Nietzsche

[fisnik]

Niçe e ka menduar (paralajmëruar) kaosin botës moderne

lindur me 1844, Niçeja që herët i habit profesorët e vet për temperamentin, diturinë dhe pavarësinë e jashtëzakonshme. Pas teologjisë, te cilën se shpejti e lë, studion filologjinë klasike, dhe në Greqinë parasokratiane, dionisiane, gjen frymëzimet dhe modelet e para. Duke u marre me muzikë zë miqësi të ngushtë me Vagnerin (Richard Wagner), por, më vonë, i dëshpëruar nga orientimi i krishterë i Vagnerit, nga kulti i vjetër gjerman dhe nga se Vagneri ishte tepër dramaturg e shumë pak muzikant", i shkëput fare lidhjet me te. Në vitin 1869 u ftua për profesor ne Bazel, por që me 1870 merr pjesë ne Luftën gjermano-frënge si infermier vullnetar. Pas udhëtimeve (ne Zvicër dhe Itali) lidhi shumë miqësi të reja, por zhvillimi mendor dhe thellimi në botën e vizioneve të veta e vetmon gjithnjë e me tepër Niçen, kështuqë shumë simpati të hershme, si ishte ajo ndaj Shopenhauerit (Arthur Schopenhauer), i braktis fare. Shumë vite me radhë merrej edhe me studimin e problemeve të shkencave ekzakte, e krahas veprave filozofike eminente shkruante edhe vjersha. Pas sëmundjes së rendë vdiq me mendje krejtësisht te errësuar, kurse veprat e tij i botoi (e disa letra edhe i falsifikoi dhe i shtoi disa vende) motra e tij ambicioze dhe me prirje raciste Elizabet Ferster-Niçe (Elisabeth Förster-Nietzasche).

Pikërisht kjo motër — si e vërtetoi Karl Shiehta (Karl Schlehta) — ka ,,merita" më të mëdha (bashkë me disa interpretë të tjerë fashistë) që filozofia e Niçes, me një propagande të gjerë, u keqpërdor ne Rajhun e tretë. Niçeja e zhvillonte filozofin e vet, të shkruar ne mënyrë kryesisht aforistike dhe josistematike, shpeshherë në kundërshtim me tezat e synimet e veta te mëparshme dhe në kundërthënie karakteristike vetëm për atë. Përkundër kësaj, mund te shënohen qartë disa tema themelore dhe preokupime esenciale të mendimit të tij.

Vdekja e perëndisë (Zotit), njëra nga tri temat e mëdha të tij, është pasojë e qëndrimit negativ te Niçes ndaj sferës se kërkesës, ndaj moralit tradicional dhe metafizikës platonike. Vdekja e perëndisë është përfundimi i se vërtetës historike në të cilën bota është bërë përrallë, kurse njeriu i tjetërsuar në atë botën tjetër dhe mbinjerëzore, prandaj me këtë demaskohet edhe ajo që është idéale, e lartë, e pastër, morale, mbinjerëzore si ,,njerëzore dhe tepër njerëzore". Vdekja e perëndisë, negacioni i asaj bote tjetër që do të donte të ishte mbi njeriun, është lindja e mbinjeriut. Këtë vdekje e njohin të gjithë që përnjëmend jetojnë ne histori, të gjithë përpos plakut të çuditshëm nga Zarathustra që jeton dhe murmuron në pyll, që jeton vetëm në natyrë si pjesë e natyrës dhe për këtë arsye, në të vërtetë, jeton jashtë historisë. Historia botërore nuk është me të folur i hyjnisë por është e shtruar në vetveten, e me këtë është vënë ne pyetje edhe mendimi i krishterë për njëafatshmërinë e ngjarjes njerëzore si përparim i vazhdueshëm drejt qëllimeve të fundit që ka zgjidhjet kyçe të veta në disa fasa themelore të historisë. Historia e drejtuar nga vullneti i perëndisë dhe profetët e tij, pas dy mijë vjetësh arriti deri ne pikën e vet më të ulët dhe prandaj u bë një kthesë kaq radikale. Me vdekjen e perëndisë, pra mohohet ideja mbi përparimin e vazhdueshëm nga e cila del filozofia e gjithmbarshme e historisë së metafizikës evropiane. Por ai gjithashtu e mohon tezën se e vërteta e mirëfilltë e njeriut është shpirti, e jo trupi. Por kur pohonte se iluzioni më i madh është përbuzja e trupit, Niçeja megjithatë nuk e përkrahte ndonjë tezë biologjistike. Trupi nuk është menduar si organizëm filozofik, por ai, si kundërparim i parimit transmundan shpirtëror, inteligjibil, te krishterë, është simptom dhe simbol i sjelljes ndjenjore-mendore te njeriut, e vërteta e tij autentike njerëzore, ,,trupore". Shpirti, përkundër kësaj, është vetëm ,,armë dhe lodër" e trupit të këtillë, megjithëse shpesh herë mendohet se është zotërues absolut i tij. Shpirti është parcialitet, kurse trupi totalitet i ekzistencës njerëzore. Gjithsesi, njeriu që nuk ka forcë që nënshtrimin ta shndërrojë ne fuqinë e sjelljes, nuk mund ta pranojë vdekjen e perëndisë. Vetëm me vdekjen e perëndisë, në të vërtetë, njeriu edhe mund të bëhet mbinjeri. Prandaj ka vdekur perëndia që njeriu te mund të sundojë, e këtë sundim e mundëson shkalla e lartë e vullnetit për fuqi. Prandaj vulineti për fuqi është konsekuencë e drejtpërdrejtë dhe e parë e vdekjes së perëndisë. Sepse, para perëndisë, si para abstraksionit me të lartë, te gjithë jemi te barabartë, meqenëse jemi njësoj të vegjël. Para perëndisë jemi të pafuqishëm, nuk kemi vullnet për fuqi, perëndia i ka futur në vetvete të gjitha fuqitë tona, i ka thithur të gjitha energjitë tona, para tij bëhemi qenie të zbehta, abstrakte, pa diferencime. Por, perëndia ka vdekur. Ne atë çast te gjithë ishim te barabartë, prandaj Zaratustra vdekjen e perëndisë ua rekomandon te gjithëve, ne mënyrë që te të gjithë ta zbulonte fuqinë e fshehur, megjithëse të gjithë — e sidomos ata te pafuqishmit — nuk dëshirojnë ta dëgjojnë. Me vdekjen e perëndisë njëkohësisht bartet e tërë fuqia në njeriun. Por pikërisht atëherë tregohet se si personalitetet autonome — që nuk mund të fshihen më për ndonjë fuqi më të lartë heteronome — nuk janë të barabarta, nuk mbajnë ne vetë shkallën e njëjtë të vullnetit për fuqi. Prandaj edhe bëhet diferencimi: ndahen të pafuqishmit, turma, ,,tufa" që dëshiron që ta udhëheqin të tjerët, që kërkon barinj të rinj dhe paraqitet mbinjeriu, njeriu që sundon dhe në të cilin sundon vullneti i tij për fuqi. Vullneti për fuqi triumfon në parimin e mosbarazisë, kurse ,,barazia thërret për barazi pikërisht për shkak të pafuqisë".

