gjirokastrës si mësues në normalen e Elbasanit, ndërsa në vitin 1940 është dërguar në Itali nga Ernest Koliqi për punë shkencore pranë Akademisë në Romë. Në shtator 1943 megjithëse ndodhej në Itali, emërohet ministër i Arsimit, detyrë të cilën nuk e ka pranuar. Mbas çlirimit ka punuar në Institutin e Shkencave dhe të Letërsisë deri kohët e fundit që ka vdekur. I përmenduri, më datën 4 tetor 1952 është marrë në përpunim aktiv 2A si agjent i mundshëm në shërbim të zbulimit gjerman. Nga ndjekja e atëhershme e përpunimit të tij ka rezultuar se veç agjitacionit e propagandës armiqësore që ka zhvilluar, për të kanë lindur dyshime që të jetë vënë në shërbim të zbulimit të huaj.



Kështu në gusht të vitit 1961 Eqremi duke qenë me pushime në plazhin e Durrësit është takuar disa herë me një femër turiste gjermano-perëndimore Karla Vidali dhe në një rast e ka marrë atë për vizitë në vilën e tij, ku ka qëndruar rreth 2 orë. Këto takime me të lartpërmendurit kanë lënë dyshime duke qenë se vetë turistja kishte dyshime si kuadër e zbulimit. Ish b.p. “Moli” (A.DH.) me të dhënat e tij datë 10 nëntor 1970 ka raportuar se “Takimet e Olbergut me Eqrem Çabejn ishin jashtëzakonisht të shpeshta, deri të bezdisshme. Qysh sa kishte ardhur Olbergu në hotel “Dajti”, pa kaluar 5 minuta, Eqremi kërkoi në telefon që të mësonte numrin e dhomës së tij për “t’i uruar mirëseardhjen”. Olbergu është doktor austriak në fushën e gjuhësisë dhe gjatë kontrollit të tij kur ishte në vendin tonë, la dyshime si kuadër i zbulimit me detyra të caktuara. Sipas Xhavit Beqirit, ish-shifrant në ambasadën tonë në Austri, del se “Në vitin 1970 profesor Eqrem Çabej ishte në Vjenë për të kuruar djalin e tij. Aty ai ka mbajtur kontakte me mjaft të huaj, si dhe me Shvaken, lidhje e ngushtë e Komitetit “Shqipëria e Lirë”, i cili ka shkruar artikuj në gazeta kundër Shqipërisë. Me këtë person Eqremi ka shkuar dhe është takuar në një vilë jashtë Vjenës e ka qëndruar më tepër se 4 orë me të. Eqremi ka bërë në Vjenë shpenzime jashtë mundësive dhe veç të tjerave ka blerë 4 orë dore. Nga viti 1973 e këtej në ngarkim të të sipërpërmendurit nuk ka dalë ndonjë material që të bëjë fjalë se zhvillon veprimtari armiqësore, por rezulton që të jetë korrekt në shoqëri e të punojë pa u lodhur e me pasion duke dhënë një kontribut të shquar për shkencën shqiptare. Duke marrë parasysh sa sipër, si dhe faktin që më datën 23 gusht 1980 Eqrem Çabej ka vdekur, dosja e tij e formularit 2B do të arkivohet.



Ishte një ndër rastet e zakonshme që më mirë se çdo gjë tregonte dështimin e Sigurimit dhe kotësinë e akuzave që ngrinte. Kjo sepse një person i ndjekur si i dyshuar prej vitesh si “agjent i zbulimit gjerman”, nuk dilte gjëkundi të ishte i tillë.



Por Sigurimi nuk do mjaftohet vetëm me kaq. Një dosje operative 2B kishte edhe bashkëshortja e Eqremit, Shyretja.



A i mjaftojnë vetëm këto dy fakte Nexhmijes për vazhduar më shumë me “miqësinë e madhe”?

[Xhuxhumaku]

Zbulohet dokumenti,si e ndiqte Sigurimi i Shtetit Eqerem Çabejn me urdhër të Enverit

» Vendosur: 28/10/2009 - 08:41
•

Afrim imaj

“Enver Hoxha dhe Eqerem Çabeji janë dy personalitete të shquara të realitetit politik dhe kulturor të Shqipërisë, për të cilët duhet të krenohemi të gjithë”
E shfaqur ditët e fundit në publik me rrëfimet për të shoqin, Nexhmije Hoxha, rreket të zbulojë vlerat e tij, duke hulumtuar në retrospektivën e miqësisë së diktatorit me profesorin e shquar Eqerem Çabej, si dy vërsnikë nga Gjirokastra, me bashkëshorte dibrane(!) Me qasjen për të baras vlerësuar kontributet e dy bashkëmoshatarëve nga qyteti i ngurtë, gruaja më e fortë e regjimit komunist, orvatet të gjejë fabulën e rastit për t’u ofruar shqiptarëve të pavërtetat e radhës. Qysh në krye të shënimeve të saj, e veja e diktatorit, bën me dije lidhjet e hershme të Enverit me profesorin e nderuar, duke artikuluar takimet spontane dhe përkujdesjen e të shoqit për Çabejin e shquar. Sakaq, nuk harron të rrëfejë për respektin që ushqente Enveri ndaj vërsnikut të tij, të cilit siç pohon Nexhmija, i ka kërkuar disa herë ndihmën e vyer për të bërë shqipërime të ndryshme në librat me kujtime. Po kështu, Hoxha nuk mund të harrojë interesimin e veçantë të së shoqit për shëndetin e Çabejit dhe ndihmën e tij për familjarët e tjerë në raste sëmundjesh e fatkeqësish. Pak a shumë e gjithë “miqësia” midis dy vërsnikëve fokusohet në kuadrin e këtyre detajeve që gjithsesi mbeten të dyshimta dhe rrëfenja vazhdon me kontributet historike të Enverit për zhvillimin e vendit drejt progresit dhe lirisë, çka është dhe qëllimi i saj. Mashtrimi këtë radhë është dyfish djallëzor. Pa u zgjatur me “kontributet” e diktatorit për Shqipërinë dhe shqiptarët, të ditura tashmë për gjithkënd me sy në ballë është me vend leximi i kujdesshëm i fabulës, që bën fjalë për “miqësinë” e Enverit me profesorin e shquar. Për të provuar sa e vërtetë ka qenë kjo lidhje vërsnikësh, mjafton të lexosh vetëm pak radhë nga dosja e sigurimit për Eqrem Çabeji e hapur me urdhër të Enver Hoxhës, ku zbulohet se gjatë tërë jetës studiuesi i shquar është gjurmuar nga Policia Sekrete dhe ka qenë nën vëzhgimin e agjentëve të fshehtë. “Dosja Çabej” është nga më të hershmet në historinë e sigurimit të shtetit komunist. Fill pas çlirimit, me përkujdesjen e lidershipit politik për të pastruar radhët e intelektualëve nga kundërshtarët e regjimit dhe pjesa e dyshuar e korpusit të së shkolluarve në Perëndim, Policia Sekrete ka nisur gjurmimin dhe ndjekjen e studiuesit Eqerem Çabejit. Të parat dokumente që janë arkivuar në të janë raportet biografike të siguruara në rrugë agjenturore, ku artikulohet me saktësi profili antiparti i Eqerem Çabejit, si njeri me prirje antimarksiste dhe kundërshtar i regjimit. Në të gjitha rastet, sipas platformës përkatëse, këto raporte përfundonin në zyrën e Sekretarit të Parë dhe prej aty ideohej vijimësia e operacioneve të fshehta për kryqëzimin e protagonistit të tyre. Po çfarë dokumentohej në to?

Raporti i parë: Çabeji ka miqësi të dyshimta

Dokumenti parë i Sigurimit të Shtetit për profesor Eqrem Çabeji mban datën 29 shtator 1947 dhe është ndërtuar në formën e raportit biografik me të dhëna të hollësishme për jetëshkrimin e tij. Në të bëhet e ditur se Profesor Çabeji kishte mbaruar studimet në Austri dhe dinte shumë mirë gjermanisht, frëngjisht, italisht dhe latinisht. Me ardhjen në Shqipëri ushtroi profesionin e mësuesit, në fillim në gjimnazin e Shkodrës (1934-1935) dhe më vonë në Normalen e Elbasanit (1935-1936). Gjatë periudhës 1936 – 1937 punoi në Ministrinë e Arsimit dhe pas shërbimit ushtarak ku u gradua aspirant, u kthye profesor në Gjirokastër. Në vitin 1939 u emërua drejtor i Liceut në Tiranë, detyrë të cilën e ushtroi deri në vitin 1940. Prej aty, nënvizohet në raport, Eqrem Çabeji me interesimin e Ernest Koliqit shkoi në Itali me mision nga fashizmi, i fshehur pas një burse studimi. Teksa ndodhej në Romë, në maj të vitit 1943, emërohet ministër i Arsimit dhe merr tre rroga të majme, por “nga frika e luftimeve në Shqipëri” nuk u kthye për të marrë detyrën. Nga Italia mbërriti në Tiranë në korrik të vitit 1944 dhe në vitin 1945 u emërua nëpunës teknik në Institutin e Shkencave. “I gjithë rrethi familjar dhe shoqëror i Çabejit, saktëson raporti, është i përbërë nga elementë kundërshtarë të pushtetit, të prekur nga reformat e ndryshme, që urrejnë partinë dhe regjimin politik”. Në vijim, dokumenti i policisë së fshehtë, vë në dukje se burri i motrës së Eqerem Çabejit (Selim Damani) kishte qenë eksponent i Ballit Kombëtar dhe ishte arratisur jashtë shtetit menjëherë pas çlirimit, ndërsa i vëllai Selahudin Çabej ish-prefekt i Gjakovës ishte vrarë nga forcat partizane në janar të vitit 1944. Sa biografia familjare, sipas raportit përmbledhës të sigurimit, Eqrem Çabejin e komprometonte rrethi shoqëror dhe lidhjet e intime. Marrëdhëniet me Selaudin Toton e Gjergj Ashtën dhe miqësia me Sokrat Dodbibën, Vedat Kokonën, Abaz Xhomon, Mark Ndojën etj., risillej në vëmendje të funksionarëve vigjilentë të shtetit komunist si një rrethanë dyshuese në profilin e profesorit të shquar. E gjithë kjo lëndë përligjte sipas platformës së sigurimit regjistrimin e dosjes së Çabejit në kategorinë 2B, kategori kjo që i përkiste personave që kishin zhvilluar veprimtari armiqësore, por aktualisht shfaqeshin jo aktivë, ku bënin pjesë kryesisht pjesëtarë të shtresave të përmbysura nga regjimi komunist, ish-bashkëpunëtorë të okupatorëve, ish-kulakë, ish-pronarë, zyrtarë politikë të regjimeve të kaluara etj. Po dosja “Çabej”, siç konstatohet nga dokumentet, vetëm pak vite e ka mbajtur siglën sekrete 2B dhe ka kaluar tek 2A-ja, që nënkuptonte kategorinë e “elementëve armiq” që veprojnë aktivisht kundër pushtetit popullor. Autoriteti i vetëm që zyrtarizonte kapërcimin nga njëra kategori tek tjetra, ishte sekretariati i KQ, ku sekretar i Parë ishte Enver Hoxha...

