Terminologjia fetare dhe gjuha shqipe

[Albo]

“TERMINOLOGJIA FETARE DHE GJUHA SHQIPE”

Më 6 qershor 2005, në mjediset e Hotel “Tiranës”, u mbajt Konferenca Shkencore me temë: “Terminologjia Fetare dhe Gjuha Shqipe”.
Kjo konferencë u organizua nga Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë së Akademisë së Shkencave në Tiranë, Instituti i Studimeve Albanologjike në Prishtinë, Instituti Shqiptar i Mendimit dhe i Qytetërimit Islam në Tiranë, me të cilët bashkëpunojnë bashkësitë fetare dhe institucionet e tyre përkatëse.
Synimi kryesor i konferencës përfshin tre drejtime kryesore:
- Të vërë në dukje përvojën e vlefshme të derisotme nga të gjitha trevat shqiptare, me qëllim që kjo përvojë të përgjithësohet.
- Të vihen në dukje probleme nga praktika e sotme, në veçanti nevojat për zgjidhje të reja dhe për të mënjanuar luhatjet e panevojshme, largimet nga natyra e shqipes dhe nga rregullat e saj tashmë të ngulitura, ndikimet e panevojshme nga gjuhët e huaja etj.
- Të përvijohen disa drejtime për punën e ardhshme, duke dhënë propozime për zgjidhje me rreze të gjerë dhe që të kenë aftësinë të pranohen e të zbatohen në praktikë.
Në këtë konferencë mbajti një kumtesë dhe Mitropoliti i Korçës, Hirësia e Tij Joan Pelushi. Kumtesën e tij po e botojmë.

[Albo]