Vazhdon…

NB: Armando, shkrimin tend do ta lexoj më vone... koha...

[SuNRiSeR]

Fisnik!

Disidentet porthuajse gjithmone anatemohen ne rradhe te pare nga rivalet e tyre me me influence te cilet konsiderrohen si te pagabueshem (te pakten qe kane lene dicka ne histori). Nietzsche ishte sic thote Armando me siper kundra rrymes. Ai i vuri emer disa sitatave me te cilat njeriu prballet qe nga lindja deri ne vdekje. Ai doli hapur kur tha qe Zoti vdiq, nderkohe qe filozofe te tjere mund ta kishin kapur kalimthi ceshtjen e mbinjeriut, te njeriut-zot por askush nuk morri persiper barren per te krijuar nje levizje filozofike (megjithese shume e kontraversuar) qe te predikoje kete fakt. Tjetra qe e beri emrin e Nietzsches qe te mos rradhitet ne eliten e mendimit njerezor eshte edhe quajtja e tij si inspiruesi i nazizmit dhe i racizmit, megjithese per mendimin tim nuk ka llogjike me te gabuar se kjo. Ai kurre nui permendi ndonje dallim racial apo te shprehte ndjenja urrejtjeje kundrejt ndonje kombi tjeter. E vetmja gje qe ai shkroi ishte per deshiren e lindur te njeriut per te pasur pushtet dhe nga kjo vjen edhe ndarja ne njeri dhe mbinjeri. Kjo eshte nje pike qe eshte studiuar dhe sterstudiuar dhe jane nxjerre 1000 perfundime por per mua Nietzsche megjithese nuk eshte i nje kalibri si shume filozofe dhe mendimtare te tij eshte nje emer qe ka lene gjurme nga pas. Keto gjurme sot kane mmarre nje drejtim paksa te ndryshem nga ato qe kemi pare ne shekullin XX por megjithate ideja e mbinjeriut eshte realitet (te pakten per mua) pasi eshte paraqitja e perpjekjeve te njeriut per te qene dicka, per te pasur nje fjale qe degjohet dhe nje dore qe kur ndrihet te tjeret heshtin.

Pershendetje, S.

[fisnik]

Tash më pëlqyen të dy shkimet e postuara. Edhe këtu po ndryshon mendimi rreth Niçes dhe "kotësisë së dyfisht".
Nga profesioni nuk jam filozof dhe sigurisht që të dytë keni njohuri më shumë se unë. Megjithatë, armandovranari më bëhet se ka literaturë të vjetruar për Niçen se sa Sunriser. E them kete, armando, duke u bazuar në mendimin tende se "zarathustra eshte per adoleshentet", apo përsfërsiht keshtu.

Ndoshta gabohem, por kështu mendoj pa ndonje qellim me parapaskena te merzitshme.

Ndërsa, kur e patëm bisedën te Camy me ty armando, ate qe ke thene ti eshte e vërtete, por atë fjali të tij e pata dalluar nga te tjerat, për te kuptuar se nuk ishte e imja. E verteta është se aty per aty me lindi një frymzim te kritikoje nje situate paradoksale ne forum qe nuk dua ta ringjalli.

Ndërsa për Niçen nëse pajtoheni vazhdojmë edhe pak, sepse tash jam i bindur se shpeshherë njerëz të caktuar flasin dhe kritikojnë duke përmnedur Niçen, pa e lexuar kurrë.