Dokumenti: Çabej element armik

Dosja “2A” me numër 8870, ka një dokument të nënshkruar më 13 tetor 1953, në të cilin bashkë me raportin biografik të Profesor Çabejit të pasuruar me të dhëna të reja rreth profilit si element kundërshtar i regjimit, ndodhet dhe plani i masave operativo-agjenturore për gjurmim të tij. Pjesa më e madhe e çështjeve që parashikohen për tu verifikuar, ka të bëjë me një informacion të depozituar në strukturat e sigurimit nga njëri prej bashkëpunëtorëve me pseudonimin “Tisi” (J.B). Ai ka konstatuar se Profesor Çabeji në vitin 1943 kishte marrë tre rroga të larta nga qeveria dhe kishte ndërhyrë gjatë luftës për të liruar Stefo Grabocën dhe Mina Uçin. Sakaq, në planin e masave parashikohej sqarimi i të dhënave të tjera për lidhjet e fshehta të Çabejit me Edith Ndroqin e Dom Zef Bicin dhe rolin e tij në një organizatë reaksionare që inkurajon arratisjet jashtë shtetit. Po si precizoheshin masat agjenturore. Ja çfarë përmbante plani i hartuar nga ekspertët e policisë së fshehtë...
1. Në të gjitha degët operative në qendër dhe në degën e Tiranës të gjendet ndonjë bashkëpunëtor i kualifikuar, që lidhet me profesor Eqerem Çabejin. Të kontrollohen fletë-lidhjet e këtyre bashkëpunëtorëve.
2. Në qendrën e punës ku punon të përdoret agjentura e objektit për të kontrolluar qoftë në punë, në kontakte të ndryshme etj. Të përdoret sidomos për këtë bashkëpunëtorja “Edija”
3. Në shtëpinë ku banon profesor Eqrem Çabej të vendoset një bashkëpunëtor, me qëllim që të kontrollojë të gjitha hyrjet dhe daljet që bëhen në shtëpinë e tij.
4. Duke qenë se në Bibliotekën e cila frekuentohet nga profesor Eqrem Çabej si dhe nga të huajt që ndodhen këtu (të legatave të huaja) nuk kemi bashkëpunëtorë, duhet të vendosim një informator.
5. Bashkëpunëtores “Drojtja” nëpërmjet Rrok Zojzit me të cilin lidhet t’i jepet detyrë që t’i afrohet profesor Çabejit.
6. Të nxirret nga procesverbali i Sabiha Kasimatit implikimi për profesor Çabejin.
7. Dëshmitari R. Hila të pyetet hollësisht rreth asaj që i ka thënë i burgosuri Vangjel Zoto për Eqrem Çabejin. Të përpilohet procesverbali me dëshmitarë të rregullt.
8. Të studiohet dosja e ish bashkëpunëtorit “Tisi”, i cili ka dhënë dhe më parë të dhëna për Eqrem Çabejn dhe të shikohet nëse mund të pyetet si dëshmitarë.
9. Të informohemi për lidhjet e tij aktuale me të quajturën Shyrete Turkeshi dhe të hetojmë për karakterin e tyre.
10. Të merren të dhëna të hollësishme mbi mënyrën e jetesës që bën (anët pozitive dhe negative).
11. T’i kërkohet seksionit të Skraparit informacion i hollësishëm rreth objektit të tyre me tendencë arratisje dhe që lidhet me Eqrem Çabejin.
12. Me qëllim që të provojmë më mirë lidhjet e tij, të vihet në survejim për pesë ditë.
13. Të studiohet agjentura ekzistuese me qëllim të gjetjes së një bashkëpunëtori të përshtatshëm për përpunim aktiv të tij. Nëse nuk do të gjejmë bashkëpunëtor të tillë nga agjentura ekzistuese, atëherë të studiojmë gjetjen e një kandidati për rekrutim dhe ta rekrutojmë.
14. Përpunimi i Çabejit të koordinohet me përpunimet që ndjek dega e ushtrisë.
Përgjegjës për zbatimin e këtij plani kapiten Koli Shuke nën kontrollin direkt të major Rasim Dedja.



“Miqtë” e Çabejit: Është antimarksist

Pjesa më misterioze e dosjes “Çabeji”, janë raportet e bashkëpunëtorëve të fshehtë, pjesa më e madhe e të cilëve janë kolegë, shkrimtarë, kritikë e zyrtarë të administratës së Institutit të Shkencave.
Një taborrë me spiunë e gjurmoi për vite me radhë duke mbushur faqe të tëra me raporte për sjelljet e dyshimta dhe prirjet antiparti. Në të gjitha rastet vigjilentët e përzgjedhur nga strukturat e sigurimit të shtetit, nuk u shfaqën me inteditetet e tyre, por me emërtimet “Dhelpra”,”Gjevreku”, “Prursja”,”Edija”, “Plepi” etj. Çfarë raportonin ata?

“Dhelpëria” AV
Denoncimi i poetit AV i njohur ndryshe nga Policia Sekrete “Dhelpra” mban datën 24 janar 1948. Ja çfarë shkruhet në të: “Kur i kam folur me entuziazëm për themelonjësin e linguistikës sipas koncepteve marksiste, për profesorin e famshëm sovjetik Mar, ai më është përgjigjur ftohtë dhe gati me buzëqeshje ironike se ata nuk kanë rëndësi”
“Gjevreku”
“Eqrem Çabeji është indiferent dhe me tendenca konservatore” Raporti i tij mban datën 10 prill 1950
“Prurësja”
Në një raport tjetër agjenturor të vitit 1950 vihet në dukje profili antimarksist i Profesor Çabejit. I vëmendshëm një miku i gjuhëtarit të shquar, nuk mund të rrijë pa ia raportuar partisë atë që konstaton në sjelljet e tij. Ja çfarë raporton “Prurësja” “Eqrem Çabeji thotë se kultura marksiste konsiderohet si hiçgjë, veprat e Leninit jo si kryevepra, por si ngjarje të rastit... Është shumë i pakënaqur për mënyrën e jetesës së tanishme, por është shumë i rezervuar. Pakënaqësitë i shfaq tek njerëzit e rrethit të vet dhe aty me shumë rezerva. Miqësi mjaft të ngushtë ka me Shyrete Turkeshin. Miqësia ndryshon nga ajo e para. Sot për sot nuk ka qëllime martese, por më vonë në qoftë se situata ndryshon, si e mendojnë ata, mund të përfundohet”. Sakaq “Prurësja” është indinjuar, siç thotë kur Çabeji i ka konfirmuar: “Në Shqipëri ose shtetet e tjera me demokraci popullore, kulturë për masat e popullit ose njerëzit me arsim të mesëm dhe të lartë përqendrohet vetëm te kultura Marksiste–Leniniste.”
“Edija”, 1952
Raporti i parë i bashkëpunëtores “Edija” që mesa duket është punonjëse e Institutit të Shkencave, mban datën 29 shtator 1952. Ajo pasi përshkruan punën e tij me Buzukun, Budin dhe Bogdanin, nënvizon se shprehej indiferent për linguistikën sovjetike të Stalinit për të cilin shprehej se kishte ide të marra. “Edija” konfirmonte me qetësi se në të gjitha sjelljet Çabej shfaqej si “nacionalist borgjez”. I frekuentonte të gjitha mbledhjet sindikale, por nuk diskutonte. Përcaktohej me ego të madhe, prekej shpejt në sedër, por ishte gjithnjë i matur e serioz”.
vijon nesër...

panorama

[Xhuxhumaku]

Dosja e Sigurimit,Mehmet Shehu: Çabej,eksponent kryesor i reaksionit antishqiptar

» Vendosur: 29/10/2009 - 08:58
•

Afrim imaj

Në numrin e djeshëm gazeta publikoi një pjesë të dosjes “Çabej”, me dëshmi e dokumente të Sigurimit të Shtetit për profesorin e shquar. Përkundër rrëfimit të Nexhmije Hoxhës për miqësinë e Enverit me Eqrem Çabejin, u sollën prova autentike si e futi diktatori dijetarin e njohur në kurthin e spiunëve dhe të operacioneve agjenturore. U zbardhën fakte të panjohura për mënyrën si u vu Çabeji në gjurmimin e Policisë së Fshehtë me përkujdesjen e veçantë të lidershipit politik për të pastruar radhët e intelektualëve nga kundërshtarët e regjimit dhe pjesa e dyshuar e korpusit të së shkolluarve në Perëndim. Ndërkaq, publikuam disa nga raportet informative të bashkëpunëtorëve të sigurimit, ish-kolegë e miq të profesorit të nderuar, të cilët e ndiqnin fshehtas dhe vinin në dijeni organet e zbulimit për sjelljet dhe profilin antikomunist të tij. Në morinë e tyre shkëputëm një pjesë të së dhënave të “Dhelprës”, “Edies”, “Prurëses” e “Gjevrekut” në të cilat denoncohej prirja antimarksiste dhe liberale e Çabejit të madh dhe shpërfillja e tij për veprat e Leninit dhe Stalinit...
“Eqrem Çabej, si element inteligjent dhe me kulturë të gjerë, përbën rastin e eksponentit të dorës së parë të reaksionit. Prandaj duhet bërë kujdes i madh në gjurmimin ndaj tij”, Gjeneral-leitnant Mehmet Shehu, ish-kreu i Policisë Sekrete, tërhiqte vëmendjen e strukturave të angazhuara në operacionet e fshehta kundra profesorit të shquar, duke vënë theksin në “karakterin e veçantë e kompleks që paraqiste rasti Çabej”. Përtej kësaj përkujdesje, në shënimet e shumta ish-ministrit të Brendshëm në këtë dosje, bie në sy fokusimi në tre çështjeve për të cilat gradianti më i lartë i Policisë së Fshehtë, parandiente provën e patjetërsueshme për ta kryqëzuar një herë e mirë shkencëtarin e gjuhësisë. Çështja e parë për të cilën këmbënguli nga fillimi deri në fund Mehmet Shehu, kishte të bënte me zbardhjen e motiveve të vërteta të lidhjes së Eqerem Çabejit me Ernest Koliqin. Herë pas here ai kërkonte shpjegime për rrethanat e emërimit të Çabejit në detyrën e ministrit të Arsimit dhe mënyrën si deportimit të tij në vitet e luftës në Itali. Ndërkaq, gjenerali i zbulimit komunist, përjetonte me shqetësim enigmën e raporteve të mundshme të profesorit të njohur me zbulimin gjerman. Deri sa ndërroi jetë Çabeji i madh, Mehmet Shehu nuk u shkëput për asnjë moment nga ideja e lidhjeve agjenturore të protagonistit të dosjes “Çabej” me agjenturën e shtetit të fuqishëm evropianoperëndimor. Kaq i angazhuar ishte numri Një i Policisë Sekrete në pjesën e hulumtimit sa kishte kërkuar në biografinë e bashkëshortes së Çabejit, Shyhretit, e cila ishte përjashtuar herët nga Partia Komuniste dhe ishte dënuar për veprimtari armiqësore. Gjithsesi, rrethi i enigmave për figurën dhe profilin e profesorit të shquar ishte shumë më i gjerë. Një korpus i tërë zbuluesish, operativësh, spiunësh e bashkëpunëtorësh vigjilentë operojnë për ditë, javë, muaj e vite me radhë dhe deri në vdekjen e njeriut që gjurmuan pareshtur nuk mundën të provojnë hipotezën mjerave sipas të cilës Çabeji ishte eksponent i dorës së parë të reaksionit antishqiptar. Çuditërisht, këtë procedurë zyrtare sipas Nexhmije Hoxhës, e cila na u shfaq së fundi me kujtimet për miqësinë e të shoqit me Çabejin, nuk e ka ditur Enveri(!)