Mbi disa probleme në terminologjinë e teksteve filozofiko-fetare

Nga Imzot Joan Pelushi

Për arsye që tashmë dihen, trashëgimia në shqip e literaturës filozofiko-fetare nuk është e pasur dhe terminologjia e saj nuk është e përcaktuar qartë. Sot, përkthimet dhe krijimet në rrafshin filozofik e fetar kanë marrë një farë zhvillimi. Por, fatkeqësisht, si në shumë fusha, edhe këtu, tendenca për të përkthyer ka përfshirë edhe shumë persona që nuk janë kompetentë për ato që përkthejnë. Si pasojë shihet një përdorim jo i saktë i termave të ndryshëm, që në vend të sqarojnë dhe të mbushin boshllëkun e madh në fushën e mendimit, shkaktojnë një pështjellim akoma më të madh, madje në disa raste terminologjia e përdorur shkon deri në kufijtë e të pakuptueshmes. Kjo nuk vjen nga mungesa e fjalëve, por nga moskultivimi për një kohë të gjatë i mendimit dhe i literaturës fetare dhe filozofike. Në fakt, gjuha shqipe është e pasur me fjalë që japin nuanca të ndryshme, por kërkohet një lëvrim dhe përcaktim i terminologjisë për këto disiplina, pa përjashtuar edhe krijimin e neologjizmave.
Kështu që për të bërë të mundur përkthimin e saktë të mendimit filozofik dhe fetar, ne na duhet të kemi terma të përcaktuar qartë. Dhe për këtë duhet filluar nga themeli, nga termat bazë. Mendimi fetar dhe filozofik i qytetërimit evropian është ngritur mbi sintezën e hebraizmit dhe të helenizmit, edhe kur ato paraqiteshin me hebraizmin në formën e krishterizuar dhe me helenizmin në atë të romanizuar. Mendimi filozofik i Mesjetës u ngrit mbi këto dy mendime, duke qenë njëkohësisht trashëgimtar dhe sintetizues i prurjes biblike (judeo-kristiane) dhe asaj klasike (greko-romake). Terminologjia e këtyre dy mendimeve ishte bazë për formimin e terminologjisë fetaro-filozofike të Mesjetës, terminologji e cila vazhdoi në formë edhe në mendimin e mëvonshëm dhe atë bashkëkohor, ndonëse shpesh jo në përmbajtje. Prandaj, për të pasur një përkthim të saktë në literaturën fetaro-filozofike duhet filluar me përcaktimin terminologjik të mendimit të vjetër klasik dhe atij biblik.
Në procesin e përgatitjes së teksteve doktrinalë dhe në përpjekjet për të përkthyer pjesë nga mendimi i vjetër biblik dhe ai klasik, kemi hasur në disa sfida, të cilat kërkojnë zgjidhje për ta ngritur gjuhën tonë të mendimit fetaro-filozofik në standardin e gjuhëve të tjera të kultivuara. Meqenëse kjo është një fushë e gjërë që do të kërkonte një hapësirë të madhe diskutimi, do të ndalemi për të shtjelluar në detaje vetëm disa prej tyre, për të kuptuar se sa i rëndësishëm është përcaktimi i qartë i terminologjisë.
Terma të rëndësishëm në literaturën filozofike dhe fetare janë frymë dhe shpirt, prandaj dallimi dhe përdorimi korrekt i këtyre fjalëve është i domosdoshëm. Parimi shpirtëror, i cili i kundërvihet atij trupor, si në rastin e mendimit grek (Platonist, Neoplatonist apo Gnostik), apo që nuk shihet vetëm në antitezë me trupin, si në antropologjinë hebraike të Dhiatës së Vjetër, tregohet me përdorimin e dy termave: në hebraisht ruah dhe nefesh dhe në greqisht pnevma dhe psiki. Përkthimi i zakonshëm në LXX i termit hebraik ruah është pnevma (264 herë në LXX) dhe i nefesh është psiki. Në latinisht ekuivalenti i ruah-pnevma është spiritus dhe i nefesh-psiki është anima. Përdorimi i fjalëve ruah, pnevma, spiritus përkon nga kuptimi me fjalët nefesh, psiki, anima dhe shpesh këto dy fjalë përdoren në të njëjtin kuptim. Por ndonëse këto dy terma, si në traditën biblike hebraike, ashtu edhe në shkrimet e autorëve të lashtë klasikë, përfshirë këtu edhe Platonin, përdoren si ekuivalentë, përsëri shikohet një nuancë në përdorimin e tyre. Për shembull, fjala frymëzim jepet gjithmonë në traditën hebraike me termin ruah. Edhe në autorët e vjetër klasikë grekë jepet gjithmonë me pnevma, po ashtu si edhe në latinisht me spiritus, duke ruajtur në këtë mënyrë një lloj nuance të ndryshme nga nefesh, psiki, anima. Ashtu si hebraishtja ruah, edhe pnevma e spiritus janë përgjegjëse për të folurën profetike apo ekstatike, ose për të folurën e frymëzuar në përgjithësi. Po ashtu edhe Shkrimi i Shenjtë në përgjithësi i përdor termat ruah, pnevma, spiritus dhe nefesh, psiki, anima pothuajse në të njëjtin kuptim. “Ti nuk do ta lësh (nefesh, psiki, anima) shpirtin tim në Sheol” thotë Psalmisti. Dhe në një vend tjetër thotë, “Në duart e tua e lë (ruah, pnevma, spiritus) frymën time”.1 Madje në Librin e Sirakut 38:23 fjala hebraike nefesh është përkthyer me pnevma. Shën Joani përdor fjalën psiki kur Zoti thotë se “shpirti im është i tronditur”,2 ndërsa në një vend tjetër në të njëjtin kuptim përdor fjalën pnevma, “Jisui u trondit në frymë.”3 Shembuj të tillë janë të shumtë.
Por në dy tekste të Shkrimit të Shenjtë duket sikur bëhet një dallim ndërmjet pnevma dhe psiki.
Mbështetës të teorisë trikotomiste përpiqen t’i shikojnë këto pjesë si mbështetje biblike të teorisë së tyre.4 Këto dy tekste gjenden në letrat e Apostullit Pavël. “Sepse Fjala e Perëndisë është e gjallë dhe vepruese, më e mprehtë se çdo shpatë me dy tehe dhe depërton deri në ndarjen e shpirtit (psikis) dhe të frymës (pnevmatos), të nyjeve dhe të palcave.”5 Po në të njëjtën mënyrë apostulli vë në kontrast njeriun frymor ose shpirtëror (pnevmatikon) me njeriun natyror (psikikon).6 Gjithashtu, në disa shkrime të Etërve të shkretëtirës, sidomos në shkrimet asketike, bëhet një dallim midis pnevma dhe psiki7. Shën Pavli i përdor termat pnevma dhe psiki, jo si dy elementë të ndryshëm, por njeriun frymor (pnevmatikon) si lartësimin më të madh të shpirtit. Për Shpirtin e Shenjtë (ose Fryma e Shenjtë) gjithmonë përdoret ruah/pnevma/ spiritus: hebraisht Ruah Hakodhesh, greqisht to Pnevma to Agion dhe latinisht Spiritus Sanctus.