Nje qartësim dua ta bej lidhur me fjalën fuqi, sundim, pushtet. Të pajtohemi te Niçe ka te njejtin kuptim. Nëse dikush nga regjino i gjermanishtes ka mundësi te na ndihmojë si do te perkthejej nga origjinali ne shqip kjo fjali: "Wille zur Macht".

[Dita]

Teme me material me vlere per zgjerim e thellim njohurish mbi veprimtarine e Nices. Po nderhyj, sepse u kerkua ne postimin e fundit nga Fisnik nje perkthim nga origjinali per togfjaleshin "Der Wille zur Macht".


Wille - vullnet, dashje, qellim i ngulmet

der Wille zur Macht - kembengulja drejt pushtetit

(te dyja keto sipas fjalorit Gjermanisht - Shqip, Fiedler/Klosi, Langenscheidt 1997)




Ne nje botim te Shqiperise (qe e kam pasur ne dore per pak dite) e kam pare te perkthyer si "Vullneti per pushtet".

[Qafir Arnaut]

Ne anglisht perkthehet Will to Power. A nuk mund te perkthehet ne shqip 'vullneti per pushtet'?

[fisnik]

Falemnderir Dita dhe Qafir Arnaut për përkthimet. Tash është e qartë, për të gjithë, për çfarë e kemi fjalën. Mund të mendojme se a është secili vullnet i fuqisë (për fuqinë) edhe vullneti për pushtet apo sundim.
Falemnderit edhe njeherë!

[fisnik]

VULLNETI PËR FUQI (PUSHTET-SUNDIM)

Vullneti për fuqi (pushtet, sundim), tema e dytë e madhe e filozofisë se Niçes, që nuk është objekt i njohjes, por edhe vetë njohja është objekt i saj, nuk është pararealitet vetëm antropologjik por edhe kosmologjik për te cilin njeriu është vetëm fenomen kyç. Jeta dhe vdekja, natyra, njohja, rendet shoqërore, pikëpamjet ideore, pozita e njeriut, vierësimi, raportet e gjinive, filozofia me te gjitha disiplinat e veta, ndërmarrjet shkencore, kryengritjet sociale etj., nuk janë gjë tjetër pos manifestime më pak të fshehura ose me pak të hapëta të vullnetit për fuqi (për pushtet).
— Vullneti për pushtet megjithatë mbetet gjithmonë në horizontin e qenies dhe nuk është — sikurse pohojnë shumë interpretë — parimi themelor i filozofisë së Niçes. Vullneti për pushtet shfaqet me kohë, që është njëkohësisht edhe kufiri qenësor i tij, sepse ai mund të dojë vetëm atëherë kur dashja e tij rrjedh se bashku me kohën, në qoftë se përparon nga e kaluara drejt se ardhmes, në qoftë se vepron në kalimin e kohës. Ai nuk mund ta ndryshojë të kaluarën, ta bëjë atë që ka qenë atë që s'ka qenë dhe prandaj koha është fuqia në të cilën shterren të gjitha kuantumet e fuqisë. Të bëhet e mundshme kjo ,,dashje mbrapa" (,,das Zurückwollen") e vulinetit për fuqi, nuk është vetëm dashje në ndonjë drejtim tjetër, por dashje për kthimin e tërësisë se strukturës se kohës, që dashja e se kaluarës të bëhet identike me dashjen e se ardhmes. Kjo është e mundshme të arrihet vetëm në qoftë se në kozmos sundon kthimi i përhershëm i së njëjtës, prandaj kështu kjo kategori fundamentale është pasojë e tezës mbi vullnetin për fuqi (pushtet-sundim).

