E bukur dhe fatkeqe

[Xhuxhumaku]

E bukur dhe fatkeqe

Ardian Klosi

Joseph Roth është një nga shkrimtarët më të mëdhenj austriakë midis dy luftërave botërore. Lindi në vitin 1894 në një qytet të vogël të Galicisë. Gjatë luftës së parë ishte oficer i perandorisë, ra rob i rusëve, e si u lirua iu kushtua gazetarisë. Më së pari në Vjenë e pastaj në Berlin, për “Frankfurter Zeitung“, u bë një nga korrespondentët më të njohur me reportazhe nga Italia dhe vendet e Ballkanit. Famën e mori sidomos me romanet “Ikje pa fund“ (1927) dhe “Marshi i Radeckit“ (1932). Temë kryesore e letërsisë së Rothit është nostalgjia për botën e humbur me shpërbërjen e Austro-Hungarisë dhe dëshpërimi i thellë përballë realitetit. Detyrohet ta braktisë Austrinë me ardhjen e nazizmit, vdes në mërgim në Paris më 1939.
Shkrimet për Shqipërinë janë botuar veçse në gazetën “Frankfurter Zeitung“ edhe në përmbledhjen me reportazhe “Muzeu i figurave prej dylli“ (1930). Pjesa që vijon shpreh përplasjen mes dy botëve: atë të një europiani të kohës së avangardave me një vend që vjen prej mitologjive dhe mesjetës orientale.

