Josif Brodskij

[Xhuxhumaku]

Introduktë e përkthyesit mbi Josif Brodskijn në shqip. Ky botim përkon me përvjetorin e vdekjes së poetit nobelist rus, më 28 janar 1996

I pakompromisi, Josif Brodskij


Agron Tufa

Përkthimet e përfshira në këtë përmbledhje poetike janë mbajtur shumë kohë nëpër duar, para se të vendosja t’i botoja. Ndërdyshja ime ka shkuar përputhtazi me marrëdhëniet e mia ndaj poezisë së Josif Brodskijt, e cila lyp një klimë të caktuar psiko-emocionale dialogu të pandërprerë. Josif Brodskij, poeti më i pakompromis në jetë dhe në krijimtari, nuk ta lejon komunikimin gjysmak. Nëse ka ende lexues, të cilët e shikojnë leximin e poezisë si thelbin e dialogut ekzistencial, në rrafshet më të epërme të qenies, atëherë ata do të gjenden të përpirë në gravitetin grabitqar që paracakton ligjërimi poetik i Brodskijt.
Ka qenë pranvera e vitit 1996 kur, asokohe student i Institutit të Letërsisë “Gorkij” (Moskë), provova të përkthej poezitë e para të Brodskijt. E zgjodha vullnetarisht këtë përballje (të rëndë për stadin e atëhershëm të rusishtes sime) në seminarin e Teorisë së Përkthimit Artistik, të udhëhequr nga përkthyesi dhe filologu rus, miku i madh i Shqipërisë, Valerij Sergejeviç Modestov. Kur shpalla se do të përkthej Josif Brodskijn në cilësinë e mbrojtjes së diplomës, udhëheqësi im shkencor, Valerij Sergejeviç, më buzëqeshi në atë mënyrë, sikundër ti, lexues, mund t’i buzëqeshësh një njeriu të sëmurë psiqikisht, i cili rrëfen se sa shpesh kuvendon me banorët e planetit Mars. Paralajmërimi i mjeshtrit nuk vonoi të dukej. Megjithëse kisha zgjedhur për të përkthyer një nga ciklet më të vështira “Divertismentet Meksikane”, falë konsulencës së dy poetëve të rinj e tepër të talentuar moskovitë – Svjetllana Bogdanova dhe Danjilla Davidov, prova e parë kaloi thjesht mrekullueshëm. Midis studentëve shqiptarë të Institutit “Gorkij” ishte dhe mikesha ime, poete, bijë e poetit të ndjerë Agim Spahiu, Ida. Ajo ka qenë lexuesja e parë dhe kritizerja e përkthimeve të mia në përgjithësi dhe Brodskijt në veçanti…
Ai është poet që përmbledh një shumësi përvojash poetike e prozodike nga traditat e poezisë ruse nga njëra anë, dhe nga poetikat anglo-saksone, nga ana tjetër, - kryesisht me traditën e metafizikëve anglezë sipas linjës së Xhon Donit, Herbertit, Marvellit, e mandej Eliotit, Odenit, Uallas Stivensit, etj. Ky formim shënonte shkrirjen e modeleve poetike ruse me modelet anglo-saksone që jetonin në një simbiozë eklektike në poezinë e Brodskijt dhe kjo duhej marrë fort parasysh, se p.sh., isha krejt i vetëdijshëm që fenomeni Brodskij nuk kishte paramodele në prozodinë e shqipes. A do ta pranonte vallë poetika shqipe këtë poet? Mirëpo vetë Brodskij, qoftë me përkthimet e tij, qoftë me poezinë origjinale, i zgjeroi parametrat prozodikë të poetëve rusë. Madje ai thoshte se “e shumta që mund të kontribuojë një poet në poezinë kombëtare, janë risitë që ai sjell në prozodi”. Kësisoj, ndërdyshja ime reduktohej: “A do ta pranojë vallë prozodia shqipe modalitetin poetik të Brodskijt? A do të hynte Brodskij në parametrat e vargëzimit shqip – dhe më kryesorja – a do të përvetësohej vallë poezia e tij, duke u bërë pjesë e kodit kulturor shqiptar?” Edhe tani që shkruaj këto shënime, nuk jam i qartë, pavarësisht mahnisë me të cilën është pritur Brodskij nga poetët e brezit tim me ciklet e botuara në “Aleph”, “Fjala”, “Jeta e Re”, etj…