Kthimi i përhershëm e mohon frymën e hakmarrjes, ai është mendimi me i ,,lartë" dhe me i rëndë" i Niçes që si enigmë" nuk mund te argumentohet as të rrëzohet në mënyrë empirike. Njëmend, Niçe as që provon ta bëjë këtë ndonjëherë (me tezën se shuma e elementeve është definitive), por ky nuk është dimensioni i vërtetë i këtij mendimi. Fjala është për strukturën e re të kohës, e cila së kaluarës i jep hapjen ndaj së ardhmes, kurse së ardhmes i jep forcën, realitetin e se kaluarës. Vetëm me kthimin e përhershëm mund të përmbyset koncepcioni teologjik i krishterë i botes, të tregohet se si nuk ka qëllim të fundit që synojmë, nuk ka perëndi të cilit do t'i sakrifikojmë te gjitha. Njëkohësisht, vullneti për fuqi mund te shfaqet vetëm kështu ne formën e vet të vërtetë me të fuqishme, sepse vetëm njeriu më i fuqishëm, e jo me i dobëti që ka frikë nga kthimi i përhershëm, mund t'i qëndrojë këtij mësimi. Vdekja e perëndisë — eliminimi i qëllimit teologjik, transcendent dhe vullneti për fuqi si kërkesë imperative që të eliminohet pandryshueshmëria e me këtë edhe pakthyeshmëria e se kaluarës, fitojnë arsyetimin e vet në mësimin mbi kthimin e përhershëm të së njëjtës. Rrëzimi i kuptimit eshatologjik të krishterë të kohës mbi përparimin e përhershëm dhe kuptimi i sundimit të njerïut të fuqishëm, njeriut me vullnet për fuqi, që pas vdekjes së perëndisë mbetet i vetmi bartës i ecurisë se kuptimshme, mund të mendohet deri në fund vetëm në qoftë se mund të qëndrojë si mendim eksistencial dhe më i lartë që është i bartur me vetë strukturën e qenësisë — si kthim i përhershëm i së njëjtës.
Në dukje vetëm aforistik, josistematik e madje edhe jokonsekuent, mendimi i Niçes tregohet vetëm kështu — në lidhshmërinë e brendshme kuptimore të vdekjes së perëndisë, vullnetit për fuqi dhe kthimit të përhershëm të së njëjtës — koherent dhe i menduar nga brenda. Pra, megjithëse Nice shpeshherë në jetën e tij fliste në mënyra krejtësisht të ndryshme për të njëjtat gjëra (pa folur vetë madje as që e ka korrigjuar ndonjëherë mendimin e vet të mëparshëm),përkundër të gjitha kundërthënieve imanente të filozofisë se tij, madje edhe përkundër faktit se te Niçeja kurrë nuk ka qetësi të së vërtetës, kënaqje me qëllimin e arritur, ky mendim i tij na duket një rrjedhë e pashkëputshme në të cilën nuk kishte folur kurrë fjala e fundit. Pra, përkundër të gjitha këtyre, kthimi i përhershëm i së njëjtës, është kulminacioni i ndërtesës filozofike të Niçes që del nga dy motivet e tjera themelore te mendimit te tij: vdekjes së perëndisë dhe vulinetit për fuqi. Por, ne kontekstin real historik, ky mendim njëkohësisht është kufi esencial i mendimit te Niçes që e mohon perspektivën e vërtetë njerësor dhe e bën te pamundshme kthesën historike në botën e re. Prandaj ky mendim ne realitet është i kufizuar ne vërtetimin e realitetit, kurse dimensionin e vet të vërtetë e fiton vetëm si mendim mbi kthimin e përhershëm te asaj që është artistike në art.
Pyetjet e Niçes për artin janë pyetje te artistit autentik mbi kuptimin dhe përspektivat e jetës përsonale. Prandaj ai nuk merret me estetikën si ,,disiplinë" fîlozofike, as që e ka ndërtuar fare ndonjë sistem jokontradiktor të estetikës shkencore. I tërë opusi i Niçes në përgjithësi është ana tjetër e poezisë dhe e mendimit, kur këto nocione kuptohen tradicionalisht si polaritet i artit dhe i filozofisë. Të ashtuquajturat vepra filosofike, si për shembull ,,Vllneti për fuqi", janë po aq poetike sa është ,,Zaratustra" vepër mendore. Për Niçen, arti thith forcën e vet nga fuqia transformuese e dehjes, magjepsjes dhe dashurisë, nga vetë jeta, e çfarëdo mirësie, shpirti, ndershmëria ose vërtetësia në përgjithësi, nuk ndikojnë në imagjinatën krijuese artistike. Prandaj edhe teza e Niçes se ,,arti është me i viefshëm se e vërteta" duhet të kuptohet në atë vështrim se arti (që nuk mund te jetë pesimist), si stimulues i jetës, është me i qenësishëm se ajo që është mbindjenjore, absolute, abstrakte filozofike, inteligjibile, etike, kognitive, thjesht shpirtërore.
Bota apolonike, bota e formave, e masës, e harmonisë — sipas Niçes — mund të paraqitet vetëm në baze dionisiane, që ne esencë është pa kohë dhe pa kufi, që nuk mund te zhduket dhe që gjithmonë paraqitet përsëri. Elementi dionisian është burimi i përjetshëm i pashtershëm i krijimtarisë, themeli i qëndrueshmërisë, baza e thellë e pashpjegueshme e botes. Ai elementi apolonik i bën të mundshme që të shfaqet, te zbulohet, ta marrë fizionominë e vet. Antiteza e elementit dionisian dhe apolonik (megjithëse edhe jo gjithmonë me theksimin e të njëjtit element) është gjithnjë e pranishme në tërë veprën e Niçes, sikurse është gjithnjë e pranishme dilema e tij ne mes te krijimtarisë dhe interpretimit, racionalisimit, madje edhe formësimit te asaj krijimtarie. Mirëpo, kredoja jetësore dhe artistike e tij ka karakter dionisian dhe força filozofike e Niçes nuk është racionaliteti, deduksioni dhe logjika sokrato-platonike, por
nxitja artistike burimore e papenguar krijuese. Prandaj edhe krijimtaria me e parëndësishme për të është gjithmonë me e viefshme se të folurit për atë që është krijuar — Arti na e shpjegon jetën, por me te jeta bëhet e mundshme në përgjithësi. Në lojën e artistit jashtë kohës, njëkohësisht pasqyrohet edhe vetë loja burimore e botes, loja herakike me guraleca, duke shpallur njëkohësisht edhe tragjikën e thellë të jetës, si dhe të vetmen mundësi që ajo të qëndrojë ne shkëlqimin e bukurisë dhe te amshimit, në art. Prandaj, arsyetimi i vetë jetës si fenomen estetik, për Niçen, nuk është konkluzion logjik, por imperativ ekzistencîal. Krijuesi i vërtetë mbetet nga ana tjetër e vierës se te vërtetës nocionale, të vërtetës kategoriale, sepse për shkak te se vërtetës do te ,,mund të shkatërroheshim".
Ne fillim te fjalimeve të Zaratustrës, në kapitullin e njohur ,,Mbi tri transformimet", është paralajmëruar në mënyrë simbolike botëkuptimi i Niçes mbi artistiken. Shpirti më parë bëhet deve, shpirt i cili — pasi është zhdukur perëndia — ka vullnet që të bartë, që të merrë përsipër gjithçka që është më e vështirë. Njeriu, pra, është i detyruar dhe mund t'i marrë të gjitha mbi shpatullat e veta dhe si deveja që e bart barrën, ta bartë të tërë transcendencën. Deveja në transformimin e dytë bëhet luan, çlirimtar, bishë grabitqare që — si nihilizmi evropian — i rrënon te gjitha vlerat e vjetra e nuk mund te krijojë vlera të reja, por që, si inkarnim i vulinetit për fuqi, ,,mund t'i krijojë vetës lirine për krijimtari te re". I leçitur nga zotëria i tij i fundit, perëndia, vetëm kështu njeriu lirinë e individit mund ta vërë përmbi fuqinë e traditës. Ne vend ,,ti duhet" (Du sollst) vjen ,,Unë dua" (Ich will). Për luanët të gjitha kriteret e moralit heteronom janë të padurueshme, prandaj liria duhet te fitohet si shpartallim i të gjitha vlerave të deritashme. Por luani në fund bëhet fëmijë. Çiltëria, drejtpërdrejtshmëria e fëmijës që ne lojën e vet naive e ngjall, dhe duke mos ditur as vetë për këtë, e zbulon vetë strukturën e kozmosit, kthimin e përhershëm të së njëjtës — ky është funksioni dhe misioni i artistit. Fëmija jeton në një dimension të veçantë të kohës, ai nuk është i ngarkuar me të kaluarën, nuk mendon për të ardhmen, nuk e planifikon, por tërë kohën e mbledh ne ,,tash".