Fjala pnevma (frymë) është përdorur për të treguar shpirtin e rilindur që jeton në kungim me hirin e Shpirtit të Shenjtë. Ajo tregon lartësimin e shpirtit në gjendjen e tij të parë, në gjendjen e tij natyrore, e cila ishte deformuar nga mëkati. Kështu fryma (pnevma) është vetë shpirti (psiki) në aftësitë e tij më të larta, me anë të të cilave ai kupton dhe përjeton realitetin hyjnor. Po në të njëjtën mënyrë është përdorur fjala frymë edhe në letrën e Apostullit Juda. Ai i quan ata që krijojnë ndarje në Kishë si “njerëz mishor që s’kanë frymë-pnevma”8, domethënë njerëz jo të rilindur, njerëz që në shpirtin e tyre nuk vepron Shpirti i Shenjtë dhe që janë nën zotërimin e pasioneve mishore. Por ndonëse nuk ka bazë për të supozuar se apostull Pavli po shprehet si trikotomist, përsëri kemi përdorimin e dy termave të ndryshëm dhe për një saktësi të transmetimit të mendimit të tij, do të duhej që në përkthim të jepet me ekuivalentët e të dy termave.
Po ashtu në mendimin e vjetër grek haset shpesh ndarja e pjesëve të ndryshme të shpirtit dhe për këtë përdoren terma të ndryshëm. Duke filluar me trikotominë platoniste, e cila është fillimi i ndarjeve të mëvonshme, dhe duke vazhduar me përdorimet e Platonizmit të Mesëm, Neoplatonizmit, Plotinit, Gnostikëve etj., shihet përdorimi i të dy termave. Për t’i përkthyer në shqip këta autorë është e nevojshme të kemi terma të qartë korrespondues, për të përcaktuar drejt dhe saktë nuancat e holla të këtij mendimi. Do të ishte pothuaj e pamundur të përktheheshin disa autorë të vjetër, si p.sh. Filoni dhe, si rrjedhojë edhe të gjithë komentarët e rinj rreth tyre, pa një terminologji të saktë të fjalëve pnevma dhe psiki. Kështu që përpara nesh shtrohet çështja e përcaktimit në shqip të këtyre dy termave.
Në përkthimet në shqip ruah/ pnevma është dhënë me fjalët frymë dhe shpirt. Në Formulën e Pagëzimit (1462) dhe në Mesharin e Gjon Buzukut (1555) përdoret termi Shpirt - Shpirti i Shenjtë. Po e njëjta fjalë përdoret edhe për psiki/anima. Edhe nga autorët e tjerë të mëvonshëm veriorë, si Budi, Bogdani etj., përdoret Shpirt i Shenjtë. Në botimin e Ungjillit, gegërisht, 1872, përkthim i K. Kristoforidhit, pnevma përkthehet me fjalën shpirt. Po me të njëjtën fjalë shpirt përkthehet gjithashtu edhe psiki. Në botimin toskërisht më 1879 pnevma është përkthyer frymë. Po ashtu edhe në botimin e dy librave të parë të Dhiatës së Vjetër, më 1884, si edhe në libra të tjerë (si Psaltiri etj.,) është ruajtur kalkulimi ruah/pnevma me frymë dhe nefesh/psiki me shpirt. Edhe në botimet e mëvonshme në toskërisht është ruajtur kalkulimi pnevma-frymë dhe psiki-shpirt. Kështu në gegërisht është përdorur forma Shpirti i Shenjtë dhe në toskërisht Fryma e Shenjtë. Në përkthimet e librave liturgjikë në shqip, Imzot Noli përdor Shpirti i Shenjtë në vend të Fryma e Shenjtë. Po ashtu edhe në botimet e fundit të Kishës Orthodhokse është përdorur forma Shpirti i Shenjtë. Gjatë kësaj dekade në botimet e ndryshme të Shkrimit të Shenjtë janë përdorur të dyja fjalët si frymë ashtu edhe shpirt. Ndërsa psikikon (I Kor. 2:14-15) është përkthyer në mënyra të ndryshme: nga Kristoforidhi është përdorur fraza si shtazë, (si edhe në latinisht lidhja anima-animal); në botime të mëvonshme është përkthyer natyror, fjalë që në kuptimin teologjik nuk është e qartë dhe madje mund të shkaktojë një konfuzion. Më afër qëndron fjala gjallësor.
Fjala frymë lidhet më mirë etimologjikisht me ruah/pnevma. Ajo ka të njëjtën rrënjë me greqishten pnevma dhe sanskritishten pran (pra+an). Frymë ka në shqip edhe kuptimet e tjera që kanë në gjuhët e tyre ruah, pran dhe pnevma. Fjala shpirt, ekuivalente me ruah dhe pnevma është një huazim nga latinishtja spiritus. Përdorimi i fjalës shpirt apo frymë është i barazvlefshën dhe i saktë nga ana teologjike, si edhe nga ana gjuhësore. Por në mungesë të një fjale shqipe të përpunuar teologjikisht, e cila do të jepte kuptimin e nefesh/psiki/anima, mund të për përdorej fjala shpirt. Ndonëse në shqip frymë dhe shpirt kanë dhe përdoren pothuaj në të njëjtin kuptim, përsëri ndërmjet tyre ka një nuancë të hollë që ndoshta do të na lejonte t’i përdorim në kuptimet e mësipërme. Por nëse mund ta përdorim si emër shpirt për të dhënë psiki, nuk do të mund ta përdornim dot si mbiemër, sepse nëse psikikon do të përkthehej shpirtëror do të ndryshohej rrënjësisht kuptimi. Siç e përmendëm edhe më sipër më afër fjalës psiki mund të ishte gjallesë ose gjellë që në shqipen moderne është përdorur më tepër në kuptimin e ushqimit, por tek autorët e vjetër, si Buzuku dhe tek arbëreshët ka edhe atë të jetës.
Përkthimet nuk mund të bëhen në mënyrë mekanike dhe jo nga kushdo. Përveç njohjes së gjuhës kërkohet edhe njohja e asaj që përkthehet. Këtu nuk bëhet fjalë vetëm për një zgjedhje ose preferencë, si për shembull, përdorimi olokaust apo i gjithëdjegur, por për fjalë që janë shumë të rëndësishme për një përkthim dhe kuptim të qartë të diskutimit filozofik apo fetar. Gjithashtu do të ishte shumë e vlefshme, edhe për terma të tjerë, për të ruajtur një formë që do të tregonte tërë nuancat e termit, sepse përveç kuptimit gjuhësor termi ka edhe zhvillimin e tij historik.