Epilogu i Dosjes “Çabeji”

I ka takuar punëtorit operativ Gëzim Bejko të nënshkruajë i fundit në dosjen voluminoze “Çabej”. Me shënimet që ka bërë në datën 11 janar 1981, në një farë mënyre, ka shënuar dhe epilogun e dosjes misterioze të tejmbushur me raporte e informata agjenturore të një periudhe gati 35-vjeçare. Vetëm pak muaj pasi protagonisti i dosjes ndërroi jetë, Bejko duke bërë ritualin formal për ta adresuar në burgun e arkivave sekrete, artikulon një raport përmbledhës rreth përmbajtjes së saj. Për aq sa i kërkon rregulli i detyrës, nis të përshkruaj me qetësi: Eqerem Çabej është i biri i Hysenit dhe i Lishesh, i datëlindjes 1908, lindur në Gjirokastër, në një familje shtresë e pasur, i martuar, i padënuar ndonjëherë, i paorganizuar, me arsim të lartë, ka punuar si punonjës shkencor në Institutin e Gjuhësisë dhe të Letërsisë, banues në lagjen nr.2, rruga “Qemal Stafa”, nr.395/12. Qëndrimi politik i familjes dhe të afërmve të tij gjatë regjimit të Zogut ka qenë pro atij regjimi, mbasi ishin me influencë dhe përkraheshin nga ai regjim. Okupacionin fashist e priti mirë dhe i shërbeu me besnikëri, duke propaganduar në favor të tij. Mbas çlirimit të vendit, ka vazhduar të propagandojë kundër pushtetit popullor dhe është shoqëruar me elementë të ndryshëm armiq. I vëllai i tij Selahudin Çabej ka qenë prefekt në Kosovë dhe është pushkatuar për veprimtari armiqësore. Vëllai i gruas së tij Selam Damani ka qenë eksponent i Ballit Kombëtar, në pragun e çlirimit u arratis në Itali. Gruaja e tij Shyhrete Turkeshi është përjashtuar nga partia dhe ka qenë në burg për veprimtari armiqësore. Vetë Eqeremi pasi kreu studimet e larta në Austri për filozofi kthehet në Shqipëri dhe ka punuar në gjimnazin e Gjirokastrës dhe si mësues në Normalen e Elbasanit, ndërsa në vitin 1940 është dërguar në Itali nga Ernest Koliqi për punë shkencore pranë Akademisë në Romë. Në shtator 1943 megjithëse ndodhej në Itali, emërohet ministër i Arsimit, detyrë të cilën nuk e ka pranuar. Mbas çlirimit ka punuar në Institutin e Shkencave dhe të Letërsisë deri kohët e fundit që ka vdekur. I përmenduri, më datën 4 tetor 1952 është marrë në përpunim aktiv 2A si agjent i mundshëm në shërbim të zbulimit gjerman... Në gusht të vitit 1961 Eqeremi duke qenë me pushime në plazhin e Durrësit është takuar disa herë me një femër turiste gjermano-perëndimore Karla Vidali dhe në një rast e ka marrë atë për vizitë në vilën e tij, ku ka qëndruar rreth 2 orë. Këto takime me të lartpërmendurit kanë lënë dyshime, duke qenë se vetë turistja kishte dyshime si kuadër e zbulimit... Sipas Xhavit Beqirit, ish-shifrant në ambasadën tonë në Austri, del se: “Në vitin 1970 profesor Eqerem Çabej ishte në Vjenë për të kuruar djalin e tij. Aty ai ka mbajtur kontakte me mjaft të huaj, si dhe me Shvaken, lidhje e ngushtë e Komitetit “Shqipëria e Lirë”, i cili ka shkruar artikuj në gazeta kundër Shqipërisë. Me këtë person Eqeremi ka shkuar dhe është takuar në një vilë jashtë Vjenës e ka qëndruar më tepër se 4 orë me të. Eqeremi ka bërë në Vjenë shpenzime jashtë mundësive dhe veç të tjerave ka blerë 4 orë dore. Nga viti 1973 e këtej në ngarkim të së sipërpërmendurit nuk ka dalë ndonjë material që të bëjë fjalë se zhvillon veprimtari armiqësore... Duke marrë parasysh sa sipër, si dhe faktin që më datën 23 gusht 1980 Eqrem Çabej ka vdekur, dosja e tij e formularit 2B do të arkivohet.”. Këtu mbyllet misteri i një dosje që lë të hapur një histori misterioze. Po njerëzit e zbulimit të fshehtë nuk janë mjaftuar vetëm me gjurmimin profesor Çabejit. Njëherazi me të ata kanë ndjekur e vëzhguar me teknikat e tyre operativo-agjneturore edhe të shoqen dhe të bijën e tij për vite me radhë.

Spiunët që kryqëzuan Çabejin: Ka lidhje me agjenturat e huaja

“Element antiparti”, “Simpatizant i monarkisë”, “Agjent i zbulimit gjerman”, “Kundërshtar i regjimit komunist”...Dhjetra e qindra përcaktime të tilla i atribuohen Eqrem Çabejit nga armata e spiunëve të fshehtë. Janë kolegë, miq e bashkëpunëtorë të profesorit që e ndjekin këmba këmbës dhe vigjëlojnë me vëmëndje çdo sjellje të tij. Pastaj seleksionojnë atë që mendojnë se është e vlefshme për Partinë dhe rendin për ta denoncuar sa më parë te organet e sigurimit. Mjafton të sjellim një pjesë të tyre për të parë këtë “kontribut” të njerëzve hije...

“Dhelpra”

Në raportin e “Dhelprës” të datës 24 dhjetor 1953, informohej se Eqrem Çabej dhe Lagush Poradeci besonin në Zot, ndërkohë që gjurmuesi i fshehtë kishte konstatuar faktin e dyshimtë se profesor Çabeji shkruante shumë në gjermanisht.

Prurësja

“Prurësja”, në raportin e datës 24 nëntor 1953 shkruan se ka qenë për vizitë në shtëpinë e çiftit Çabeji dhe Eqeremi i ka propozuar të lidhte martesë me Sejfulla Malishovën. “Në rast se kërkon të martohesh me ndonjë komunist, mund të më thuash”, i ka thënë profesori. Gjatë asaj bisede ka rënë fjala për Naxhije Dumen dhe të dy bashkëshortët janë shprehur me konsiderata për kulturën e saj. “Prurëses” i ka bërë përshtypje deklarata e Shyhretit të shoqes së Çabejit e cila është shprehur: “Unë i njoh mirë si Nexhmijen (Hoxhën) dhe Fiqereten (Shehun), por Naxhie Dumja ua kalon të dyjave”. Punëtori operativ që e ka lexuar këtë raport, rikthehet tek informatorja me porositë e rastit: “Me Eqeremin vazhdoje miqësinë. Përfito nga ai çka mund të thotë kundër pushtetit. Në lidhje me propozimin e bërë për fejesë me Sejfullain (Malshovën), kjo është punë personale. Ta falënderoje që kujdesej, por të thoshte se kishte disa pengime familjare... Mundohu të mos flasësh keq për Naxhijen në sy të tyre”.

”Prurësja”,

“Prurësja”, informatorja që arrin të futet në shtëpinë e Eqerem Çabejit, në raportin e datës 15 shkurt 1955, bën të ditur se në bisedë e sipër për gruan, profesori ka pohuar që ata gjatë luftës nuk e zbrazën asnjëherë armën, ndërsa për hatrin e tyre ishin vrarë disa djem të mirë. Ndërkaq, “Prurëses” i kanë tërhequr vëmendjen rezervat që shfaqi Eqeremi për çështjen e idealit komunist: “Sot nuk ekziston në vendin tonë as dashuri ideale, as familje të tillë dhe as ideal, megjithëse shumë betohen për ideal”. Në një raport tjetër të kësaj informatoreje që mban datën 23 shkurt 1955, pasqyrohen mendimet e Çabejit dhe të shoqes Shyhretit për zhvillimet në Bashkimin Sovjetik, për të cilat dy bashkëshortët nuk janë optimistë. Madje “Prurësja” vigjilente nuk mund të rrinte pa shënuar dhe shprehjen e profesorit të shquar: “Bashkimit Sovjetik nuk i dhimben popujt”.

Aeroporti

“Aeroporti i Tiranës”, punonjëse e stabilimentit “Mihal Duri” raporton për sjelljet e kunatës së Çabejit, Neke Turkeshit. Nga bisedat që ka pasur me të, ka mësuar tronditjen dhe frikën me të cilën e ka përjetuar familja e profesorit rënien e Malenkovit dhe ardhjen në pushtet Bulganinit.