Ne tërë ,,përmbajtjen" e ,,Zarathustrës" është gjithnjë e pranishme dinamika e brendshme që gati shndërrohet në fabule unike që më zhvillimin e vet gradual, me konfliktin vendimtar tragjik dhe me katarzën e vet e bashkon tërë rrugën mendore të Zarathustrës dhe secilën pjesëz, qoftë edhe më te imtë, të jetës së tij në veprim unik, thellësisht të lidhur dramatik. Nga aspekti i këtij uniteti, disa pjesë të tekstit marrin kuptimin e vet të vërtetë vetëm në tërësinë, në indin e përgjithshëm, themelor të veprës. Mirëpo, njëkohësisht, edhe këtu ,,stili" është krejtësisht aforistik, fjalitë janë të palidhura, kurse mendimi kontradiktor, madje, në dukje, edhe jokoherent, kështu që çdo kapitull mund të lexohet ndaras si tërësi krejtësisht e veçantë, madje edhe brenda kapitujve, disa fjali, disa maksima si mendime, në dukje të parë, krejtësisht të pavarura, të palidhura me kontekstin tjetër. Por në fund të fundit kjo edhe është karakteristika qenësore, kuintesenca e veprës artistike: tërësia merr kuptim vetëm ne base te hollësive, te imta, ne dukje — detajeve të parëndësishme, te dores se dytë, hollësive te hedhura si rastësisht dhe pavarësisht, detajeve që kanë vlerën e tyre te vërtetë dhe të re vetëm në tërësinë e tyre. Ndërsa në veprat, traktatet e analizat e tjera filozofike ose shkencore të shkruara madje edhe ne mënyrë sistematike (e sidomos ne esetë), disa observacione, me disa deskripcione përcjellëse të fenomeneve te caktuara, mund te jenë edhe të pavarura nga tërësia dhe të mos jenë plotësisht të inkorporuara në tërësinë e veprës, ne mendimin themelor te tekstit (prandaj edhe mund të nxirren nga teksti, të shpjegohen më shumë ose me gjerë), arti autentik nuk e duron këtë: po e ndryshuam edhe detalin më të vogël, e kemi prishur tërësinë!

[fisnik]

vauhdon...

[fisnik]

ZARATHUSTRA

Libri i Zarathustrës — si i thotë edhe nëntitulli — është për të gjithë dhe për askënd.
Vallë a nuk ka menduar Niçe me këtë se ky liber përnjëmed u është drejtuar të gjithë atyre që munden dhe që dinë t'i afrohen. Por gjithashtu edhe askujt, do te thotë asnjë ,,lexuesi", asnjërit prej atyre që në mënyrë pasive, pa ndryshimin e personalitetit të vet, pa u bërë vête sakrifica te te njëjtit pasion, pa qëndrimin jetësor dhe ekstatik ndaj këtij teksti, shkurt i lexojnë fjalët, e ,,nuk kanë vesh" për humnerat e thella të kuptimit të tyre. Ky është liber për te gjithë — por kjo nuk do te thotë për këdo, por për secilin njeri si njeri, si mendimtar, si njeri që e arsyeton emrin njeri. Ky është njëkohësisht liber për askënd, do te thotë për asnjë kureshtar kuazi të dijshëm që interesohet vetëm për ndonjë fragment ose ndonjë ,,maksimë te urtë" te veçantë te këtij libri. Fatkeqësisht, u realiszua pikërisht e kundërta: ky u bë liber për këdo, për interpretë gjysmakë dhe ,,lexues" leshko, për te gjitha ato fundërritë intelektuale dhe morale të Gjermanisë Imperiale, për te gjithë, vetëm jo për mendimtarët që do ta peshonin përnjëmend vierën e tij, për artistin që do ta ndiente forcën e vërtetë të tij.