1 Shih Ps. 15:10; 30:6. (Renditja e
psalmeve është dhënë sipas LXX).
2 Joani 12:27
3 Joani 13:21
4 Teoria trikotomiste është ajo teori që
e ndan përbërjen e njeriut në tri pjesë:
trupi, shpirti dhe fryma. (soma, psiki
dhe pnevma ose nous)
s Hebrejtë, 4:12.
6 I Korinthianët, 2:14-15 dhe 15:46-47.
7 Ndonëse qëllimi i këtij shkrimi nuk
është përcaktimi teologjik i këtyre dy
termave, përsëri ia vlen të theksohet
se ndonëse tek disa Etër të hershëm të
Kishës mund të gjenden formula në
dukje trikotomiste, vizioni i tyre për
njeriun është dikotomist. Mësimi i tyre
mbi njeriun duhet parë në tërësinë e
tij dhe jo duke shkëputur vetëm ndonjë
thënie të tyre.
8 Juda, 19.

(vijon në numrin e ardhshëm)

[Albo]

Për dy terma të tjerë të rëndësishëm të Shkrimit të Shenjtë na duhen përsëri dy terma në shqip.
Bëhet fjalë për termat Perëndi dhe Zot. Në përdorimin popullor kanë të njëjtin kuptim, por në Shkrimin e Shenjtë përdoren me nuanca të ndryshme. Te Jahve shihet një Perëndi dhe Zot personal dhe imanent, një Hyjni e zbuluar te populli i Izraelit, emri personal i Perëndisë së Moisiut. Në përkthimin e LXX termi hebraik Elohim zakonisht, me përjashtime të vogla, përkthehet me Theos.9 Ndërsa Jahve (më saktë Adonai, sepse shkruhej Jahve por lexohej Adonai dhe pikësimet e zanoreve ishin ato të fjalës Adonaï) përkthehet në mënyrë strikte me Kirios. Në latinisht janë ruajtur po ato ekuivalente: Elohim me Deus dhe Jahve me Dominus. Po i njëjti kalkulim është ruajtur edhe në gjuhët moderne, si në frëngjisht, anglisht, gjermanisht italisht, spanjisht, rusisht etj, jo vetëm për Elohim dhe Jahve, por edhe për ruah/pnevma dhe nejesh/psiki.
Në shqip zakonisht, por jo gjithmonë, është ruajtur po i njëjti kalkulim: Elohim me Perëndi (ose Hyu) dhe Jahve me Zot. Por në shumë përkthime ato janë përdorur në vend të njëra-tjetrës. Këtu nuk flitet për gabime doktrinale, por për të pasur një përkthim të qartë dhe që të ruajë tërë nuancat e mendimit biblik. Buzuku përdor fjalën Zot për të dy termat Elohim/ Theos dhe Jahve/Kirios. Tek Kristoforidhi ruhet kalku Elohim/Theos me Perëndi dhe Jahve/Kirios me Zot. Po ashtu në përkthimin e Dom Simon Filipajt kemi Elohim/ Theos/Deus me Hyji dhe Jahve/ Kirios/Dominus me Zot.
Fjala Perëndi i përshtatet termave Elohim/Theos, sepse tregon Hyjninë në përgjithësi dhe nuk përdoret për njerëzit. Termi hebraik Adon/Adonai, fjala që lexohej në vend të Tetragramit, përdorej edhe për njerëzit. Po ashtu edhe ekuivalenti aramaik Mare përdorej për Zot, por edhe për njerëzit në kuptimin e sunduesit, zotit. Fjala Zot i ka të gjitha kuptimet e Adon/ Kirios. Ky term edhe në shqip përdoret jo vetëm për Hyjninë, por edhe për njerëzit. Për këtë arsye mendoj se është e domosdoshme të kemi dy terma në shqip për të ruajtur nuancat e të dy termave të Shkrimit të Shenjtë. Dhe tashmë ne i kemi në përdorim këto dy terma në shqip: për Elohim/Theos fjala Perëndi dhe për Jahve/Kirios fjala Zot. Ajo që mbetet është vetëm konsensusi për t’i përdorur këto dy terma në kuptimet e mësipërme.
Në përpjekjet për të qartësuar terminologjinë ne duhet të mbështetemi edhe në trashëgiminë tonë. Përpjekja për të ndryshuar gjëra që tashmë janë konsoliduar në shekuj nuk është serioze. Një term i tillë i rëndësishëm është ngjallja. Në botimet e fundit po përdoret gjithnjë e më tepër ringjallja. Për të rujatur traditën unë mendoj se duhet të përdoret ngjallja. Në këtë formë përdoret tek Anonimi i Ungjilli të Pashkëve, si edhe nga autorët e vjetër si Buzuku, etj. Po në këtë formë është në traditën gojore. Gjithmonë shpallja është bërë duke thënë Krishti u Ngjall. Nëse përdorimi i ringjall ka ardhur nga imitimi i gjuhëve perëndimore, apo nga mendimi se ky term është më i saktë, sepse tregon që Krishti u ringjall, në të dyja rastet nuk ka bazë, as gjuhësore dhe aq më pak doktrinale. Në aramaisht, gjuha që ishte më afër me ngjarjen historike dhe nëpërmjet të cilave u përhap në tërë botën veprimi i ngjalljes së Krishtit, jepet me fjalët kum, që ka kuptimin e ngritjes. Përshëndetjet në aramaisht, hebraisht dhe arabisht përsëri kanë rrënjën kum (arab. El Messieh kahm!; hebr. Ha Masheeha houh kam!) Në greqisht Christos anesti! dhe lat Christus resurrexit!, kuptimi është i ringritjes. Ndërsa në angl. Christ is Risen!, përsëri kuptimi është Krishti u ngrit.
Një tjetër term i rëndësishëm i literaturës fetare në përgjithësi dhe i asaj liturgjike në veçanti është kungimi. Me fjalën kungim është përkthyer fjala greke koinonia, në latinisht communionis (që do të thotë bashkësi, shoqëri, pjesëmarrje, bashkëpërjetim). Shën Pavli (II Kor. 13:14 ) e përdor këtë fjalë për pjesëmarrjen në fazat e detajuara të jetës së Krishtit. Në shqip është përkthyer me fjalë të ndryshme (të gjitha i kanë kuptimet e koinonia), si kungimi, bashkësia, pjesëmarrja dhe shoqëria. Buzuku e përdor fjalën kungim, por për II Kor. 13:14 përdor fjalët të ngjëruomit me paqt të Shpirtit të Shenjtë. Kostandin Kristoforidhi dhe Imzot Theofan Noli e kanë përkthyer “dhe shoqëria e Shpirtit të Shenjtë”, ndërsa në Librin e Shërbesave të Shenjta (botuar më 1961) është përkthyer “dhe pjesëmarrja e Shpirtit të Shenjtë”; po ashtu është dhe në Librin e Shërbesave të Shenjta të Kishës Orthodhokse (botuar 1994). Në përkthimin e Dom Simon Filipajt dhe në disa përkthime të tjera është bashkësia e Shpirtit të Shenjtë. Mendoj se duhet përdorur fjala kungim, ngaqë kjo fjalë, së pari, është një fjalë e vjetër e fondit terminologjik fetar shqiptar, dhe ka po atë kuptim, siç ka fjala e përdorur në greqisht dhe latinisht, prandaj do ishte mirë të ringjallet; dhe së dyti, duket sikur e shpreh më mirë kuptimin linguistiko- teologjik të koinonia. Fjalët e tjera si pjesëmarrje, shoqëria, bashkësia, ndonëse janë të sakta, japin vetëm një aspekt të koinonia. Ndërsa fjala kungim i përfshin tërë kuptimet e tjera, si pjesëmarrje, bashkësi, shoqëri dhe bashkëpërjetim.