Nga Joseph Roth

1927
Deti është i qetë, retë rrinë varur në qiell të gozhduara si të ishin kuadro muri, kurse mbi ujë lundron një varkë fantazëm drejt anijes, pa u lëkundur, në vazhdën e një litari të padukshëm, për të më marrë mua. Janë vetëm dy persona mbi bord që shkojnë në Shqipëri: një burrë që ka ndër mend të shesë brisqe Gillette në vendin e mjekëroshëve dhe unë.
Aty ku fillon stereja ndodhet një barrakë druri, me një oxhak piktoresk, nga del tymi që ndjek një vijëz të drejtë. Ora është shtatë e mëngjesit, malet me pyje, gjelbërim e zhveshje, në një të kaltër çeliku, qarkojnë horizontin, laureshat cërcërijnë të fshehura nën shkëlqimin blu të qiellit, brenda në barrakë gjendet një regjistër i të ardhurve, mu si në ca vende të shenjta turistike, përpara librit rri ulur një burrë me uniformë të zezë që dredh një cigare: policia kufitare shqiptare. Nuk se është analfabet, por pak i rrahur me shkrimin, rri ulur aty dhe shpenzon kohën e udhëtarëve që mbërrijnë duke lexuar pasaportat e tyre. Një levantin gungaç pret pranë Fordit që ka ndër mend të ngasë, gjersa polici ta ketë mbaruar këndimin e tij. E lehtësoj nga një pjesë e madhe e shqyrtimit, duke nënshkruar menjëherë.
I mbështjellë nga një re e padepërtueshme pluhuri, mes brambullimës së gomave që shpërthejnë, i shkundur lart e poshtë prej sustave origjnale Ford, përshkoj rrugën kryesore drejt Tiranës. Sa herë që duhet ndërruar ndonjë gomë, zbres, vështroj pluhurin që davaritet duke zbuluar sfondin e peizazhit, male në një ngjyrë vjollce fantazmagorike, lëndina të lyera me dy duar të gjelbre, një qiell në blu të qëndrueshme, qiell prej stofi pa rrudha, i pastër e i nderë, kupolë e dystuar nga një hekur hekurosjeje. Punëtorë ndreqin rrugën. I sheh vazhdimisht, të përkulur kokë më kokë pranë njëri-tjetrit, si fëmijë që luajnë paraditeve në një azil: mbledhin me shetër të veckël ose me duar grushta rëre që i zbrazin në kraterthe a gropa, u hedhin sipër pastaj pak guralecë dhe e spërkasin të gjithën me vaditës të vegjël, duke e shtypur më në fund me këmbët e tyre të zbathura. Sapo që Fordi niset me një kërcim, ata ia nisin nga e para lojës së tyre.
Pas pak vijnë në drejtimin tim ushtarë. T’i shohësh si marshojnë! Në rreshta të verdhë në kaki, me helmeta çeliku mbi krye. Shpatullave të lodhura u varen çanta shpine, janë të përzhitur nga dielli, djersisin e këndojnë, marshojnë nëpër atdheun e ri në drejtim të Durrësit, të shoqëruar në stërvitjen e tyre nga një Mars shqiptar me çizme lëkure dhe uniformën speciale të togerit. Në livadhet e begata një çoban shtyn përpara shtëllunga të tëra dhensh. Deshër brirëspërdredhur, buaj të zinj, një specie bagëtie e skëterrës, grigja të Hadesit. Në të majtë e në të djathtë shtrihen tela telegrafi, që nuk mbahen nderur prej shtyllash, por disa pemësh të shtrembëra e të zhveshura, të cilave u kanë hequr kurorën e gjethnajën. Ato që dikur rrinin në anë të rrugës si stacione të erërave mbrëmësore, me banorë të vetëm zogjtë, sot janë emëruar shtylla telegrafike, pasi janë pajisur me kupëza të bardha porcelani e janë aftësuar që të transmetojnë nëpër Europë kronika shtypi, cërrcërrimën e trumcakëve politikë. Në të majtë, në buzë të rrugës, shtrihen do binarë hekurudhe, kujtim me itinerar të këputur i austriakëve nga lufta botërore, të lëna sot në mëshirë të dhëmbëve të kohës që i mbulojnë ato me ndryshk.
Më në fund, nga një shtëpizë e bardhë del një polic i zi që di të flasë gjermanisht, tërheq pasaportën time dhe jep fjalën e vet të nderit se nesër ajo do të gjendet në policinë e Tiranës.