Zaratustra — sado që gjuha e tij të duket e thjeshtë dhe e kuptueshme lehtë — pra, nuk mund të ,,interpretohet" as të ,,lexohet". Mirëpo, kjo kurrsesi nuk do te thotë se duhet t'i ndjekim në mënyrë të pajtueshme, shkurt se duhet të pajtohemi pa fjalë me eksceset e tij aq të papërsëritshme personale, por shpeshherë edhe plotësësht të papranueshme. (Ky tekst, jo rrallë, te ne do te zgjojë edhe revoltën kundër shumë imazheve shkatërruese, te përgjakshme, të mundshme të seza, egërsive banditeske, gati patologjike, revoltën kundër urrejtjes aristokratike ndaj masave, ,,tufës", qëndrimit përbuzës ndaj grave etj. Por, pa marrë parasysh të gjitha parashenjat negative dhe pozitive, nuk mund ta marrim këtë liber si ndonjë material të vdekur për krahasime tona plotësuese erudite, për analiza dhe studime historike, linguistike, logjike dhe kognitive-teorike. Sepse atëherë, në të vërtetë, në këtë punë të vdekur libreske nuk do ta ndienim bukurinë dhe forcën e asnjë tingulli të atyre fjalëve, nuk do ta ndienim gurgullimën e atij lumi nëntokësor, nuk do ta shihnim madhështinë e vizioneve poetike dhe mendore, atëherë ky liber do të ishte vetëm një grumbull i pakuptimshëm, „jokonsekuent" dhe joshkencor i letrës. Ky liber njëmend i flet gjithkujt dhe nuk i flet askujt.

Filosofia e Niçes në tërësi, pa dyshim, është shprehje e periodës së errët të zgjimeve pushtuese imperiale dhe e realitetit të egër në kohën e ndërtimit të shekujve. E përditshmja është muzgu i të gjitha normave dhe vlerave etike, por me këto akoma të gjithë mbulohen: edhe moralistët, edhe filozofët, edhe politikanët, edhe prijësit ushtarakë. Niçe e shqeu atë vel dhe i rivierësoi të gjitha vlerat, por rebelimi i tij nuk i kalon kufijtë e protestes verbale kundër zbukurimit moralist te situates ekzistuese amorale. Pikërisht për këtë arsye, duke mbetur në diagnozë, Niçe nuk pa rrugëdalje tjetër nga ajo kohë pos që të qëndronje, prandaj edhe e la aq të përgjakshme dhe te fiksuar me përjetim të thellë artistike, pa perspektivë të qartë, por edhe pa patetikë të rrejshme, pa hipokrizi, pa filantropi abstrakte dhe maskë të neveritjes jezuite. Kjo ishte madhështi qenësore, por edhe kufizim qenësor i tërë ndërmarrjes jetësore grandiose të Niçes.
Niçe i cili aq shumë aspirante dritën dhe bënte një jetë modeste për atë dritë, duke punuar midis maleve të veta dhe pyjeve malore, u zhduk ne errësirën e vet dhe ne errësirën e kohës që e rrethonte. Fjala e tij magjike poetike dhe filozofike, e folur nga malet e largëta dhe të larta, ku ajri ishte i ashpër, e tundi mbarë botën. ,,Si njeri — thotë përnte Gotfrid Ben (Gottfried Benn) — ishte i varfër, i pastër — martir i madh... Për gjeneratën time ai ishte tërmet i epokës dhe gjeniu me i madh gjerman i gjuhës pas Luterit".

Zagreb - Kroaci
D a n k o G ë r l i q

fund

[fisnik]

Postmodernizmi: Nietzsche dhe “Ich ist eine Fiktion”

Arsim REXHEPI

Gjithë problematika e Disputit shkencor letrar-filozofik të dhjetëvjeçarëve të fundit sjellepështjellet rreth çështjes së Unit, të Subjektit pra. Sa pafund pyetje u bënë dhe vazhdojnë të bëhen rreth kësaj çështje të ndjeshme, në të cilën pikëprehen teoritë e psikoanalizës, psikologjisë, filozofisë, sociologjisë dhe, gjithsesi, teologjisë. Ç’është Subjekti? Ç’e karakterizon atë? Si përkufizohet ai? Tevona, ç’është Unë (Uni)?

Mirëpo, megjithë varganin e mistershëm të pyetjeve si këto, përmbi nivelin e kërkimit ravijëzohen konturet e dy kryeçështjeve: A është subjekti e dhënë faktike apo i krijueshëm dhe a duhet të shikohet dhe përceptohet ekzistenca e tij nga vetë individi apo nga shoqëria?