Një tjetër çështje në unifikimin e Shkrimit të Shenjtë, në rastin tonë Biblës, është përdorimi i emrave. Në botime të ndryshme emrat shkruhen ndryshe. Në traditën orthodhokse dhe katolike kemi disa prej emrave, pavarësisht nga arsyet, që kanë shqiptime të ndryshme.
Tashmë ka ardhur koha që të unifikohen dhe të përcaktohen sa më shumë që të jetë e mundur. Pavarësisht nga preferencat e shumëkujt nuk është e lehtë të pranohet diçka që duket si e huaj për një komunitet. Duhet punuar që, duke ruajtur trashëgiminë dhe veçorinë e çdo komuniteti, të arrihet një përbashkësi sa më e madhe. Kjo kërkon përpjekje dhe mirëkuptim për të krijuar një terminologji dhe emërtime sa më të përbashkëta, që asnjë nga komunitetet të mos cënohet dhe as të mos ngurtësohet dhe të izolohet në një geto kulturore, gjë që do të kishte pasoja të mëdha në izolimin kulturor dhe komunikues të vetë këtyre komuniteteve. Ky izolim do të pengonte zhvillimin e mendimit shqiptar dhe do të krijonte “gjuhë të ndryshme”, duke penguar komunikimin jo vetëm ndërmjet komuniteteve të krishtera, por edhe në gjithë bashkësinë shqiptare. Vlen të përgëzohet përpjekja që po bëhet për një përkthim të përbashkët të Dhiatës së Re, dhe të pranuar nga të gjitha komunitetet e krishtera, proces që është në vazhdim dhe për të cilin dëshirojmë që të ketë sukses. Një tjetër aspekt i rëndësishëm është edhe përcaktimi i termave në përkthimet e shkrimeve asketike, ngaqë këto shkrime flasin shpesh për teknikalitete të përcaktuara qartë. Duke bërë analiza të sofistikuara të natyrës dhe psikologjisë njerëzore, ato kanë krijuar një terminologji pothuajse shkencore.
Ashtu si në çdo fushë të shkencës, si p.sh. në atë të psikologjisë dhe të psikiatrisë, ku tashmë është krijuar një terminologji e përcaktuar, ndryshimi i së cilës do të sillte një konfuzion të madh, po ashtu edhe në literaturën asketike, përdorimi me vend i termave të caktuar është i domosdoshëm. Duke u nisur nga disa përkthime, jo direkte të literaturës asketike, të bëra nga persona pa përgatitjen teologjike, shihet një përdorim jo i saktë i termave, gjë që tradhton përmbajtjen. Do të ndalem në disa prej tyre.
Termi logismos - në shumës logismi - kupton në përgjithësi në shkrimet asketike jo mendimin në kuptimin e zakonshëm, por mendimin e provokuar nga demonët dhe prandaj i cilësuar shpesh, sidomos në literaturën asketike, me mbiemrin i keq ose demoniak. Ai mund të tregojë edhe një mendim të frymëzuar hyjnishmërisht, por gjithmonë një mendim të imponuar nga një forcë e jashtme. Ta përkthesh atë vetëm literalisht, do të thotë të mos ta përkthesh, sepse përkthimi vetëm mendim do të keqinformonte.
Kështu, duke marrë parasysh edhe përkthimet në gjuhët e tjera, në përkthimet e reja të literaturës asketike, ne kemi përdorur një neologjizëm: termin mendim ndërhyrës, ngaqë ai ndërhyn nga një forcë jashtë mendjes.
Gjithashtu janë dy terma teknikë shumë të përdorur në literaturën asketike: gr. diakrisis dhe diorasis, përkthyer në latinisht e para me togfjalëshin clarus-qartë dhe videre- shikoj (në gjuhët neolatine chiaroveggenza, clairvoyance etj.) dhe i dyti me discerna. Në përkthimet shqip herë janë përkthyer me të njëjtën fjalë dhe herë me fjalë të ndryshme. Mendoj se duhet të përdorim dy fjalë të dalluara qartë, ngaqë të dy termat teknikë të literaturës asketike tregojnë dy gjëra të ndryshme. Diorasis, clairvoyance, shpreh atë aftësi apo fuqi mbinatyrore, dhuratë e hirit të Shpirtit të Shenjtë, që mundëson për të parë apo ndjerë objekte ose veprime, që ndodhin larg në hapësirë apo në kohë, tej shikimit të zakonshëm fizik. Fjala greqisht ka kuptimin e shikimit përmes diçkaje nga di përmes dhe orasis shikoj. D.m.th. shikoj përmes, tejshikoj. Edhe në gjuhë të tjera ka po atë kuptim. Në përkthimet tona ne kemi përdorur për diorasis termin tejshikim.
Tejshikimi ka një ndryshim të vogël nga termi tjetër asketik (gr. diakrisis, lat. discerna), i cili tregon më tepër një dhuratë shpirtërore që e lejon dikë të dallojë ndërmjet tipeve të mendimeve që hyjnë në mendjen e njeriut. Nëpërmjet kësaj dhurate, fitohet dallimi i frymërave - domethënë, aftësia për të dalluar ndërmjet mendimeve apo vizioneve të frymëzuara nga Perëndia dhe atyre të ardhura nga demonët. Për këtë term ne kemi përdorur fjalën dallim.
Në këtë paraqitje të shkurtër, vetëm sa i kemi prekur disa nga problemet kryesore dhe si përfundim mund të themi: se qëllimi i këtij shkrimi nuk është për ta zgjidhur problemin, por për ta hapur atë, sepse përcaktimi i një terminologjie, të pranuar nga një rreth i gjerë, është frut i një pune dhe diskutimi të gjatë dhe gjithëpërfshirës. Në zhvillimin e sotëm të përkthimeve dhe në situatën e nevojës së qartësimit dhe konsolidimit të mendimit fetar në vendin tonë, është koha për të pasur një fjalor të termave filozofikë dhe teologjikë, të hartuar nga kompetentë të këtyre fushave, për të bërë të mundur dhënien në shqip të mendimit filozofiko-fetar me saktësi dhe me tërë forcën dhe nunacat e tij. Për të realizuar këtë, do të ishte nevoja të ngrihej një grup, i përbërë nga gjuhëtarë dhe teologë, të cilët duke u mbështetur në trashëgiminë e deritanishme dhe duke respektuar traditën e çdo komuniteti, të përpiqen të jenë krijues për të arritur një përbashkësi të një terminologjie të përcaktuar qartë. Mendoj se tashmë ka ardhur koha të mendohet edhe për këtë, që edhe studenti i shqipes të mos ketë më një ngatërrim terminologjik dhe si pasojë edhe një ngatërrim filozofik dhe teologjik.