Mendoj se për lexuesin shqiptar duhet sqaruar kush është poeti që merr në dorë, së paku, duhet ftilluar me disa të dhëna biografike që përbëjnë sforndin psiko-social të aktivitetit të tij artistik.
Josif Aleksandroviç Brodskij lindi në një familje hebreje më 24 maj 1940 në Shën Petërburg. Në moshën pesëmbëdhjetë vjeçare e braktisi shkollën. Ja se si shkruan Brodskij për këtë fakt në librin e tij me ese “Më pak se një” (1986): “Thjesht, nuk munda të duroj disa surretër të klasës sime dhe, kryesisht, mësuesit. Dhe ja, në një mëngjes dimri, pa ndonjë arsye të dukshme, u ngrita mes mësimit dhe në mënyrë melodramatike u largova, duke e ditur mirë se kurrë nuk do të kthehesha më”.
Më pas, Brodskij u mor me vetëformimin e tij. Mësoi anglishten dhe polonishten. Ndërroi mëse katërmbëdhjetë herë vendet e punës. Punoi në ekspeditat gjeologjike në skajet më të largëta të pjesës euroaziatike të kontinentit: në Jakuti, Tjan-Shan, Kazakistan, brigjet e Detit të Bardhë, etj. Në fund të viteve pesëdhjetë, Brodskij hyn në rrethin e poetëve, të quajtur “Shkolla Petërburgase”. Atëherë ia kushton veten poezisë. Po në këtë kohë njihet me Ana Ahmatovën dhe merr kësisoj, bekimin e saj, i cili do jetë profetik në udhën krijuese të poetit.
Në verë të vitit 1958, Brodskij bën tentativë për arratisje nga BRSS, çka shërben si akuzë në arrestimin e tij të parë. Ja se ç'kujton poeti lidhur me këtë aventurë, në një intervistë:
“Kjo ka ngjarë kur isha te të tetëmbëdhjetat dhe kur qeshë njohur me njëfarë Oleg Shahmatov. Ai ishte dhjetë vjet më i madh se unë, e kishin përjashtuar nga ushtria ku kish qenë aviator, se për pijanecëri, se për vardisje pas grave të oficerëve. Mbase dhe për njërën, dhe për tjetrën. Ishte njeri me talent muzikor dhe më pas iu qep filozofisë, asaj orientale në veçanti. Përfytyrojeni se ç’ndodh në trutë e oficerit të ushtrisë sovjete, pilotit ushtarak, kur së pari në jetë merr në dorë Hegelin, Ramakrishnën, Vivekanandën, Bertrand Rasëllin dhe Karl Marksin! Të rrije me të ish tejet interesante…Dhe ja, një ditë të bukur, kur Shahmatov m’u ankua për të dhjetën herë, se i kish ardhur në majë të hundës pushteti sovjet, unë i them: “Oleg, po të isha në vendin tënd, thjesht do t’i hipja njërit prej këtyre avionëve të vegjël, të tipit K12 dhe do të thyeja qafën në Afganistan. Se ti na je dhe aviator, pa le! Mandej, do ia veshja më këmbë gjer në Kabul”. Shahmatovit i ndrinë sytë, dhe atypëraty, propozoi të arratiseshim bashkë… Pasi kishim blerë biletat, si nja një orë para fluturimit, bleva me paratë e kusurit një