Në rastin e parë, në të cilin pra, mendohet se Uni dhe individualiteti i tij është një e dhënë faktike, Vetja, Uni, merret si diçka interne, e veçnjëhershme dhe e papërsëritshme, e cila orienton, organizon dhe përmbledh veprimet vetjake duke i shpërfaqur ato përmes veprash dhe gjuhës. Botëkuptimi tjetër ndërkaq përqendrohet në lidhjen e pandashme të Subjektit me trashëgiminë dhe akumulimin e tij social, e që ka të bëj kryekëput me përbërësit dhe kushtet që i vë dhe mundësitë që i jep jeta dhe shoqëria: gjinia, nënshtetësia, raca. I nënshtruar sistemeve të pafund dhe të ndërlikuara të mendimit, rregullave, ndikimeve, ndalesave dhe imponimeve të sistemeve të tjera antropologjike, sociale, kulturore dhe ekonomike Subjekti ndrydhet, copëzohet dhe, siç thotë Foucault, shqendërzohet (dezentralizohet). Një Unë i tillë i cili duhet të mbulojë shumësinë e kërkesave nga më të ndryshmet, të cilat atij ia vë përballë jeta dhe pozicioni i tij në shoqëri, siç u tha, përthyehet, duke investuar quantumin e tij mendor ndjenjësor përnjëherë në shumë sisteme tjera, të cilat urishëm dhe pamëshirshëm thithin panda nga ekzistenca e tij. Andaj ai është i detyruar të zhvillojë një instrumentarium mbrojtës mekanizmash gjuhësorë dhe psikologjikë, për të analizuar kështu dhe për të lokalizuar njëherësh vendin e tij në mbistrukturat rhizomatike të të qenurit. E tërë rruga e gjatë deri te vetvetja nis me pyetjen ankthshme: Çfarë jam ‘Unë’?

Por, a ka vend për ‘Unë’ në një botë kaq përftuese, të bërë dyll nga medialiteti dhe vizualiteti i gjithëpushtetshëm? A ka ‘Unë’ në një botë gjithë anonimitet, indiferencë, numra dhe luftë?

Nietzsche, subjektfilozofi i parë, si nihilist i pandreqshëm, ka menduar shkurt: Jo. Në veprat e tij të papërfunduara, të botuara nga studiuesi i tij i njohur K. Schlechta2, ai ka luftuar përkushtueshëm idenë e pranisë së subjektit, duke thënë se Subjekti si instancë është një fiksion, ‘diçka e mvjershëruar’ (´etwas Erdichtetes) dhe, ngaqë ai gjithnjë Unin e mbërtheu nën llupën gjithçkaparëse të pluralitetit, nuk kishte si të mos e mohonte fundamentin modernist për Unin si njësi, gjë që s’ishte tjetër veç sajesës shekullore të unitarizmit teologjik. Edhe për këtë Nietzsche ka përfaqësuar Anti-Krishtin në sytë e teologëve të asaj dhe, gati me të njëjtin intensitet, të kohës sonë.

Uni njerëzor për Nietzschen ishte një shumësi heterogjene, shumëfytyrore, një bashkëmbartje (kompozitum), që në vijimësi, pa ndërprerë, është e rrezikuar nga thyerja, copëzimi. Identiteti, ngaqë u është nënshtruar ligjeve të Gjuhës dhe Gramatikës, është diçka e padokumentueshme, e pavërtetueshme, dhe si i tillë gjithnjë divergjent. Gramatika paraqet për Nietzschen një kategori të mosbesueshme mu për faktin se ajo është gjithnjë në proces, në ndryshim, andaj, duke e pasqyruar dhe përmbledhur shpërfaqjen e Unit përmes Gjuhës, është e gabueshme, mendon ai, të besohet dhe mendohet në Unin si tërësi. Në këtë mënyrë edhe prodhimi i të vërtetave nga ana e njeriut është një pasojë reale e shumësisë së tij të brendshme. Predikimet teologjiko-moderniste të kohës për Nietzschen paraqesin një iluzionësi të athët, boshe, dhe si të tilla, për të s’janë veçse një mashtrim. Andaj ai pledon forcërisht në mbrojtje të shumësisë së Unit. Për këtë, sot është mëse e ndjeshme që ky mësim niçean është bërë themel i analizave dhe paraqitjeve shkencore rreth Unit. Uni, si instancë multiperspektive dhe plurale, ka zënë sot vendin kryesor në mes të mijëra përkufizimeve dhe kuptimeve tjera letrare, duke grishur gjithnjë me hapësinë dhe problematikën e tij.

Vdekja e Subjektit

“Zoti ka vdekur. (... Shkurtim i teks. nga unë, A.R.) E mbytëm ne, - ju dhe unë!”, kështu thotë Nietzsche në librin e tretë të pabotuar. Në këtë pohim nihilist, sa ironik aq edhe pragmatik, qëndron lozi përmbysës i periudhës së modernes. Në të zë fill edhe rrënimi i Subjektit si element zotërues në hierarkinë moderniste. Andaj edhe lë të kuptohet një paralele mes Zotit dhe Subjektit, sepse si njëri ashtu edhe tjetri term, për kohën në të cilën jetoi Nietzsche, kishin një brerore të plotfuqishme, që ata i bënte të paprekshëm.