9 Në pjesë të veçanta të Pentateukut- Pesëlibërshit është Jahve që është përkthyer me Theos, p.sh. në Eks. 16 pesë herë në Eks. 10 dhjetë herë; Nu. 22 11 herë.

[Kryeengjelli]

Ndryshimi midis fjalëve frymë dhe shpirt

Duke parë se në Shkrimin e Shënjtë për të dhënë shpesh herë të njëjtën ide, vërehet përdorimi i fjalëve të ndryshme.
Si p.sh. Frymë-shpirt (shqip)
Spirit- anima (latinisht)
Pneuma-psihi (greqisht)
Ruah-nefesh (hebraisht)
Por megjithëse këto fjalë në pamje të parë duken si të njëjta, ato brenda tyre mbartin një ndryshim kuptimesh ndoshta shumë të hollë. Ky dallim ka sjellë si pasojë krijimin e një teorie “trikotomiste”, e cila ndan qënien njerëzore në frymë, shpirt edhe trup. Teori të cilën e mbështesin mbi disa citate biblike, si p.sh “Sepse fjala e Perëndisë është e gjallë dhe e punës edhe më e mprehtë se çdo thikë me dy presje edhe depërton gjer më të ndarë të shpirtit (psihi) edhe të frymësë (pneuma) të nyjeve dhe të palcave...” (Heb 4: 12) edhe “ Edhe vetë Perëndia i paqtimit u shënjtëroftë juve të tërë, edhe u ruajtë tërë fryma (pneuma) edhe shpirti (psihi) edhe trupi pa palavi...” (I Thes 5: 23).
Por gj.th.sh në Shkrimin e Shënjtë shohim që këto fjalë zëvendësojnë njëra tjetrën si në Psallmi 15: 10 “Sepse ti nuk do ta lesh shpirtin (psihi) tim në Sheol...”, dhe Psallmi 31: 5 “Në duart e tua e besoj frymën (pneuma) time...”. por të njëjtën gjë mund të dallojmë edhe në Dhiatën e Re si: “Ndashti shpirti (psihi) im është i turbulluar...” (Joani 12: 27) dhe “Jisui pasi tha këto u turbullua ndë shpirt (pneuma) ...” (Joani 13: 21).
Por duke parë tekstin greqisht me fjalën psihi (shpirt) shpesh herë nënkuptohet jetë si: “Sepse ai që do të dojë të shpëtojë jetën (psihi) do t’a humbasë atë. (Mat 16: 24) dhe në Joani 12: 25 fjala “jetë” identifikohet me atë “psihi”. Ndërkohë që në greqisht përdoret fjala “psihi” që është korespondente me fjalën “shpirt” në shqip sot. Gj.th.sh në Dhiatën e Vjetër fjala “psihi” ka kuptimin e jetës (gjëllim ose gjallim).
Gjen. 1: 24 “Le të pjellë dheu shtëzë të gjalla ...” (Të Bërët )
“Të prodhojë toka qënie të gjalla...” (Zanafilla, ABS)
« αγετο η γη ψυχην ζωαν » “eksagageto i gji psihin
zoan” (greqisht)