“Shigjeta”

“Shigjeta” Në raportin e datës 20 tetor 1957 informonte se profesorët e universitetit të Tiranës Eqrem Çabeji, Qazim Turdiu, Minella Karajani e Rrok Zojzi flasin keq për regjimin në Shqipëri.

LABINOTI

Labinoti: “Labinoti” i caktuar për kontrollin e korrespodencës dhe letërkëmbimeve të Eqerem Çabejit, informonte se profesori shkëmbente letra me Nexhip Allpanin, studiues me origjinë shqiptare në Turqi, Sulejman Kulçen albanolog, por edhe më studiuesit e tjerë Wilfred Fiedler, Vittore Pisanit, Hans Prosel, H. Mihalesku, Vito Borgia, Franc Babinger, Ernest Locker etj. Sakaq njeriu që ka kontrolluar gjithçka nga korrespodenca e Çabejit, bën të ditur se në përgjithësi tematika e tyre fokusohet në çështjet e albanologjisë dhe ato të Kosovës. Ndër të tjera, “Labinotit” i tërheq vëmendjen fakti që profesor Çabeji i kërkon me anë të një letre një personalitetit perëndimor librat e Ulrih Schmall “Mbi gjuhën e vjetër greke të Sicilisë”, dhe të Ë. Merlingen “Bazat e greqishtes së vjetër”...

“Moli”

Bashkëpunëtori tjetër me pseudonimin Moli mban lidhje me operativin Ropi Postoli dhe raporton rreth bisedës që profesor Eqrem Çabeji ka zhvilluar me doktorin austriak të gjuhësisë gjuhësi Herman Olbert. Ai ka pyetur nëse ishte e vërtetë se kinezët po ndërtonin port nëndetëse. Sipas tij e ardhmja e botës paraqitej e zezë dhe e paqartë. Olbert kishte deklaruar në takimin me Çabejin se Shqipëria ishte e izoluar dhe se nuk shikonte ç'ndodhte jashtë saj ndërkohë që vlerësonte nivelin e jetesës në Austri, i cili sipas tij ishte shumë i lartë. Sipas Molit takimet e Çabej me Olbertin kishin qënë të shpeshta dhe ata kishin shëtitur e kishin pirë kafe bashkë disa herë. Gjatë këtyre takimeve profesori austriak kishte pohuar se ishte fat që tani për tani Shqipërinë po e linin rehat fuqitë e mëdha. Siaps tij drejtimi i Shqipërisë do ishte i qartë për aq sa ishte gjallë Enver Hoxha. Pas tij gjërat do ndryshonin.

panorama

[sirena_adria]

EQEREM ÇABEJ : Gjuha shqipe është e pasur, pastërtia e saj është tregues i nivelit të kulturës

Gjuha pasqyron një kombësi, ajo është pasqyra më e qartë e një kombësie dhe e kulturës së saj. Shkalla e pasurisë dhe e pastërtisë së gjuhës është një tregues i nivelit të kësaj kulture. Prandaj ringjalljet nacionale kudo e në çdo kohë kanë shkuar hap më hap me pasurimin e pastrimin e gjuhës. Për të dhënë vetëm dy shembuj, po përmendim Irlandën dhe Turqinë. Në Irlandë, menjëherë pas shkëputjes prej Britanisë së Madhe dhe fitimit të pavarësisë, po edhe më parë, gjuhëtarët hapën shkrimet e vjetra, që i kishte mbuluar pluhuri i kohës, dhe qitën në dritë leksema të moçme të gjuhës që s’i njihte më kurrkush, që kishin qenë përdorur disa shekuj, mbase edhe njëmijë vjet më parë, dhe i shtinë në shkollë e në qarkullim, edhe sot janë në përdorim të përgjithshëm.

Në Turqinë qemaliste, në vazhdim të punës që pat nisur më parë, sidomos Sami Frashëri, për pastrimin e gjuhës nga fjalët, shprehjet dhe ndërtimet sintaktike arabe e perse që e kishin mbuluar, me reformën gjuhësore që nisi në vitin 1928, u hulumtuan një varg fjalësh të turqishtes (osmanishtes) së vjetër dhe të disa të tjerave gjuhë turke të Azisë, dhe këto të gjitha dhanë një ndihmesë të madhe në pastrimin e gjuhës dhe pasurimin e saj me lëndë vendi.
Një ndër detyrat kryesore të gjuhësisë shqiptare, krahas kërkimeve teorike, është edhe mbetet pasurimi i gjuhës me elemente të gurrave vetjake dhe spastrimi i saj prej masës së fjalëve të huaja, që kanë vërshuar së jashtmi dhe që po vazhdojnë edhe në ditët tona. Kanë depërtuar e depërtojnë në shkrimet shkencore edhe letrare, në shtyp, në radio, në televizion, në bisedën e përditshme. Është e vërtetë se me punën e kryer gjer më sot, një pjesë e tyre janë spastruar, po ndërkaq kanë hyrë e po hyjnë të tjera në vend të tyre. Pastrimi i gjuhës nga ky mish i huaj është një detyrë shkencore, njëkohësisht dhe kombëtare. Nuk është aspak një shenjë shovinizmi, shqiptari nuk e ka traditë shovinizmin.

Në këtë fushë është punuar me shekuj te ne dhe vazhdon të punohet në këtë drejtim. Po të kundrohet kjo veprimtari më nga afër, shihet se ka këtu një vazhdimësi, një vijë të pandërprerë. Ne e çmojmë dhe e vlerësojmë veprimtarinë e paraardhësve tanë, njëkohësisht synojmë ndërkaq ta çojmë përpara veprën e tyre dhe ta thellojmë. Në këtë punë nuk do të kufizohemi të zbulojmë fjalë të moçme nëpër shkrime të vjetra, si kanë vepruar për shembull në vendet e përmendura më sipër. Nuk është kjo e vetmja rrugë për ne, sepse plot fjalë janë edhe sot të gjalla në gojë të popullit dhe presin të shtihen në përdorim. Kjo punë ka filluar që me përmendoret e para të shkrimit të gjuhës shqipe. Autorët e vjetër si Gjon Buzuku, Pjetër Bogdani e të tjerë kanë vepruar me vetëdije në këtë rrugë. Pjetër Budi në një vepër të tij të vitit 1618 ankon se gjuha po prishej më fort prej pakujdesisë së “diesvet dhe letërorëvet” të kohës së tij. Frano Bardhi në parathënien e fjalorit të tij të vitit 1635, flet për dëshirën e tij “me ndimuem mbë nja anë gjuhënë tanë”. Gjysmë shekulli më vonë, Bogdani rrëfen se “m’anshtë dashunë me djersë të mëdha shumë fjalë me ndërequnë ndë dhe të Shkodërsë” dhe shton se “giuha jonë qi me dijet dvuer edhe fjalëtë”. Qysh te këta autorë të vjetër gjejmë fjalë si derëtar, dëftues, grykësi, gjetës, gjuhëtar, kangëtar, këshilltar, kopështar, krye “kapitull”, lutës, madhështi, mbarim, mjeshtëri, ndjekës “ithtar, imitues”, i përbrendshëm, përndjek “persekutoj” (prej nga mund të formohet përndjekje për “persekutim”), polem “popull, vegjëli”, pushim, rrëfim, shkollar, urta, vetëmi, vjershëtar e plot të tjera, pa mundur ne sot të dimë se cilat janë fjalë të marra prej gojës së popullit dhe cilat janë formime të këtyre autorëve. Në lidhje me këtë, dihet se në pasurim të gjuhëve letrare e të shkrimit, dy janë kryesisht rrugët që ndiqen përgjithësisht. E para është marrja e fjalëve të gjalla në ligjërimin popullor e nëpër dialekte dhe të shtënët e tyre në përdorim të përgjithshëm, shpeshherë duke i ngritur më lart në punë të nivelit kuptimor. Kështu, për shembull, lëndë landë si kuptim konkret ka “dru; dru si material ndërtimi”, po qysh prej shkrimtarëve të Rilindjes së shekullit të kaluar përdoret me rrugë abstrakte edhe për “materie”, “subjekt”, “temë” etj. Ashtu dhe fjala rrymë, prej kuptimesh të tilla si “rrjedhë e vrullshme e ujit”, “lëvizje e ajrit”, “remë e mullirit” (rrymë e ujit, rrymë ajri, rrymë e mullirit), ka zgjeruar sferën e përdorimit me rrymë elektrike, rrymat letrare, rrymat politike etj., duke përfshirë kështu dhe sferat abstrakte të leksikut. Rruga e dytë është formimi i fjalëve të reja, i të ashtuquajturave neologjizma. Këto mund të jenë formime të mëtejme të fjalëve popullore, si anëtar nga anë. Shpeshherë ndërkaq janë të tilla, porse të farkuara si përkthim fjalësh të huaja, si kalke, si për shembull i pamasë e autorëve të vjetër, pas lat. immensus, it. immenso; ose në kohët e reja pararojë pas it. avanguardia, frgj. avantgarde etj. Janë pra formime pozitive, me gjedhe (model) të huaj, po me brumë vendi, një mënyrë veprimi me të cilën janë pasuruar me kohë gjithë gjuhët e Europës edhe të botës, rrugë pasurimi e ndjekur që në kohët e lashta (latinishtja prej greqishtes), por sidomos në kohët moderne.