grusht arra. Dhe ja, qeshë ulur e po i thyeja arrat me po atë gur, me të cilin duhej të godisja pilotin pas koke. Asokohe, i nginjur me leximin e Sent-Ekzyperisë, gjithë pilotët i adhuroja. Në fakt, të fluturoja - ka qenë gjithnjë superideja ime. Madje më të mbërritur në SHBA, katër muajt e parë, pata marrë mësime pilotazhi. Dhe madje fluturova një herë - u ula dhe fluturova! po kjo s'ka rëndësi... Kur po thyeja pra, ato arra, befas më shkoi ndër tru, që arrat së brendshmi ngjajnë me...
- Trurin e njeriut?
- Pikërisht. Dhe mendova: Epo, me ç’të drejtë do ta qëlloj atë të shkretë? Tekefundit, ç’gjë të keqe më ka bërë ai mua? Dhe për më tepër, atë pilot e kisha parë... Dhe pastaj, ç'më duhet mua ai farë Afganistani? Atdhe, jo atdhe, - kjo kategori për mua asokohe nuk ekzistonte. Dhe befas më ra në kokë me një trishtim të përmallshëm një vajzë që kisha atëherë në Petërburg. Megjithëse ajo ishte e martuar...Shkurt muhabetit, doja të kthehesha menjëherë në shtëpi…”
Më 12 shkurt 1964 Brodskijn e arrestojnë për herë të tretë nën akuzën e rreme për “parazitizëm social” dhe e dënojnë me pesë vjet internim në punë të detyruar. Ky proces gjyqësor i solli Brodskijt njohje ndërkombëtare, falë regjistrimit stenografik të gjyqit nga një gazetare e quajtur Frida Vigdorova, të publikuar pastaj në gjithë botën perëndimore nën titullin “Historia e një procesi”. Gjatë pyetjes së gjyqtarit mbi profesionin e të pandehurit, Brodskij iu përgjigj me pathos se ishte poet dhe se ky profesion nuk mund të mësohet kund, pasi ai vjen “nga Zoti”.
Ja se ç’kujton Brodskij mbi këtë proces në një intervistë të tij:
“...Gjysma e sallës qe mbushur me bashkëpunëtorë të KGB-së dhe policisë. Një sasi të tillë uniformash nuk e kam parë as në telekronikat e procesit të Nurenbergut. Mungonin vetëm kaskat. Procesi im, gjithashtu, një lloj filmi qe. Kinokomedi! Dhe kjo komedi qe shumë më interesante nga ajo që ka përshkruar Vigdorova. Gjëja më qesharake qe se, pas shpinës sime qëndronin dy lejtnantë, të cilët me interval prej një minute, në mos më shpesh, më gërmusheshin herë njëri, herë tjetri: “Brodskij, rrini mirë!”, “Brodskij, qëndroni drejt!”, “Brodskij, rrini sipas rregullores!”, “Brodskij, rrini normalisht!”. Dhe më kujtohet shumë mirë: ky mbiemër – “Brodskij”, pasi e pata dëgjuar në një sasi të panumërt herësh - nga rojet, nga hetuesit, nga prokurori, nga avokati, nga dëshmitarët, - humbi për mua çdo lloj përmbajtjeje. Kjo është e ngjashme krejt si në Xzen-budizëm, e dini? Nëse ti vazhdimisht përsërit një emër, ai zhduket. Madje kjo ide aplikohet si formë sugjestioni. Nëse ti, për shembull, do të shqitesh nga mendimet për Xhorxh Uashingtonin, përsërit paprâ: “Xhorxh Uashington, Xhorxh Uashington, Xhorxh Uashington...” Në të shtatëmbëdhjetën herë - mbase dhe më parë, sepse për mua, për shembull, ky është emër i huaj, - dhe mendimi për Xhorxh Uashingtonin bëhet krejtësisht absurd. Një absurd i tillë u shndërrua për mua edhe procesi. E vetmja që më ka mbetur në kujtesë atëherë, ka qenë fjala e mbrojtjes e një farë Admoni Etkindës. Sepse ajo foli do farë fjalësh pozitive në adresën time dhe të them të vërtetën, gjëra të mira për veten kurrë nuk më kishin zënë veshët. Ndaj dhe u preka cazë. Kurse gjithçka tjetër qe kryekrejt një zoopark. Dhe, më besoni, asnjë lloj mbrese tjetër s’më ka mbetur”.