Gjen 1: 30 “...edhe ç’do shtërpiri...që ka jetë...” (Të Bërët)
“Dhe ç’do kafshe ...dhe ka në vetvete një frymë jete”.
(Zan ABS)
«ψυχη ζωης» “psihi zois” (greqisht)
Gjen 2: 7 “...edhe i fryjti ndë fyej të hundës së atij frymë jete...”
“Të Bërët”
“...i fryu nëvrimat e hundës një frymë jete...” (Zan ABS)
«...ενεφυσησεν εις το προσοπων αυτου πνοην ζωης, και
γενετο ο ανθροπος εις ψυχην ζωσαν...» “enefisisen is to
prosopon aftu qe egjeneto o anthropos is psiqin zosan”
(greqisht)
Gjen 9: 4 “Po mish me jetën e ati, me gjakun e ati nuk do të hani”
(Të Bërët)
“Po nuk do të hani mish me gjallërinë e tij, d.m.th me gjakun
e tij” (Zan ABS)
«πλην κρεας εν αιματι ψθχης ου φαγεσθε» “plin kreas en emati psiqis aftu u fageste” (greqisht)
Lev 17:11 “sepse jeta e mishit është në gjak...” (Lev ABS)
«...η γαρ ψυχη πασης σαρκος αιμα αυτου εστε...» “i gar i
psiqi pasis sarkos ema aftu esti” (greqisht)
Të njëjtë gjë mund të shohim edhe tek (Deut 12: 23). Ku fjala psihi ka kuptimin e jetës, gjëllim. Por tek (I Kor 2: 14) shohim që fjala (psihi), shpirt, ka kuptimin natyrë.
Edhe tek libri “Eksaimeron H 7/β” shohim.
Këtu shën Vasili jep një sqarim mjaft të qartë duke cituar Gjen1:24. Thotë: “ Që të mësosh ku ndryshon shpirti i kafshës edhe i njeriut ..., tani dëgjo për shpirtin, (gjëllimin) e qënieve të pallogjikshme (kafshëve)”. Sipas Shkrimit të Shënjtë (Lev 17: 11), shën Vasili vazhdon: “Gjaku kur mpikset bëhet mish dhe mishi kur prishet kthehet në dhe’, pra shpirti i kafshëve është diçka e dheshme. Pra ekziston një lidhje gjak mish dhe mish dhe’ edhe anasjelltas. Sigurisht shpirti (gjëllimi), i kafshëve nuk ishte i fshehur brenda në dhe’ para se të shfsqej, por zuri fill pasi u dha urdhëri nga Perëndia. Ky shpirt i tyre është i njëjtë sepse e njëjtë është edhe karakteristika e pallogjikshmërisë së tyre. Ndërsa për kafshët shpirti ( gjëllimi) vjen nga dheu sipas (Gjen 1:24), në të kundërt shpiri i njeriut, pra gjëllimi vjen nga “fryma e jetës”, që atij i hukati Perëndia nga vrimat e hundës Gjen 2: 7. Pra shohim që njeriu u bë me shpirt të gjallë, sepse Perëndia i dha atij “frymë jete”. Ku tregohet se shpirti (gjëllimi, jeta) është pasojë e shkakut, pra e frymës që Perëndia i “fryu” njeriut.
Gjë të cilën e mbështet edhe shën Makario i madh që thotë: “shpirti është jeta e trupit, dhe Fryma e Perëndisë jeta e shpirtit” (Omilia I ;7). Sepse shpirti e ka jetën qënien e tij nëpërmjet Frymës së Shënjtë: “Me anën e Frymës së Shënjtë gjallërohet ç’do shpirt” (Dogmatika I fq 136).
Të njëjtën ide shohim edhe tek Grigori i Nisës, i cili thotë: “Shpirti është më lart se trupi, dhe në po të njëjtën analogji thotë, se fryma është më e lartë se shpirti. Shpirti nuk shihet si i ndarë nga fryma, por fryma shihet si pjesa më e thellë (lartë) e tij dhe thotë: “Stadin e frymës që sheh tek përsosmëria në qytetarinë (mbretërinë) e Perëndisë”. Ide pothuaj të njëjta si tek tradita Siriane ku dallohen stadet trup, shpirt, frymë.
Por kjo ide vjen më e qartë në Dhiatën e Re, sepse në shumë vende shihet lidhja shpirt frymë. Si tek Herenjtë 4: 12 “Sepse fjala e Perëndisë është e gjallë edhe e punës edhe më e mprehtë se çdo thikë me dy presje, edhe depërton deri në të ndarët të shpirtit (psihi) edhe të frymës (pneuma), të nyjave e të palcave...”