Puna e autorëve tanë të vjetër në këtë fushë veprimtarie po të hetohet më imtë, shihet se vazhdon më tej dhe gjatë kohës para shekullit të kaluar. Edhe pse përmasat qenë më të vogla, dhe mënyra e punës shpeshherë anonime, vlen të shënohet se nuk ka pasur aty një zbrazëti të plotë në punë të shkrimit e përpunimit të gjuhës. Kjo veprimtari ndërkaq me një gjallëri të re u rimuar tek ne sidomos me shekullin e kaluar, mbasi lëvizja mendore e “shekullit të dritës” (le siècle des lumières), i quajtur gabimisht “iluminizëm”, dhe më vonë e romantizmit, patën zgjuar sidomos ndër popujt e vegjël e të robëruar të Europës idenë nacionale dhe dashurinë për kulturën popullore, folklorin, gjuhën amtare dhe përpunimin e kultivimin e saj. Njerëzit që vepruan në këto fusha kanë qenë nganjëherë njëkohësisht burra të armës dhe të pendës, luftarë dhe dijetarë e shkrimtarë, ashtu si Pashko Vasa ndër ne. Me një ndjenjë habie shohim ne sot si një njeri jo i pendës, po i armës, dhe folës i një dialekti në skaj të trevës gjuhësore, si Marko Boçari prej Suli, përdor në fillim të shekullit të kaluar leksema të sferës kuptimore-abstrakte si kërkim, madhësi, i papunë, i pamasë, ashtu si dikur Gjon Buzuku në Veri, e të tjera si këto. Mbetet merita e elementit shqiptar të Italisë që i priu Rilindjes Kombëtare të shekullit të kaluar, me çeljen e Kolegjit të Kalabrisë (1732) dhe atij të Palermos në Siqeli (1734), dhe pastaj me vepra historike-gjuhësore, folklorike e letrare, si ato të Nikollë Ketës (1742-1803), Engjëll Mashit e sidomos të Jeronim De Radës, i cili organizoi dhe dy kongrese gjuhësore në Kalabri. Në këtë lëvizje mendore e gjuhësore-letrare në gjysmën e dytë të atij shekulli morën pjesë, si dihet, dhe shkrimtarë e dijetarë shqiptarë të Greqisë, si Panajot Kupitori e Anastas Kullurioti. Nga shkrimtarët e Shqipërisë, një brez para atyre të Rilindjes, Naum Veqilharxhi është një ndër të parët që u përpoqën të pasuronin gjuhën e shkrimit e ta spastronin nga fjalët e huaja, me fjalë si fletore, kamës, mësim, padije, shënim, shumicë, thelloj e ndonjë tjetër. Përpara tij Tahir efendiu prej Gjakove përdori më 1835, ndër të tjera, fjalë si folës, mësim, mësues, nxanës, rrëzim. Shkrimtarët e Rilindjes, si Kristoforidhi, Naim e Sami Frashëri, Pashko Vasa, Jani Vreto e të tjerë, i hynë në këtë lëmë një pune të madhe edhe me një metodë të re. Kjo metodë ishte: kërkim, përhapje e vënie në qarkullim e fjalëve që ekzistojnë në gjuhë, po që kishin mbetur mënjanë; përdorim i fjalëve të vjetra e të harruara të gjuhës; përdorim shumë i kufizuar i fjalëve të huaja; formim fjalësh të reja, neologjizmash, si ko­mpozita si rrjedhoja (derivate), pas gjedhes së analogjisë, pra kryesisht pas shembullit të fjalëve të gjalla të ligjërimit popullor e të dialekteve të tij. Ndër këta autorë, Kristoforidhi e pasuroi gjuhën e shkrimit me fjalë si fushatë, hierore “tempull”, jetëdhënës, ligjdhënës, ndërgjegje, pikë, presë, theks, zanore. Te Naim Frashëri gjejmë dëgjim, dritare, gjithësi, hapësirë, papunësi, i përjetshëm, vetëdijë, vjershëtor e plot të tjera. I vëllai Samiu, dihet se përveç punës që kreu në lëmin e caqeve (termeve) gjeografike e administrative (lindje, perëndim, jugperëndim, veriperëndim, mesditës për “meridian”, kryeministër, qeveritar etj.), ka vënë themelet e terminologjisë gjuhësore e gramatikore, me formime si abetare, nyjë, njëjës, shumës, rrokje, i shquar, i pashquar. Para tij Jani Vreto shtiu në përdorim terme gjuhësore si rrënjë, emër, përemër, folje ndihmëse. Gjejmë tek ai edhe fjalë të gojës popullore përdorur me një mënyrë të re, pa mundur ne sot të ndajmë kurdoherë me saktësi se cili ndër këta tre shkrimtarë është autori i parë i disa fjalëve të caktuara. Puna e pasurimit dhe e pastrimit të gjuhës vijoi e pandërprerë edhe pas periodës së Rilindjes nga ana e një vargu shkrimtarësh, gjuhëtarësh e arsimtarësh të vendit. Në vitet e para të shekullit tonë Luigj Gurakuqi me veprat e veta ia kushtoi gjithë mundin e tij këtij qëllimi. Ai u caktoi lavruesve të gjuhës detyrën që “skajet (termet) e përgjithshme t’gjith degëve t’dijes, qi janë pothuej gjithnjë ndër t’tana gjuhët… kena për t’i marrë edhe na… Fjalët e skajet e tjera kena për t’i trajtue vetë tue i ba me rrjedhë prej rraje shqype”. Në ditët tona Aleksandër Xhuvani, i pajisur dhe me zotërimin e plotë të metodës gjuhësore, i kushtoi gjithë jetën e tij këtij synimi, detyrës së madhe të pastrimit të gjuhës prej fjalëve të huaja e të pasurimit të saj me fjalë vendi. Punimet e tij të kësaj fushe janë mbledhur shumica në dy vëllimet: “Për pastërtinë e gjuhës shqipe” (1960) dhe “Studime gjuhësore” (1956), për të cilin vëllim gjuhëtari i njohur austriak Maks Lamberc thotë se do të ishte me shumë vlerë që kjo punë jete të botohej e përkthyer në një gjuhë të madhe si frëngjishtja. Njëkohësisht edhe disa lavrues dashamirë të gjuhës amtare dhe arsimtarë patriotë si Mati Logoreci e të tjerë, edhe këta me sa kanë mundur kanë punuar në këtë vijë. Këtu ndërkaq është vendi të vihet në dukje ndihmesa e madhe që ka dhënë e po jep në lëmin e zëvendësimit të fjalëve të huaja me fjalë vendi, në formë anonime, masa e njerëzve të thjeshtë, nëpunës, arsimtarë, ushtarakë, specialistë të degëve të ndryshme, në ditët tona përveç këtyre edhe institucionet shkencore, aktivistë shoqërorë e plot të tjerë. Pas çlirimit të vendit janë formuar ndër të tjera, fjalë e caqe (terme), si anëshkrim, arritje, automjet, bajraktarizëm, bashkautor, bashkekzistencë, bërthamor, bishtajore, bletari, bujkrob, dukuri, ecuri, furrnaltë, gjetje (arkeologjike), halorë, hedhurina, huazim, kanal kullues, leshpunues, mbingarkesë, mbingarkim, mbishtresë, mbivlerë, pyetësor, reshje, shpërpjestim, shpim, tokëzim, tregues m., vendburim e të tjera.

Në këtë mënyrë gjuha e shkrimit dhe e bisedës që përdorim ne sot i ka rrënjët në gjuhën popullore të përpunuar gjatë kohëve. Ajo është rezultat edhe i përdorimit të fjalëve të gojës së popullit edhe i punës së madhe të brezave të mëparmë. Do të ishte me interes për historinë e gjuhës letrare e të shkrimit të hetohej se, sidomos nga fjalët e leksikut abstrakt-mendor, te cili autor secila ndër to shfaqet për herë të parë, ose të paktën në cilin shkrim (vepër, revistë a gazetë) paraqitet së pari. Një punë e tillë e dyfishtë pret që të kryhet në të ardhmen. Aty mund të dalë që një pjesë e mirë e leksemave të këtij lloji janë më të vjetra nga ç’mund të kujtohet, dhe që një pjesë i ka pasur qëmoti dhe gjuha popullore.

Gjuha shqipe është e pasur jo vetëm në elemente leksikore të kulturës materiale, po edhe në fushën e fjalëve të sferës abstrakte-mendimore. Nuk është i drejtë mendimi i disa dijetarëve të huaj se shqipja qenka e pasur vetëm në fjalë të sferës baritore, as i drejtë mendimi se shqiptarët paskan qenë një popull barinjsh nomadë, shtegtarë. Një mendim i tillë nuk përligjet as me të dhënat e ekonomisë politike historike. Një profesor matematike më thoshte para disa kohe se me terme shkencore të farkuara me mjetet e gjuhës së popullit ka shpjeguar lëndën e tij në shkolla të mesme dhe është kuptuar shumë mirë nga ana e nxënësve. Një gjë e tillë vlen dhe për të tjera degë të dijes, si për fizikë, botanikë, zoologji, gjeografi, gjeologji, arkitekturë e degë të tjera. Për të dhënë vetëm disa shembuj nga lëmi i gjuhës popullore, që janë në gjendje të zëvendësojnë fjalët e huaja ose gjithsesi të pasurojnë gjuhën letrare dhe terminologjinë shkencore me elemente ose forma të reja, po përmendim ndër të tjera: Çamëria polipit të detit i thotë likurishtë, veprimit të zbutjes së një peme me anë shartimi i thotë zbutoj; Gjirokastra për “parenté” thotë afëri, rozetës së tavanit i thotë kërthizë, tuberkulozit të eshtrave i thotë rrodhje (nga rrjedhja e qelbit); Labëria atij që përziente bagëtinë me një tjetër i thotë përzitës, dhe sisës së gjirit të bagëtisë femër mjelm; Bregu i Detit për “zë rrënjë bima” thotë rrënjëzohet; Lunxhëria drurëve e shkurreve të ulëta që rriten keq në pyll në hijen e drurëve të mëdhenj u thotë hiesira; Zagoria për “qëmoti, lashtë” thotë lashtërisht, dhe ana e Këlcyrës për “tashti vonë, rishtas” thotë rishmë; anët e Beratit e të Frashërit sipas Kristoforidhit zgavrës së një druri të madh si rrapi i thonë zgërbonjë, dhe Dangëllia një ene bakri me veshë i thotë veshore; Labova e rrëzës së Tepelenës kur bie borë e imtë thotë mizon; Mallakastra një fiku vjeshtak të zi e me plasa në lëkurë i thotë fik shkronjës; Myzeqeja grykës së lumit që derdhet në det i thotë gojkë d.m.th. “gojë”; ana e Shpatit mostrës ose modelit i thotë gjedhe, dhe të mbajturit anë, anësisë anesë; Shqipëria e Mesme për një njeri të flashkët me trup e të mefshtë thotë i qullët, e për “vete mbarë” trevon, si në s’na trevon gjaja e gjallë. Në të folët e Tiranës ndiheshin edhe ndihen fjalë si kryemot për natën e ditën e vitit të ri, dhe hulli për “brazdë”. Në katundin Sharrë të Tiranës, fjalën pamenia e kemi dëgjuar me kuptimin “panoramë, pamje”, e në anët e Krujës dëgjohet ansujë për “ishull”. Me këtë nuk themi se do të zëvendësojmë patjetër ishull-in dhe do ta heqim krejt nga përdorimi, porse e japim shembullin për të treguar se edhe në fushën gjeografike gjuha e popullit ka formuar leksema si kjo, e cila mund të hyjë në përdorim në stile të veçanta të gjuhës letrare. Mjeshtrit e asaj ane kanaleve a vanave që gërryhen në çimento për kalim uji u thonë ujse. Mirdita vendosjes së një grupi etnik të shpërngulur në një vend të ri, pra kolonisë, i thotë ngulim. Shkodra tekstileve u thotë veglore, fjalë që lidhet me vegël, që përdor Korça për vegjët. Anët e Veriut fundërrisë që mbetet nga të shkrirët e një lënde i thonë bram, zgjyrës bramc farke, shtrirjes së një lugine i thonë lugajë, një fushe voglake vuth, një toke që është nën ujë tokë mbujake, një galerie a tuneli zgafelle, tumave të lashta (arkeologji) kodërvorre, një grumbullimi lulesh në trajtë të një kalliri të varur vastak, një pipthi, kalemi a fidani trishe, sëmundjes karies (të dhëmbëve etj.) briesë; veçanërisht Pulti për “mjekoj me barna” përdor barnatoj. Fjala imtoj, sot përgjithësisht “shkoqit në hollësira (një çështje)”, në të folët e Lumës përdoret në mënyrë konkrete “holloj”, imtoj drutë “i çaj i bëj të holla”. Kosova një njeriu që ka të njëjtin emër me një tjetër i thotë emnak, e për “dorëzoju” thotë “jep dorzimin”; në Kosovë për “filaturë” përdoret tjerrtore, e për “kaldajë” ngrohtore. Në Dibër një helmi të madh të shpirtit i thonë djegë. Duke kaluar në dialektet e ngulmimeve shqiptare jashtë Atdheut do të përmendim se në Arbënesh të Dalmacisë për “shpina e dorës” thonë përmidora, e për “krijoj”, me një fjalë vendi lentoj (nga lej), prej nga mund të formohet dhe lentim për “krijim”. Në Greqi për “gardh” thonë thurimë, fjalë që mund të përdoret edhe me një kuptim të figurshëm, si p.sh. në gërshetimin e veprimit të një drame. Në Kalabri ofiqit (nofkës) që i ngjitet një njeriu i thonë shënim. Në Siqeli samarit i thonë bërrore, fjalë që lidhet me barrë; për “të dhënë e të marrë, marrëdhënie” thonë përzitë, si në shprehjen me të hojin mos kesh përzitë. Atje kanë farkuar dikur dhe gurshkronjë për “litografi”. Këta janë vetëm disa pak shembuj për të dhënë një ide sado të zbehtë për pasurinë e visarit leksikor të gjuhës popullore.