Kemi mbërritur kështu në portat e Tiranës, kryeqytetit të Shqipërisë. Në të djathtë një xhami, në të majtë një kafe rudimentare në terren të hapur, ku klientët theken në diell dhe festet kuvendojnë. Xhamia është një kazermë, ushtarët me pushka ruajnë vetveten. Hotelet s’kanë më vende të lira, kanë rendur këtu gazetarë, diplomatë e përfaqësues, zyrtarë nga Anglia e nga Italia, është mbledhur Parlamenti, Tirana është një minierë faktesh të bujshme, në çdo hap ndeshesh me ndërlikime, i gjithë vendi një mollë sherri. Qytetarë të ndershëm ecin në mes të rrugës të armatosur me pushkë të gjata kundër fyerjeve, me pisqolla të rënda me çikrik në brezat e gjerë të kuq, shpesh të spërdredhur. Mushkat, me koshët e mbushur ding anëve, shëtisin mbi trotuar dhe presin para dyqaneve si qen të mirë teksa zotërit e tyre bëjnë pazare. Ja ku po kalëron madhështor edhe gjeneral-komandanti i ushtrisë shqiptare, zoti Xhemal Aranitasi, mbi një kalë të bardhë race, mes llustraxhinjsh të vegjël që i rendin pas, i ndjekur nga shtatëri i vet. Sapo ka mbaruar inspektimin e ushtrisë, ndaj dhe marshon kaq i brengosur, nuk ka shtet pa gjeneral, nuk kaq gjeneral pa kalë të bardhë. Mbi supe i përshkëndit ar, dora e mefshtë përshëndet fytyra të njohura në lokal.
Më në fund gjendet një burrë me emrin Nikollë që më jep një dhomë me qira. Të katër këmbët e krevatit janë të zhytura në naftë, që t’i mbajnë larg tartabiqet, pjesa e poshtme e dritares është e thyer, ndërsa pjesa e sipërme është e mbuluar me një rrjetë mizash, fqinji im i bie trombës. Bën pjesë në orkestrën që jep koncerte çdo pasdite para kështjellës.
Një polic i panjollë me dorashka të bardha vëzhgon trafikun në mes të rrugës.
Shqipëria është e bukur, fatkeqe, e megjithë aktualitetin e vet, e mërzitshme. Malet i përbën nganjëherë një lëndë e kthjellët e papërcaktuar, aq sa mund t’i marrësh për grumbuj qelqi të pikturuar me të gjelbër. Vetëm në ditët e hirta, kur qielli nuk është i mbuluar prej resh të vërteta, por vetëm nga një pelerinë prej stofi të butë resh, zbulon që malet janë prej guri. Atëherë bëhen edhe më të rënda, edhe më të pamposhtura, i gjithë vendi i ngjan një oborri të mbyllur, të rrethuar nga mure burgu natyrale, liria është një koncept relativ, ndihet fort qartë mungesa e hekurudhave të cilat shpien në shekullin që është atdheu ynë, ndihet që anijet, dy a katër a dymbëdhjetë orë larg që këtej, ndalojnë në një port shqiptar vetëm një herë në javë, kurse pesha e ekzotikes është dyfish më mizore, meqë është një mundim i zgjedhur me vullnet të lirë. Kur shihet nga Berlini, gjakmarrja është më interesante. Kurse në vendin e saj bëhet indiferente dhe e vetëkuptueshme, e rënduar nga pisllëku, çimkat, netët e errëta, fenerët e thyer me vajguri, ushqimet e yndyrshme, ataket e malarjes, çaji me alga deti.
Në të tilla rrethana jam më pak i ndjeshëm ndaj bukurive të natyrës sesa turistët e lindur, me optimizmin e tyre. Por regjistroj më shumë: ditët e qeta të kaltra, me një thjeshtësi të epërme, plot me diellin që përcëllon deri dhe hijen e që ndihet në çdo grykë e humnerë, zogj të vetmuar (të rrallë këtu, pasi njerëzit e kanë gishtin në këmbëz të pushkës) në ajër e natyrisht edhe nëpër degë, pyje ku mbretërojnë sovranë qetësia, thellësia, pafundësia, harresa. Aty-këtu pak shtëpi, pa dritare, të mbyllura rretheqark, kube gurësh të shurdhët e qorrë, të ngjeshur, misteriozë e tragjikë, të mbarsur me fate njerëzish e me mallkime enigmatike. Secila nga këto shtëpi, që janë ndërtuar për t’i dhënë një pushim vrasësit, strehë të përndjekurit, siguri një fisi të tërë, mbështillet nën të ashtuquajtrën magji të së panjohurës, së cilës pëlqej t’i rrij larg. Mikpritja është zakon i bukur, përshfaq veç kësaj humanizmin më fisnik. Por sigurisht që përligjet nga peshimet egoiste të njerëzve që në vend të një legjislacioni kanë gjakmarrjen që kërkon të pushosh diku nëse të ndjekin, dhe shpejt a vonë secilit i takon të ndiqet një herë. Po të mendohesh pak me logjikë e skepticizëm, mbërrin në përfundimin se një polici e mirë është më e mirë sesa mikpritja.
Nuk më duan shqiptarët dhe kombe të tjera në qoftë se s’jam i prirur të çmoj njëlloj konservatorizmi joproduktiv. Shqiptarët mjerisht kanë – krahas vetive të tjera që ua admiroj – edhe këtë, të cilën veç mund ta kuptoj: përpiqen me fanatizëm të ruajnë zakonet e moçme e jo vetëm që të mbeten shqiptarë sa më shumë të jetë e mundur, në dëm të humanizmit, por edhe që ta kultivojnë veçanësinë e tyre etnike në dëm të kombit. Shqiptarët që jetojnë jashtë vendit të vet ngujohen vullnetarisht, martohen ndër vedi dhe nuk i besojnë mjedisit rrethues. Në Amerikë mbeten shqiptarë, flasin me njëri tjetrin shqip e mbas disa dhjetëvjeçarësh kthehen: për ç’arsye? Për të sjellë në Shqipëri një gjerdhan me municione.