Pavdekësia si atribut i Zotit i ishte mveshur edhe Subjektit dhe përgjatë shekujve të Modernes e kishte mbrojtur atë në majë të përkufizimeve, në një lloj Olimpi, ku ai bënte Zeusin. Kështu kishte ndodhur derisa nuk ishin paraqitur “heretikët” e parë: Si Nietzsche pra, dhe si Heine („Lartë Zotynë ka vdekur,/dhe poshtë djalli ka ngordhur) e Rimbaud („Unë – është një tjetër!”). Këto s’thonë tjetër pos: ne nuk besojmë më në Zot as në Vetvete. Dhe si të bëhet me një botë të cilës për një çast i ke rrënuar Zotin dhe Njeriun? Nëse vendet sublime të ekzistencës njerëzore mbeten bosh, si të mbijetohet boshësia që lë prapa strumbullari i rrënuar e bërë hi? Zbulim i Nietzsches ka qenë çështja se Njeriu përgjatë mijëvjeçarëve e mveshi Zotin me lloj lloj atributesh, sa ai, Zoti, mori formën e një kukudhi herë-herë dhe si i tillë u bë i palegjitimueshëm. Në fakt njerëzit nuk besojnë Zotin, por sajesën që ata kanë krijuar gjatë mijëvjeçarëve (do të thotë, Krijuesin tonë e kemi krijuar ne vetë!!!??). Ky paradoks vdekjeprurës porse paraqet të vërtetën lakuriq, të cilën Nietzsche s’para kishte guxim ta thoshte. Andaj për të, rrënimi i kësaj ngrehine subjektive paraqet çlirimin e Njeriut nga barra e një nënshtrimit të pranuar herë me vetdije e herë pa të.

Ashtu si Vdekja e Zotit (gjithnjë atij Zotit iluzor, për të cilin pretendojnë religjionet) ka lënë për Nietzschen të njëjtën zbrazëti edhe vdekja e Subjektit, andaj ai predikon Mbinjeriun (Der Übermensch) dhe mu këtu, në këtë moment sublim ai vë themelet e një strategjie të re për ndërtimin enjë epoke tjetër, përtej principeve dhe ligjshmërive diskriminuese të Modernes: të një Epoke pa sundin absurd të idesë për Zotin dhe Subjektin. Tërësia pra, totaliteti, përfundon këtu, në këtë rrënim të monopoleve të Modernes: Idesë për Zotin dhe Idesë për Subjektin. Kështu ‚bota u bë përrallë’3 dhe raportet mes të vërtetës dhe shajnisë, pësuan tërmete pasojash të paanueshme.

Të Qenurit dhe Shajnia

Njeriu i Postmodernës, secili prej nesh pra, është një Odise në vete. Në lundrimin e tij anë e përtej deteve, duke u përballur me gjithë atë mori provokimesh të natyrës, Odisea dashur padashur ka ndërtuar një laboratorium dinakërie në vetvete, përmes të cilit ai ka mbijetuar gjithë tmerret dhe grishjet e udhëtimit te tij. Ambivalenca mitologjike pasqyrohet, megjithëse me rekuizita të tjera, edhe në njeriun e sotëm, këtë anonim të humbur në shumësinë e labirinthshme të realitetit gati vizual. Në pluhurin e kujtimeve të fëmijërisë, që ngjitet me rëndim përpjetë jetës, reflektohen pamje tregimesh, përrallash, mitesh, filmash dhe kështu, ajo, fëmijëria, e kaluara e njeriut të sotëm, ndotet nga prani të egra dhe shumë brutale të bashkohësisë sonë. Nëpër xhunglën e këtyre hibriditeve diabolike mes të qenmes dhe të mosqenmes, nëpër këtë botë shajnie, duke humbur përqendrimin në botën reale, njeriu ynë i sotëm, nis e krijon idhuj të rinj, të vërteta të reja, identitete të reja, dhe, gjithnjë në shërbim të kërkimit të një strehe, një azili shpëtimtar, ai krijon botën e tij gjysmëfantastike dhe gjysmëpërrallore. Një njeri i tillë, s’kemi pse të tërbohemi duke shtrydhur pesimizim tonë të limontë, ka rrëshqitur dhe ka rënë në lymin përbindësh të pamundësisë për të ndryshuar diçka me vetën e tij dhe me botën. Refugjiumi i tij prej anonimati përjashton para së gjithash Subjektin dhe, për të qenë përralla edhe më e tmerrshme, boshin e krijuar me këtë rast individi i sotëm nuk është në gjendje ta zëvendësojë me diçka shpresëdhënëse. Andaj ai, duke mos mundur të përcaktojë realitetin dhe ta dallojë atë nga shajnia pushtuese, jeton me frikë, me ankthin e përditshëm të përhumbjes. Janë qindra milionë gurë të tillë të që përbëjnë mozaikun e errët të civilizimit tonë perëndimor.

I pari shkrimtar në këtë botë, që diagnostifikoi letrarisht këtë sëmundje apokaliptike të civilizimit tonë ishte hebreu nga Shën Petërburgu i viteve njëzetë, Konstantin Vaginov. Në veprat e tij ai, megjithëse në mes të njëzetave, po demaskonte që në zanafillë Kundër-Evolucionin e Revolucionit të Tetorit dhe botën e re të Diktaturës së Proletariatit.

(Në numrin e ardhshëm: Konstantin Vaginov dhe fillet e Letërsisë Postmoderne)

(Footnotes)

1 ‚Unë- është një fikcion.

’2 Friedrich Nietzsche: Siehe Nietzsche: Gesammelte Werke. Hrg. von K. Schlechta. Bd. 3. Aus dem Nachlass der Achtzigerjahre.

3 „die wahre Welt zur Fabel geworden ist”. Nietzsche: Götzen-Dämmerungen. Bd. 5. Hrg. von K. Schlechta