Janë pra të gjitha mundësitë për një zëvendësim të fjalëve të huaja me fjalë vendi, dhe kjo pa bjerrje aspak të vlerës kuptimore të fjalëve. Mund të zëvendësohen ndër të tjera fjalë si abuzoj abuzim, acid, adaptoj adaptim, agresion agresiv, aktivitet aktivizoj, ambient ambiental, ambiguitet, amorf, anketë, apikulturë, aproksimativ approksimativisht, aprovoj aprovim, atribuoj, bonifikoj bonifikim, celular, deduktoj deduktim, dekompozoj dekompozim, depistoj depistim, derivat, destinoj, dezekuilibër, dimension, efekt i efektshëm efikacitet, eksperiencë, eksploroj, ekuilibër, erupsion, esencial, evoluoj, favor favorizoj favorizim i favorshëm, fenomen, fibër, filaturë, firmos, fortifikoj fortifikim, frekuentoj frekuentim, frutikulturë, germë, grataçel, hezitoj hezitim, imediat, imperativ mb., influencë influencoj, inkuadroj inkuadrim, inkurajoj inkurajim, inovacion, insistoj insistim, insuficiencë, intoksikacion, investoj investim, justifikoj justifikim justifikues, kaldajë, karbon, konditë, kondicionoj, konfirmoj, kontribuoj kontribut, kooperoj kooperim, koordinoj koordinim, korent kurent, korrespondoj korrespondencë, kulminant, landshaft, laring laringjit, leguminoze, legjislativ, lubrifikoj, manual, militoj, monument, ndofta ndoshta, operativ, origjinë, palafit, penelatë, perfeksionoj perfeksionim, polen, preferoj, preokupoj preokupim preokupant, presion, presupozoj presupozim, reciprok reciprocitet, refuzoj refuzim, renal, rendiment, represiv, revokoj, sekret, servil, silvikulturë, i sinqertë sinqeritet sinqerisht, sinjifikativ, skulptor skulpturë, spektator, spostoj spostim, stimul, sukses i suksesshëm, supersticion, supozoj supozim, tentoj tentativë, (ujëra) territoriale, toksik toksikologji, total totalisht, transformoj transformim, transmetoj transmetim, unifikoj unifikim, validitet, vegjetacion, vigjiloj, vigjilencë vigjilent (që me këtë formë s’e kanë as italishtja as frëngjishtja), volum voluminoz, xhiroj xhirim etj.

Në lidhje me këtë punë të madhe, së cilës mendojmë se duhet t’i përvishemi me një rrugë tërësore, sistematike e të organizuar mirë që në ballë, në mënyrë paraprake do dalluar qartë ç’është huazim (frgj. emprunt) e ç’është fjalë e huaj. Fjalët më sipër e shumë të tjera të llojit të tyre nuk janë huazime të mirëfillta, të tilla që të kenë hyrë lashtërisht në gjuhë të popullit, të jenë bërë mish e asht i saj. Janë mish i huaj depërtuar në gjuhë nëpërmjet shtresave intelektuale kryesisht në këto brezat e fundit, dhe nuk kanë arritur të hyjnë thellë në strukturën leksikore të gjuhës. Prandaj dhe zëvendësimi i tyre me brumë vendi, me kusht që të mos cënohet saktësia kuptimore, në përgjithësi nuk paraqitet i vështirë. Do pasur parasysh në këtë mes se depërtimi i fjalëve të këtij lloji nuk përligjet as me karakterin gjuhësor të shqipes. Gjuha shqipe nuk është një gjuhë romane as gjysmëromane, si ka qenë pohuar dikur dhe vazhdon të pohohet vise-vise dhe sot e kësaj dite. Janë të gjitha mundësitë reale që mos t’i lihet shteg edhe pohimit të dikujt se “duhet njeriu më parë të mësojë italishten para se të mundë të lexojë pa mundim një shkrim të shqipes”.

Në këtë veprimtari ndërkaq duan pasur parasysh disa parime në lidhje me metodën e punës që do të ndiqet. Një ndër parimet kryesore në zëvendësimin e fjalëve të huaja do të jetë maturia. Nuk duhet aty të kalohet në ekstrem. Ka rasa – kryesisht në punime të specialitetit – ku përdorimi i një fjale a termi të huaj paraqitet i domosdoshëm; aty, për hir të saktësisë shkencore, të stilit, a për një tjetër arsye, do të përdoret. Si kudo, edhe aty duhet vepruar me masë, pan metron ariston kanë thënë të vjetrit. Nuk duhet ecur si në disa gjuhë ku edhe fjalë e terme ndërkombëtare janë munduar t’i zëvendësojnë medoemos me elemente të vendit.

Në këtë mes del edhe pyetja: ç’është term ndërkombëtar? Mendojmë se term ndërkombëtar nuk mund të quhet një term shkencor që e kanë përgjithësisht vetëm gjuhët romane, gjuhët bija të latinishtes; ato vetvetiu e kanë marrë e do ta marrin prej saj. Term ndërkombëtar mund të quajmë një term shkencor që përveç gjuhëve romane e kanë në përdorim edhe idiomat e të tjerave familje gjuhësore, si gjuhët gjermanike, sllave e të tjera. Për të dhënë dhe këtu ndonjë shembull, do të themi se acid nuk është term ndërkombëtar, po kimi është term ndërkombëtar; levë, presion nuk janë terme ndërkombëtare, porse fizikë po; insekt është term ndërkombëtar, po insekticid nuk është. Ashtu qëndron puna dhe me botanikë përkundrejt leguminozeve e labiate-ve, me zoologji përkundrejt reptilë-ve etj. Duke mbetur në lëmin e terminologjisë shkencore mund të pohojmë pra se në degë të ndryshme të dijes e përgjithësisht të veprimtarisë njerëzore, në arkitekturë, gjeologji, botanikë, zoologji, fizikë, kimi, matematikë, mjekësi e shëndetësi, në blegtori, bujqësi, industri, ekonomi, ndërtim e në fusha të tjera ka një mori fjalësh të vendit që pa dëm kuptimor janë në gjendje t’ua zënë vendin fjalëve të huaja. Aty është me interes edhe kjo, që fjalët e vendit kuptohen më mirë, rroken e përvetësohen më lehtë nga nxënësit e moshave të vogla, sepse u formojnë atyre shoqërime (asociacione) idesh; ato gjejnë analogjinë e vet në pasurinë leksikore që zotërojnë ata brenda sistemit të gjuhës amtare.

Në këtë fushë veprimtarie shihet kështu se një rëndësi të madhe ka puna e pastrimit të terminologjisë shkencore, e cila është mbuluar me elemente leksikore të huaja. Veçse përbrenda kësaj fushe duhen bërë diferencime. Një pjesë e madhe e terminologjisë së shkencave teknike, natyrore, mjekësore e të tjera është në përdorim kryesisht në rrethe shkencore e të specialitetit. Një rëndësi më të madhe merr problematika e pastrimit të degëve të leksikut shoqëror, elementet e të cilit janë në përdorim te një masë më e gjerë e shtresave të shoqërisë. Në këtë veprimtari një detyrë edhe më të madhe përbën puna e pastrimit dhe e pasurimit të gjuhës së përditshme që përdoret në të folë e në shkrim. Spastrimi i gjuhës prej fjalësh të tilla si ambient, eksperiencë, esenciale, fenomen, influencë, preferoj mbetet një detyrë kryesore e gjuhësisë shqiptare. Me fjalë të tjera, ne mendojmë se spastrimi i terminologjisë shkencore, me gjithë rëndësinë që ka, përbën vetëm një pjesë në punën e madhe e komplekse të pastrimit e pasurimit të gjuhës, punë në të cilën vjen e integrohet.