Përktheu: Ardian Klosi
Vijon nesër

09/06/2005
KATEGORIA: Kulture Shekulli.

[Diabolis]

Vijon nga dje
Ashtu si dhe popuj të tjerë të vegjël kanë atë tip besnikërie kombëtare që i ndihmon kombet të zhduken dhe e mban të varfër kulturën kombëtare. Pasojë e kësaj është që gjuha shqipe edhe sot nuk ka një fjalë për “dashuri“, as përkufizime të sakta për ngjyrat e ylberit, as dhe një fjalë për “shpirt“, as një fjalë të veçantë për “Zot“; pasojë është që letërsia shqiptare, ose së paku një shembëllim i jetës së sotme shqiptare, do të mund të ishte më e pasur, mirëpo ajo vazhdon të jetë elementare, pak a shumë si këngët e para të njeriut europian, mbetet madje edhe prapa zhvillimit të këtij vendi të ngadaltë. Tema të letërsisë janë disa ndodhi bukolike familjare. Së bashku me konservatorizmin kombëtar, edhe gjakmarrja fisnore jeton në dëm të kombit, fanatizmi fetar në dëm të fesë. Në të vërtetë shqiptarët nuk janë shumë besimtarë. Por përkatësia e tyre në një fe mjafton që t’i bëjë t’i vështrojnë me dyshim ata që bëjnë pjesë në fe të tjera.
E di që pjesa më e madhe e “karakteristikave kombëtare“ janë fryt i një historie fatkeqe, i luftërave të ashpra shekullore kundër turqve. Por me mijëra shqiptarë viheshin vetë në shërbim të turqve, kanë qenë të favorizuar, gjeneralë, funksionarë të turqve, kanë kontribuar në nënshtrimin e tokës së tyre, duke mbetur, megjithatë, shqiptarë. Teka të frymës kombëtare! Një major shqiptar më thoshte: “Në fund të fundit është fat që turqit na nënshtruan, duke na përjashtuar nga kultura e tyre, pasi përndryshe gjuha shqipe sot do të ishte zhdukur pa lënë gjurmë“. Sikurse thashë, ai që fliste kështu ishte një major shqiptar. Mirëpo nuk ia dhashë përgjigjen që e kisha në majë të gjuhës:
Po ti ç’fitove? Thuaji gruas tënde të bukur në shqip: Të dua! A nuk do të ishte më mirë t’ia thoshe të gjithën në turqisht sesa vetëm gjysmën në shqip? Është krim ta nënshtrosh një komb. Në këtë pikë jam në një mendje me ty. Por të lëvdosh përfundimin negativ të këtij nënshtrimi, që është ruajtja e rastësishme e një gjuhe, interesante në pikëpamje shkencore, ta lëvdosh pikërisht për këtë gjë, kjo është një krenari kombëtare foshnjore dhe e gabuar. Por nuk ia thashë këtë gjë.
Përmes qytetesh të një terri madhështor, mbërrita në të tjera, me një trishtim të thjeshtë e të madh. Pashë Elbasanin. Është një nga qytetet më të vjetra të vendit. Shtëpitë e tij të gurta me oborre guri, me kopshte guri, kanë monumentalizimin e vdekjes, bashkë me pikëllimin e saj idilik. Nuk ka gjë më prekëse sesa ky gjelbërim midis gurësh, ky lëmyshk i butë e i lagësht në pragjet e në trerët e shtrembër: lulëzim i kalbësirës dhe i hiçit. Guri duket, nëse mund ta themi kështu, edhe më gur. Qyteti me rrugët e veta gjarpëruese, me pazarin e tij harkor, me rrugicat lakore, të kujton guackën e një kërmilli, gjigand e gjithë trille, i lakadredhur përkundër çdo rregulli, me banorin e vet të parë që vdiq për t’ia lënë vendin një mizërie tregtarësh dembelë, të errët, të veshur në mënyrë piktoreske, të ngarkuar me pisllëk e me cërmë. Veç të tjerash, shumica e shtëpive të Elbasanit i takon zotit Shefqet Vërlaci, krushkut të ardhshëm të Ahmed Zogut. Në Elbasan ndodhet një nga vendet më të bukura të faljes: një truall i gjerë ku zënë vend në mbasditet e nxehta priftërinjtë me nxënësit e tyre që i kushtohen metafizikës. Në lindje gjenden varrezat e mëdha të muhamedanëve me gurë varri që të kujtojnë ndoca kërpudha gjigande; në jug është ura e famshme e Skumlit, të cilën e hodhën në erë; më tutje, një ullishte mjaft e shtrirë, me një të blertë të errët, një pyll skenik për të recituar një përrallë.