Më 4 qershor 1972, me kërkesë të udhëheqjes së lartë sovjete, Brodskij duhet të dëbohej nga kufijtë e BRSS-së. Të nesërmen ai gjendet në Austri, ku takohet me idhullin e tij poetik Ë.H. Auden, i cili kalonte pushimet asokohe në vilën e tij verore në Krihststetene, i cili e mori me vete në Londër të nesërmen, ku ndërmjet poetëve të mëdhenj, e njohu dhe me moshatarin e tij irlandez, nobelistin e ardhshëm, Seamus Heaney-n. Odeni do të luajë një rol të rëndësishëm në jetën e poetit, ai do të shkruajë madje dhe parathënien e “Poezi të zgjedhura” të tij në anglisht, kurse Brodskij do tregojë ndaj tij shembullin e një nxënësi besnik, duke i kushtuar Odenit 15 vjet pas vdekjes një nga esetë e tij më madhështore – “T’i përulesh hijes”.
Në periudhën 1972 -1980 Brodskij lexon leksione mbi poezinë ruse dhe anglosaksone të shek. XIX -XX në universitetin e Miçiganit në Ann Arbor. Njëkohësisht, punon në universitetin e Kolumbisë në Nju Jork. Në vitet tetëdhjetë, ai vendoset përfundimisht në Nju Jork dhe lexon leksione në kolegjin “Maunt Holioki”.
Më 1986 libri i tij në anglisht “Less Than One” pranohet vëllimi më i mirë i kritikës letrare në Amerikë. Në këtë kohë, Brodskij shkruan në dy gjuhë: poezi në rusisht dhe prozë në anglisht. Në vitin 1987 fiton çmimin Nobel për letërsinë, kurse më 1991 bëhet i huaji i parë që fiton çmimin e vitit për letërsi në SHBA.
Më 28 Janar të vitit 1996, ndërsa flinte, Brodskij largohet për në përjetësi.
Nëse do merrnim të flisnim për gjenealogjinë e rrënjëve të Brodskijt në kulturën ruse, ato padyshim na shpjenë te tradita poetike e shek XVIII-XIX, sidomos te idhulli i tij Jevgjeni Baratinskij, si dhe te tradita moderniste e shek.XX, veçanërisht me akmeizmin petërburgas të Osip Mandelshtamit dhe Anna Ahmatovës. Siç vëren Jurij Llotman, “lidhja e Brodskijt me këtë traditë është e dyfishtë: lidhje me botën nga e cila lind dhe nga e cila largohet. Në këtë kuptim, poezia e Brodskijt është drejtpërdrejt antiakmeistike: ajo ësht mohim i akmeizmit të Ahmatovës dhe Mandelshtamit në gjuhën e Ahmatovës dhe Mandelshtamit”. Megjithatë, vetë Brodskij shpallte idhull të tij Marina Cvjetajevën, duke i lënë vend të dytë O.Mandelshtamit. Por një ushqim shumë të madh në formimin poetik të Brodskijt ka lënë e ashtuquajtura poezia metafizike anglosaksone e Xhon Donit, Marvellit, E. Dikensonit, T.S. Eliotit, R. Frostit, V.Odenit etj. Ndikimi i Brodskijt në poezinë bashkëkohore ruse është i gjithanshëm dhe tejet i dukshëm. Sot në Rusi, është gati e pamundur të hapësh çfarëdo reviste letrare e të mos gjesh në poezitë e poetëve të rinj gjurmët e ndikimit të tij.