Edhe në lëmin e sintaksës gjuhësinë shqiptare e presin detyra të reja në pastrim të ndërtimit të fjalisë prej ndikimit të huaj. Ndërtime të tilla si gjuha greke dhe ajo latine; kategoritë emërore dhe ato foljore; në të gjitha fushat kryesisht në ato politike e ushtarake, kapitali amerikan, krahas atij holandez nuk janë të strukturës sintaktike të shqipes. Ato janë ndjekje (imitime) të gjedhes së italishtes, depërtuar ndër ne gjatë këtyre brezave të fundit. Ndërtime të tilla kanë shkuar prej romanitetit perëndimor edhe në rumanishten, porse atje edhe lejohen si një gjuhë romane që është. Tek ne mendojmë se edhe këto përdorime duhet të zëvendësohen me ndërtime të vendit. Thjesht shqip do të duhej të thuhej e të shkruhej kategoritë emërore dhe kategoritë foljore ose kategoritë emërore dhe foljoret. Një tjetër gjurmë ndër të tjera ka lënë në shqipen moderne ndikimi sintaktik i italishtes në ndërtime fjalish si hyrja në fuqi e kësaj ligje, hyrja në veprim e makinerive, hyrja në përdorim e këtyre fjalëve, për shkak të daljes në grevë të minatorëve anglezë, në vend që të shkruhej hyrja e kësaj ligje në fuqi, hyrja e makinerive në veprim etj., si ka qenë më parë në gjuhën shqipe. Veçse duhet thënë se ky lloj ndërtimi ka depërtuar tashmë aq thellë në gjuhën bisedore e të shkrimit, sa më nuk ndihet si element i huaj, dhe do të jetë vështirë të mënjanohet.

Puna e pastërtisë së gjuhës përfshin dhe frazeologjinë. Edhe aty vërehen në gjuhën e sotme ndikime të jashtme, me ndjekje gjedhesh të huaja me anë përkthimi. Në shqipen e mirëfilltë nuk thuhet i hedh pluhur syve, si thonë në disa gjuhë të tjera, po thuhet i hedh hi syve. Një përkthim (kalk) frazeologjik i ri është edhe shprehja gjysmë i vdekur; në folklor e tek autorët e vjetër gjendet rregullisht pak gjallë po me këtë kuptim. Gjuhësia jonë edhe në këtë fushë është e caktuar të gjurmojë rrugët vetjake të gjuhës.

Duke kaluar nga fjalët në punë, jemi të mendimit se janë pjekur kushtet që një komision i përhershëm (permanent) t’i përvishet kësaj pune, plotësimit të kësaj detyre të madhe. Mendojmë që në këtë komision të marrin pjesë njerëz nga institutet dhe qendrat kërkimore të Akademisë së Shkencave dhe përfaqësues specialistë të degëve të ndryshme. Të gjenden rrugët e bashkëpunimit të tyre me ndërmarrjet, fabrikat dhe institucionet shkencore e të tjera të vendit. Do të ketë pjesëmarrje e bashkëpunim aktiv sidomos dhe nga ana e arsimtarëve të rretheve, sepse shkolla do të luajë një rol të dorës së parë. Do të duhet një punë individuale dhe kolektive, një punë e re e gjithanshme, punë sistematike dhe me afat të gjatë. Me këto punë duhet të hapet një faqe e re e historisë sonë gjuhësore, një epokë e re e pastrimit dhe e pasurimit të gjuhës letrare edhe të shkrimit. Duhet të kryhet në atë mes një rishikim i gjithë punës së deritanishme. Do të rishqyrtohen nga ky këndvështrimi jo vetëm terminologjitë e ndryshme dhe fjalorët terminologjikë, po edhe fjalorët e tjerë që janë punuar deri më sot. Do të jetë një reformë gjuhësore në nivel Republike. Mendojmë gjithashtu se do të jetë vendi që të dalë ndonjë botim periodik me emrin “Gjuha jonë” ose “Gjuha shqipe”, që do t’u kushtohet kryesisht problemeve e detyrave të pasurimit e pastrimit të gjuhës.

Fjalët e vendit dhe termet që do të zëvendësojnë me kohë elementin e huaj do të shtihen në përdorim që në shkollat, që me moshën e re. Shumë fjalë që do të vendoset të përdoren e të hyjnë në gjuhë, edhe neve vetë në fillim do të na duken pakëz si çudi. Porse brezat që do të vijnë do t’i mësojnë e do t’i përdorin vetvetiu; sikurse kanë hyrë në përdorim shumë fjalë vendi që janë farkuar prej paraardhësve tanë e prej brezit tonë, janë për ne sot të natyrshme dhe janë bërë pronë e qëndrueshme e gjuhës. Në këtë punë me rëndësi kombëtare do të veprohet me guxim bashkuar me kompetencë shkencore, dhe, si u tha, me hapa të matur, me maturi në punë. Ne edhe në fusha të tjera të veprimtarisë kulturore kemi ndërmarrë punë që vetë neve në fillim mund të na jenë dukur të parealizueshme, e që i kemi kryer. Sot më fort se kurrë na shtrohet detyra që këtë gjuhë, një nga elementet kryesore të kombësisë sonë, ta pasurojmë me fjalë të visarit popullor dhe ta spastrojmë nga masa e lëndës së huaj.

Shënim: Marrë nga dorëshkrimi i autorit. Botuar së pari në “Mësuesi”, 28 mars 1979-4 prill 1979


/KultPlus.com

https://www.kultplus.com/libri/cabej...te-kultures-5/

[sirena_adria]

Begaj përkujton 115-vjetorin e lindjes së Eqrem Çabej: Meriton përjetë nderime dhe mirënjohje

Presidenti i Republikës, Bajram Begaj, përkujtoi Prof. Eqrem Çabej, emrin më përfaqësues të shkencave albanologjike në 115-vjetorin e lindjes së tij


“Shpreh gjithë nderimin dhe mirënjohjen time si President i Republikës së Shqipërisë për Prof. Eqrem Çabejin sot në 115-vjetorin e lindjes së tij, jeta dhe vepra e të cilit e bëjnë akademikun tonë të madh emrin më përfaqësues të shkencave albanologjike.

Me përkushtimin, vizionin dhe punën e palodhur prej patrioti të madh dhe intelektuali të shquar, si shkencëtar i rendit të parë, por edhe si dijetar, mendimtar dhe pedagog brilant, Eqrem Çabej jo vetëm i dha identitet shkencor akademizmit shqiptar, por çështje më e rëndësishme i çeli horizonte të qarta duke e orientuar atë kah hullia e duhur, në të mirë të zbulimit dhe argumentimit shkencor të autoktonisë së shqiptarëve në trojet e të parëve të tyre, të vazhdimësisë iliro-shqiptare, të etnogjenezës ilire dhe prejardhjen e shqiptarëve prej tyre”- tha në mesazhin e tij Presidenti Begaj.

Kreu i Shtetit vazhdoi më tej mesazhin e tij duke thënë: “Për gjithçka i dha vendit, popullit dhe kombit tonë, Eqrem Çabej meriton e do të meritojë përjetë nderimin dhe mirënjohjen e brezave shqiptarë në shekuj”.


Shqiptarja.com

https://shqiptarja.com/lajm/begaj-pe...dhe-mirenjohje

[sirena_adria]

Bahri Beci: Provohet teza e Eqerem Çabejt se “vjetërsia e dialekteve dëshmon autoktoninë e shqiptarëve”

Shtator 2020


Struktura dialektore e shqipes, në fokusin e botimeve më të fundit me autor akademikun Bahri Beci, vjen përmes një sërë analizash kritike të pikëpamjeve të deritanishme dhe me një tablo të qartë të formimit historik të saj.

Nëse studiuesi në librin “Struktura dialektore e shqipes” parashtron ndër të tjera një ndarje të re të strukturës dialektore të shqipes, në botimin e ri “Historia e formimit të strukturës dialektore të shqipes” ai e sjell atë si dëshmi konkrete të vendbanimit të hershëm të shqiptarëve në territoret e tyre të sotme në Ballkan. Në këtë intervistë për “Panoramën”, profesor Beci sjell gjithashtu në vëmendje hulumtimet e shpesh edhe kundërshtitë e studiuesve vendas dhe të huaj sa i përket vjetërsisë së formimit të dy dialekteve të shqipes, gegërishtes dhe toskërishtes. Studime këto që janë trajtuar nga akademiku së bashku me historinë e zonave dhe rajoneve dialektore, duke arritur në konkluzionin se “dy dialektet e shqipes janë formuar në territoret e tyre të sotme në mesjetën e hershme (shek. VI-VIII)”. Beci rrëzon kështu përmes librit të tij të fundit pretendimet e studiuesve të huaj, që siç thotë akademiku, “zhvendosin djepin e hershëm të shqiptarëve në viset qendrore e lindore të Ballkanit”. Po ashtu ai thekson se ky konkluzion bën të mundur hapjen e një perspektive të re në shqyrtimin e marrëdhënieve të shqipes me gjuhët ballkanike.

-Vitin e kaluar ju keni botuar librin “Struktura dialektore e shqipes”, kurse këtë vit librin “Historia e formimit të strukturës dialektore të shqipes”, botim i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë. Çfarë keni trajtuar në këta dy libra?

B.Beci: Historia e formimit të strukturës dialektore të shqipes është një nga fushat më pak të studiuara të gjuhësisë shqiptare. Kjo për arsye të mungesës deri vonë të studimeve sistematike për të folmet e shqipes, për shkak të dokumentimit të vonë të saj, po edhe për shkak të vështirësive që paraqet në vetvete ky studim. Lidhur me historinë e strukturës dialektore të shqipes, E. Çabej ka shkruar se “kur është bërë ndarja dialektore e shqipes, nuk mund ta ndjekim historikisht” (Çabej 1976: 98).

Megjithatë ai pranonte se “në parim mund të shtrohet patjetër pyetja e gjenezës dhe e moshës së këtyre dialekteve, si edhe e bazave historike të ndarjes e degëzimit të tyre më tej” (Çabej 1977). Në librin e parë kushtuar strukturës dialektore të shqipes, duke u nisur nga të dhënat dialektore të grumbulluara sidomos ne periudhën pas vitit 1944 për të folmet e shqipes, po edhe në të dhënat e parashtruar në “Atlasin dialektologjik të gjuhës shqipe”, kemi analizuar në mënyrë kritike pikëpamjet e derisotme për strukturën dialektore të shqipes dhe kemi parashtruar një ndarje të re të strukturës dialektore të shqipes në dy “krahina dialektore” ose dialekte të shqipes, në dy zona dialektore dhe në katër rajone dialektore.