Do të përmendja Krujën. Idilike, primitive. Të kujton librat e parë të Mojsiut, historinë ku tregohet se si shkoi në pus Rebeka. Mbi qytetin fshatar shtrihet një push rinor, i pafajshëm, biblik. Aty gatuhet nëpër kusi jashtë, në furra të mëdha prushitëse, në kusi të Dhiatës së Vjetër, shtëmba me vegja prej balte të pjekur, në një të kaftë virgjërore, me qafa e vithe të përhedhura, rinore, me buzë të shtrënguara, pakëz rudimentare. Mbi zjarre të hapura zjen kafja turke. Kafeneja reduktohet në një tabaka kafeje, në një peshore fikse me dy pjata ku tringëllijnë disa filxhanë plot me lëngun e zi, të trashë e të ëmbël. Ky qytet sundohet me dorë të hekurt nga një komandant xhandarmërie që më parë ishte kapo bande (në gjuhë vulgare: kapobandit). Ka një uniformë të bukur, me yje të praruara.
Nëpër rrugë ndesh skena që përsërisin Biblën: barinj me shaje për t’u mbrojtur nga dielli, dele laramane, kasolle gjethishtash, tenda shelgjesh të kapërthyera, burra mbi shpina mushkash, gra me ferexhe që ecin duke thurur me shtiza. Ky vend është kaq paqësor sa nuk do t’i besosh traditat e tij të rrezikshme, të përgjakshme. E megjithatë kam njohur një burrë që deshte t’i merrte hakun një miku të tij dhe vrau gabimisht një të pafajshëm. Ishte vërtet i pafat. Në të vërtetë ai i pafajshmi ka as më pak as më shumë por shtatë vëllezër, e tani të gjithë i janë vënë pas. Ka dërguar disa herë ndërmjetës, por do të duhet kohë derisa të arrihet një marrëveshje. Ka tre muaj që pret vdekjen me orë e me çast. Ky njeri ka jetuar në Paris si mjeshtër zjarri, e u kthye në vendin e vet vetëm e vetëm që të marrë gjak. Edhe pse është vetë i ndjekur, vazhdon të kërkojë vrasësin e vërtetë të mikut të vet.
E kur mbërrin pastaj në qytete që janë treçerek europiane si Shkodra, Vlora, Korça, në qytete me jaka të larta, kravata, kartolina, brisqe rroje, mbushje floriri, automobilë Ford dhe avokatë – atëherë e beson edhe më pak mundësinë e një fqinjësie të ngushtë me epikën heroike dhe me gjysmëkulturën. Mirëpo i vëllai i berberit është një cub i kulluar e i suksesshëm. Kur zbret në qytet, ai shkon të rruhet, pi një kafe dhe flet sikurse ti e unë. Jemi të gjithë qenie njerëzore.
Shqiptarët që banojnë në qytet janë më të druajturit në biseda. Në këto anë duhet më tepër guxim për të folur sesa për të qëlluar. Përpara se të thotë mendimin e tij të vërtetë, shqiptari parapëlqen të qëllojë. Trembet se mos muret kanë veshë. Në çdo njeri sheh një spiun, por ka të drejtë vetëm përgjysmë; sepse spiun është vetëm një njeri ndër dy. Nuk ekziston ndonjë “Okranë“ shqiptare, e ngjashme me organizatën e stërholluar ruse – pasi çdo qytetar shqiptar, me pasion e pa ia kërkuar askush, vëzhgon fqinjët e vet, ç’bëjnë e ku shkojnë, ndjen një kënaqësi fëminore kur zbulon “sekrete“, shikon të fshehta me rrezik në ngjarje krejt të padëmshme dhe të qarta. E ndërlikojnë jetën këta shqiptarë të mirë. Mund dhe që një i huaj të mos shihet me sy të veçantë, veçse vëzhgohet nga të gjithë me pasion e me një interesim primitiv. Shumë shqiptarë, që i kam njohur rastësisht, më kanë thënë krejt papritur, me pamjen e atij që di shumë gjëra: “Ju jeni gazetar“, a thua se unë ta kisha mbajtur fshehur këtë gjë e tani po zbulohesha lakuriq. Por po t’i pyes: “Ç’ka ndonjë të re?“ ose: “Ç’thuhet në gazetën tuaj shqip që unë nuk e lexoj dot?“, atëherë mbledhin supet, sepse “e reja“ është shumë e rrezikshme dhe çdo fjalë që i ngjan një “të reje“ mund të bëhet fatale. Një formulë e pandryshuar është: “Nuk di asgjë të re! Më tregoni ju ndonjë të re. Ju i dini me siguri të gjitha!“ Atëherë të jesh i sigurt se shqiptari gojëkyçur do të rendë në ndonjë zyrë që tregon interes e do të relatojë aty: “Tha se...“ Dëshira për të spiunuar është te këta njerëz po aq e madhe sa frika për të shprehur ndonjë opinion. Opinionet e tyre i thonë kaq rrallë saqë me kalimin e kohës pushojnë së paturi të vetat, duke dëgjuar pas kësaj vetëm ato të të tjerëve. Fundja, përse duhet opinioni në qoftë se e kyç gojën? Vendin e bindjes politike e zë rreshtimi në një parti politike, vendin e një beteje përbetimi, vendin e fjalës aludimi, vendin e vëmendjes frika. Në këtë vend nuk ndihet i sigurt as ai që qeveris as ai që qeveriset. Opinion publik nuk do të kishte, edhe po të lejohej. Në rrjedhën e shekujve të gjatë shqiptarët e kanë humbur çdolloj kënaqësie që buron nga e drejta për të shprehur opinionin vetjak. Deri dhe gjërat e rëndomta e krejt pa ekuivok, i kthejnë në enigma të turbullta. Gjërat që s’përmbajnë rrezik nuk janë të shijes së tyre.
Virtytet e tyre janë: përzemërsia, heshtja, butësia, thjeshtësia. Vetia më e rrezikshme: dashuria për paranë. Ka vende ku fshatarët kanë fshehur grumbuj të tërë floriri dhe vazhdojnë të mbledhin flori me zell. Ndoshta modestia e tyre është përgjysmë koprraci. Ndaj, më tepër se dembelë në punë, janë thjesht të dobët. Prodhojnë shumë më pak se një europian sepse janë të ushqyer më keq. Përkorja që kanë kap absurditetin. Modestia e tyre është e trishtë dhe shtypëse – shtypëse sikurse jeta pa gra në qytet, ku për ditë të tëra nuk shikon asnjë grua, nuk dëgjon asnjë zë të çelët. Jeta është e çerotizuar, dashuria ka degraduar në një virtyt shtëpijak, e shëtitjet janë po aq të mërzitshme sa edhe fundjavët.
Ç’tokë aktuale!...


Somario
Shqiptarët që banojnë në qytet janë më të druajturit në biseda. Në këto anë duhet më tepër guxim për të folur sesa për të qëlluar. Përpara se të thotë mendimin e tij të vërtetë, shqiptari parapëlqen të qëllojë. Trembet se mos muret kanë veshë. Në çdo njeri sheh një spiun, por ka të drejtë vetëm përgjysmë; sepse spiun është vetëm një njeri ndër dy.

Përkorja që kanë kap absurditetin. Modestia e tyre është e trishtë dhe shtypëse – shtypëse sikurse jeta pa gra në qytet, ku për ditë të tëra nuk shikon asnjë grua, nuk dëgjon asnjë zë të çelët. Jeta është e çerotizuar, dashuria ka degraduar në një virtyt shtëpijak, e shëtitjet janë po aq të mërzitshme sa edhe fundjavët.
Ç’tokë aktuale!...