Marre nga gazeta shekulli

[Diabolis]

Nuk e di në kjo poezi e Brodskijt është përkthyer më parë në shqip. Kur nisa ta përkthej mendova se jo- nuk do të jetë përkthyer, se është paksa e gjatë, ka rima, etj, etj.



Strofa

Porsi gotë,
la një mbresë
që s’mbytet dot,
mbi të oqeanit sofrabezë,
dhe i përndritshmi ka kaluar
në hemisferën tjetër, aty ku
lihet pa ngacmuar
vetëm peshku në ujë.

II.
Mbrëmjeve, e dashur,
bën ngrohtë. Qetësia
kur papagalli ka heshtur
gërmëzohet deri tek i-a.
Hëna majë çdo kaçubi
derdh qumështin e saj:
paprekshmëria e një trupi
përvijohet në skaj.

III.
E dashur, për ato gjëra
përse të kërkojmë
se ç’ndodhi, gjilpëra
s’gjendet më
në kashtën njerëzore.
Të ecim në kohë, të gjuajmë
hijen; ose – tok, prore
damën të luajmë.

IV.
Gjithë sa quajtëm e jona,
sa patëm, gabuam, ç’ka ishte,
ç’tepëron nga koha,
si guraleci në zallishte,
bluhet – me përkëdheli
për të lënë daltë e topore-
të mbarojnë Kukladhianen
fytyrë pa tipare.

V.
Ah, më të vogla sipërfaqe,
Më pak shpresa në të
Në besnikërinë e pashoqe
në nderimin për atë.
Mbase, në humbjen e përgjithshme
Trupi shikimit i terret
anë peizazhit në qoshe
largpamësisë ti hakmerret.

VI.
Ashtu si në hapësirë pika
që gishti në largësi
tregon. Dhe shpejtësia
E dritës në zbrastësi.
Kështu bie dhe shikimi:
Sa me larg ti depërton;
Më shumë se nga moshimi
Dhe nga sa libra lexon.

VII.
Kështu zhvillohet plotësia
E territ. Për tu bërë terr,
në planin vertikal
Fuqishëm hua merr.
Njeriu është autori
I grushtit shtrënguar,
Kështu tha aviatori
Reve kaluar.

VIII.
Më të pashpresë, më të
Lehtë. Nuk pret paduruar,
Pushimin mbas perdesh,
Si rinia e pasionuar.
Dritë në skenë, kulisave
Mugëtirë. Kalon nëpër
Duartrokitjet e gjetheve
Në natën amerikane.

IX.
Jeta është tregëtare shëtitëse:
Puçkë, gju, penis.
Dhe gjeografia përzierë
Me kohën fatin ngjiz.
Padashur, poshtë qepallash
këtë pushtet e pranon,
Motrës i bindesh
Që rrotull vjen e shkon.

X.
Të turpshmen harromë
Gojën ta thotë mendja e shtyn.
Si gërma e tridhjet e tretë
Jeta që më pret në sy s’më hyn.
E di, në gjithçka, sado të largme,
Në këdo melankolia ja jep kujës-
Viktima të zakoneve të fjalëve,
Të presjeve të gjuhës.

XI.
E dashur, fatkeqë
S’ka! S’ka të vdekur, të gjallë.
Ka veç bashkëtingëllore në festë
Mbi të harkuarat kokallë.
Dukshëm, në lartësi
Në rolin e bariut të derrave
Rruazat e pashpuara të tij
Do na përcjellin të tërëve.

XII.
Vërtet, sa më dendur në letra
E zeza e bojës nxin,
Aq më moskokçarës vetja
Për të shkuarën, për zbraztësinë
E së ardhmes. Prania e tij
Në mos më e mirë s’bën tjetër
Veçse përshpjeton fluturimin
E penës në letër.

XIII.
S’mund ta dëgjosh përgjigjen
Nëse pyet “ku”
Je si pjesët e botës
Në mbretërinë e akullit nguju.
Gjuha ka një pol
Veriun, ku bora shtron
Përmes Elzevirit; ku zëri
Flamurin dot nuk e çon.

XIV.
Varfëria e këtyre vargjeve- nga etja
Për të fshehur, shpëtuar,
kthyer. Por dy herë vetja
në të njëjtin shtrat mos shkuar,
Edhe sikur dora e vajzës
Të mos i ndërrojë çarçafët.
Këtu- jo në Saturn, prej unazës
Të mos hidhesh fët e fët.

XV.
Në rrodhanin jo të duhur
Që këndoi Hesiodi
Qëndron jo aty ku je ulur
Por ku nata të hodhi.
Me shumë sy nuk e shpon
Terrin- llogaritje e mirë
Përsërisim gjithmonë
Fjalë: fjalët e të tjerëve.