Në këtë libër të ri për historinë e formimit të strukturës dialektore të shqipes jemi përpjekur të shpjegojmë kohën dhe shkaqet e formimit të krahinave, zonave dhe rajoneve dialektore të shqipes. Në pjesën e parë të librit parashtrohen pikëpamjet e studiuesve të derisotëm për problemet që lidhen direkt a indirekt me historinë e strukturës dialektore të shqipes, kurse në pjesën e dytë pikëpamjet e mia për historinë e formimit të strukturës dialektore të shqipes. Libri mbyllet me nënkapitullin “Historia e formimit të strukturës dialektore të shqipes – dëshmi e vendbanimit të hershëm të shqiptarëve në territoret e tyre të sotme në Ballkan” Fillimisht përcaktohet historia e dy krahinave dialektore a dialekteve të shqipes, pra historia e “krahinës dialektore të Veriut” ose gegërishtes dhe historia e “krahinës dialektore të Jugut” ose e toskërishtes.

Pas tyre trajtohet historia e zonave dhe rajoneve dialektore, ashtu siç janë konceptuar ato nga unë në librin “Struktura dialektore e shqipes” të botuar prej meje më 2016-ën. Kam vënë në dukje që kjo problematikë është trajtuar nga shumë studiues (V. Polak, A. V. Desnickajas, J. Gjinari etj.), po edhe nga ne në librat “Dialektet e shqipes dhe historia e formimit të tyre” (2002), “Probleme të lidhjeve të shqipes me gjuhët e tjera ballkanike” (2002).

-A ka pasur studime për këtë problem para këtij botimi dhe në qoftë se po, cilat prej tyre do të veçonit?

B.Beci: Po, ka pasur. Do të veçoja këtu studimin e E. Çabejt “Për historinë e strukturës dialektore të shqipes” të botuar më 1967-ën, po edhe studimet e J. Gjinarit dhe A. V. Denickajas.

Më shumë përpjekje janë bërë për përcaktimin e vjetërsisë së formimit të dy dialekteve të shqipes, gegërishtes dhe toskërishtes. Shumica e studiuesve shqiptarë dhe të huaj kanë mbrojtur pikëpamjen se dy dialektet e shqipes janë të reja.

Në dallim prej tyre, shumë studiues rumunë, që janë marrë me studimin e marrëdhënieve të shqipes me rumanishten, e kanë marrë si të mirëqenë vjetërsinë e tyre, madje ata për shkak të ngjashmërive ndërmjet shqipes dhe rumanishtes, si edhe të toskërishtes me dialektet rumune, shkonin deri atje që e zhvendosnin vendin e formimit të shqipes në përgjithësi dhe të toskërishtes në veçanti në zonën e Karpateve. Dhe janë autorë me shumë reputacion ndërkombëtar.

Duhet të veçojmë këtu themeluesin e albanologjisë J. G. Hahn, që është vetmi nga albanologët që ka pranuar që më 1854-ën vjetërsinë e ndarjes së shqipes në dy dialekte. Pra, J. G. Hahn është i pari që ndarjen dialektore të shqipes në gegërishte dhe toskërishte e çonte në rrethanat e kohës antike, po pa e argumentuar atë me të dhëna konkrete nga gjuha shqipe.

Në dallim prej tij, Gustav Meyer-i mendonte se ky dallim është më i vonë. Edhe N. Jokli mendonte se nuk është vështirë të vërtetohet risia relative e ndarjes dialektore. Edhe të tjerë dijetarë, si J. Rrota, G. Petrotta, C. Tagliavini, La Piana ishin të mendimit se dy dialektet kryesore kanë qenë më afër dhe se vetëm në këta shekujt e fundit u larguan nga njëri-tjetri.

Edhe V. Polak formimin e dy dialekteve të shqipes e vendoste në shekullin e gjashtëmbëdhjetë dhe shtatëmbëdhjetë. Sipas J. Gjinarit, ndarja dialektore e gjuhës shqipe mori formën që ka sot aty nga fundi i shekullit XVIII dhe fillimi i shekullit XIX. Në këtë kohë erdhën e u dalluan dy ndarje të mëdha krahinore, Toskëria në Jug dhe Gegëria në Veri.

-A kanë pasur argumente këta studiues dhe në qoftë se po, cilat kanë qenë ato?

B.Beci: E vërteta është se, me ndonjë përjashtim, studimet për historinë e formimit të strukturës dialektore të shqipes kanë qenë të pamjaftueshme dhe nuk janë nisur nga një bazë teorike e përcaktuar qartë. Argumentet e sjella për të vërtetuar risinë e formimit të dy dialekteve të shqipes nuk kanë qenë as të mjaftueshme, as bindëse. Ato kanë tingëlluar më shumë si hamendësime se sa si prova që vërtetonin se dy dialektet e shqipes ishin të reja.

-Po ju nga jeni nisur dhe çfarë rruge keni ndjekur për të shpjeguar historinë e formimit të strukturës dialektore të shqipes dhe në mënyrë të veçantë vjetërsinë e dy dialekteve të saj, kur dihet që nuk ka të dhëna të drejtpërdrejta për këtë problem dhe kur dihet që gjuha shqipe dokumentet e shkruara i ka relativisht të reja?

B.Beci: Sipas meje, rruga për të shpjeguar historinë e formimit të strukturës dialektore të shqipes është: 1. Përcaktimi i vjetërsisë së dukurive dialektore të shqipes përmes të dhënave të historisë së formimit të tyre (dhe këtu kontributet e historianëve të gjuhës shqipe janë të mëdha dhe shkencërisht të mbështetura). 2. Vënia përballë e të dhënave gjuhësore për strukturën dialektore të shqipes me të dhënat për historinë e popullit shqiptar gjatë shekujve. Kjo ka përbërë edhe thelbin e metodës së ndjekur nga ne për të shpjeguar rrugën dhe shkaqet e formimit të strukturës dialektore të shqipes. Zbatimi i kësaj metode më ka dhënë mundësi të hapim një rrugë të re drejt zgjidhjes së këtij problemi të komplikuar me interes shkencor e kombëtar.

-Cili është përfundimi në të cilin keni arritur ju në përcaktimin e historisë së formimit të strukturës dialektore të shqipes, në përgjithësi dhe të dy dialekteve në veçanti?

B.Beci: Analiza që i bëhet në këtë libër kohës dhe rrugës së formimit të tipareve dalluese të dy dialekteve të shqipes ku do të veçoja mungesën e kundërvënies sipas hundorësisë në toskërishte; praninë e zanores qendrore /ë/; rotacizmin e /n/ në /r/ dhe zëvendësimin e paskajores me lidhoren, vërteton që tiparet dalluese të “krahinës dialektore të Jugut” ose të toskërishtes janë relativisht të vjetra, janë inovacione të toskërishtes të zhvilluara para ndikimit të gjuhëve sllave në shqipe. Kështu që duhet pranuar që dy dialektet e shqipes janë formuar në territoret e tyre të sotme në mesjetën e hershme (shek. VI-VIII) ose në antikitetin e vonë (shek. IV-V) para ardhjes së sllavëve.

-Çfarë rëndësie ka, sipas jush, ky përfundim?

B.Beci: Me vjetërsinë dhe shtrirjen që paraqesin, këto tipare nuk mund të kenë lindur e të jenë konsoliduar si të tilla në një territor tjetër e pastaj të jenë bartur së bashku me popullin në territorin e sotëm, siç mendojnë shumica e gjuhëtarëve rumunë.

Kështu që duhet pranua që dy krahinat dialektore të shqipes “krahina dialektore e Veriut”, ose gegërishtja, dhe “krahina dialektore e Jugut”, ose toskërishtja, janë formuar në territoret e tyre të sotme, çka flet në mënyrë të padiskutueshme edhe për vjetërsinë e pranisë së shqiptarëve në këto territore të paktën që nga koha antike.

Kështu që nuk qëndrojnë pikëpamjet e shumë studiuesve të huaj, të cilët e zhvendosin djepin e hershëm të shqiptarëve në viset qendrore e lindore të Ballkanit, ose e ngushtojnë vendin e formimit të popullit tonë në Shqipërinë e Veriut ose në një territor të vogël siç është krahina e Matit.

Provohet, pra, ajo që ka shkruar Eqerem Çabej se “vendbanimi i sotëm i shqiptarëve nuk është një trevë ekspansioni, po një trevë restrikcioni, përfundim i një ngushtimi të paprerë gjatë historisë shqiptare”. Kështu që duhet pranuar që popullsia parashqiptare (ilire) në periudhën përpara dyndjeve sllave shtrihej, përveçse në viset në breg të Adriatikut (në Shqipërinë e sotme dhe në Çamëri), edhe në Kosovë, edhe në Serbinë Jugore, si edhe në krahinat perëndimore të Maqedonisë së sotme.

Në këtë kontekst rindërtimi i historisë së formimit të strukturës dialektore të shqipes ka qenë, jo vetëm i vështirë, po edhe me përgjegjësi të veçantë. Në përfundim të librit kemi shënuar që “përpjekja jonë, edhe pse kurajoze, besojmë se është e përligjur, qoftë edhe me synimin për t’i ofruar opinionit shkencor një qasje të re ndaj një problemi me interes jo vetëm gjuhësor, po edhe kombëtar.

Pa insistuar që gjithçka është paraqitur në këtë libër është e padiskutueshme ose e formës përfundimtare, mendojmë se është një fillim i ri në një drejtim që shpresojmë se e meriton të ecet më tej në të ardhmen. Gjithsesi, synimet tona në këtë libër për të arritur në përfundime shkencore, nuk mund të vlerësohen si përfundimtare, po si një përpjekje për të krijuar kushtet për një përqasje të re ndaj kësaj problematike me interes për dialektologjinë historike të shqipes, po edhe për historinë e gjuhës shqipe dhe të popullit shqiptar në përgjithësi. Në qoftë se kam arritur diçka në këtë drejtim, ky do të ishte një lehtësim për mua ”.

Ky libër përveçse i jep një zgjidhje të re problemit të vjetërsisë së formimit të strukturës dialektore të shqipes në përgjithësi dhe të dy dialekteve të shqipes në veçanti, hap një perspektivë të re në shqyrtimin e marrëdhënieve të shqipes me gjuhët ballkanike dhe në mënyrë të veçantë në përcaktimin dhe argumentimin më mirë të rolit të shqipes në bashkësinë gjuhësore ballkanike. Krijohen kushtet për një rivështrim të problematikës së raporteve të gjuhës shqip dhe dialekteve të saj me gjuhët e tjera ballkanike.


/ KultPlus.com

https://www.kultplus.com/libri/bahri...e-shqiptareve/