Në këtë kuptim është përdorur nga apostulli fjala frymë në vende si: (I Thes 5: 19), (Rom 12: 11). Këtu apostulli nuk po mendon për të gjithë njerëzit në përgjithësi, por vetëm për të krishterët. Po në të njëjtën mënyrë apostulli vë në kontrast njeriun frymor (pneumatikos) me njeriun natyror (psihikos), (I Kor 2: 14-15; 15: 46-47). Pra me njeriun frymor (pneumatikos) nënkuptohet njeriu që ka marrë Hirin shpirtëror në pagëzim edhe që e kultivon në vetvete këtë Hir. Ndaj edhe apostulli Judha, njerëzit e pa rilindur i quhan mishorë (psihiki), njerëz që në shpirtin e tyre nuk vepron Fryma e Shenjtë (Judha 1: 19).
Edhe shën Irineu kur flet për frymë nënkupton përsosjen e shpirtit nga Hiri i Frymës së Shënjtë.
Por në gjuhën shqipe, megjthëse ekzistojnë dy fjalët frymë dhe shpirt, këto fjalë shpeshherë zëvendësojnë njëra tjetrën. Pra në vend të frymës përdoret shpirt. Dhe per vetë faktin se gjuha shqëipe është një gjuhë, dokumentat shkrimorë të së cilës janë shumë të vonë në kohë; gjë që sjell si pasojë humbjen e gjuhës, ndoshta jo tërësisht por në mënyrë të pjesëshme. Kështu në gjuhen shqipe nuk ekziston ndonjë fjalë autoktone që të japë kuptimin e fjalës “psihi”.
Gjithashtu Ilirikumi ka qënë një zonë e cila njëherë ishte nën influencën e lindjes (bizantit) edhe njeherë nën in fluencën e perëndimit (latine). Kështu pra në gjuhën shqipe për kuptimin “psihi” shohim të përdoret fjala shpirt, e cila ka rrënjë latine, “spirit” që korespondon respektivisht me fjalët “pneuma” (greqisht) dhe “ruah” (hebraisht). Ndoshta kjo gjë krijon edhe problem në përdorimin e fjales “shpirt”, e cila përkëthen njëherë fjalen “pneuma” dhe njëherë fjalën “pshi”, të cila ndonë se nuk shprehin pjesë të ndryshme, shprehin nocjone të ndryshme.
Po në përkthimin e këtyre fjalëve ekziston edhe një problem tjetër i shfaqur në kohën e përkthimeve. Sepse siç lart-përmendëm gjuha shqipe ka kaluar një krizë në lëvrimine saj nën perandorinë Otomane. Si pasojë shumë fjalë humbën kuptimin e tyre origjinal duke devijuar në kuptime të tjera. P.sh fjala “dliri” ka humbur kuptimin e saj të parë (liri) dhe perdoret sot me kuptimin (pastëri, qashtërti), ose fjala shqipe “ujëdhesë” është zëvendësuar nga fjala “ishull” me rrënjë latine “izola”. Gjithashtu edhe fjalë tëtjera të huazuara kanë humbur kuptimin e tyre origjinal, p.sh fjala turke “rospie” që kishte kuptimin (vajzë e bukur dhe e shkathët) sot në shqip ka marrë kuptimin (kurvë), ose fjala “budalla” e cila në kuptimin e saj origjinal d.m.th (njeri që për momentin kryen një veprim të gabuar) sot përdoret me kuptimin (njeri i metë nga mëndja).
E njëjta gjë ka ndodhur edhe me fjalët frymë edhe shpirt. Gj.th.sh dhe mentaliteti i popullit ndryshoi në lidhje me këto fjalë, duke j’u përshtatur derivimit të tyre. Kështu pëa kur thuhej: “sa frymë janë” nënkuptohej sa krerë bagëti ose sa kafshë. Ndërsa kur pyetja drejtohej për njerëz thuhej: “sa shpirt ka ajo shtëpi”. Kjo përbëntë edhe arsyen që sa herë fjala “pneuma” të përdorej në lidhje me një njeri të përdorej “shpirt”, ndërsa sa herë pëdorej “Agjio Pneuma” të përkthehej “Frymë e Shënjtë”.
Megjithatë përdorimi “qenie frymore”, për kafshët është i drejtë nën idene e qënieve të pallogjikshme, pra që merr frymë. Gjë e cila në greqisht shprehet me fjalën “pnoi” dhe jo me fjalën “pneuma” e cila është fryma jetike që njeriut j’u dha nga Perëndia me anë të hukatjes (fryrjes). Dhe nëse fryma (pnoi) është thjesht frymëmarrje, fryma (pneuma) është esenca, ajo që Perëndia i dha njeriut kur e krijoi sipas ikonës së Tij.
Këto janë disa probleme që parashtron në gjuhën shqipe fjala frymë edhe shpirt, sepse asnjëherë nuk ka ekzistuar një fjalë e përpunuar teologjkisht për të dhënë kuptimin e saktë të këtyre fjalëve. Por megjthëse ato në shqip shpeshherë zëvendësojnë njëra tjetrën, ndërmjet tyre ekziston një ndryshim, ndonëse ai në dukje është shumë i hollë. Përsëri këto fjalë kanë në përdorim kuptimin e tyre frymë për (pneuma) dhe shpirt për (psihi).