XVI.
Si qengji në hell
Kur piqet, e zjarrin përflak.
Unë, pavdekësova, me sa pata dell
Ato që s’munda dot ti kap.
Ti, siç munde, më fale
Gjithçka që unë bëra.
Në përgjithësi, kënga satirike
Jehon rrahjen e flatrave.

XVII.
E dashur, jemi baras.
Më shumë: njëri tjetrit ne
I jemi si vaksina e lijës
Mes pllakosjes së përgjithshme.
Vetëm objekt për të shpifur,
Tok me mundësinë që ajo shënjë
Të mbetet, krahut, e pikur,
Si ngushëllim i dhënë.

XVIII.
Ah, bujaria e profecisë-
Ditët e ardhshme shantazh-
Si kamzhiku i emrave të atësisë
Kujtesë, që shumë s’ka të japë.
Ju takojnë, si lejlekut
Vërtitjet, rrenat e sheqerosura.
Por ne do të rrojmë, sa të rrojë
Falja dhe gërmat e shtypura.

XIX.
Këto gjëra do tu shkrihen
Në kohë atyre në sy
që për pjata shtyhen
Në larushinë aty.
Mendoj, vërtet
Mirë që jemi ndarë-
se që të shohin astronautin
nuk kanë për tu vrarë.

XX.
Hiqe, mik, nga korniza,
Fytyrën e Gruas së Bekuar.
Vendos foton familjare-
Pamjen e planetit nga hëna fotografuar.
Na hiqni ne tok fytyrëhije-
Mik i padënjë,
Humbameno hafije;
Se ju qetë shumë të zënë.


XXI
E pavend, si mamuthi
Në filarmoni, një pamje
Në të tashmen me unë e ti.
Me siguri do të ngelen të hutuar
Banorët e së nesërmes
Nga kjo përzierje e ngatërruar
Ndjenja e fuqishme e dinosaurit
Në cirilike shtjelluar.

XXII.
Gjithçka mbaron në mërzitje,
Jo në trishtim.
Por kjo shkencë e re
Ka pakëz ndriçim.
Stoiku që dinte të vërtetën-
vetëm një të tretën stoik.
Pluhur përmbi tavolinë
që nuk fshihet a ik.

XXII.
Këto rreshta në thelb janë
Dërdëllitje plakushi.
Gjykatësit në kohën tonë
Japin dënime grushti.
Ivanovit. Petrovit me të birë,
Koskave të tyre meite.
Por fjala e lirë
Nuk di të bëjë zbritje.

XXIII.
Kështu ne shuajmë kandilen
Me një stol për tu përplasur.
Duke folur për të ardhmen
Nga jermi i plakut qasur.
E dashur, gjithë gjërat e mira,
E kanë një fund,
Ndihmohet errësira
Nga muskuj fytyre e inde.

XXIV.
Kjo në fund të perspektivës
Sonë. Jo të gjatë, fatkeqsisht.
Mandej – kohë për mrekulli
Të mrekullueshme, ditë pafundësisht,
Gara përfundon në linjat
E qyteteve, etj-rave aty;
Fjalë pafund, nga të cilat
Asnjëra për ty.

XXV.
Pranë oqeanit shkruaj,
Natë vere. Nxehtësia
Si dorë e huaj
Në kafkë. Lëkura
E qëruar e portokallit
Tkurret. Të ndjekin ritet,
Si priftërinjtë e Eleusinit,
Mizat mbi krye vërtiten.

XXVI.
Mbështetur mbi bërrylin tim
Dëgjoj fëshfërimën e qitros.
Më e keqe se bubullimë
E shpërthimit famoz.
Më keq se kur fëmijët
Dënesin “ëë-ëë”.
Sepse mbas kësaj
Pason asnjë gjë.

[Diabolis]

Një copëz të vogël nga poezia:

Histori e shekullit të njëzetë
(një shfaqje udhe)


…

1910 shënon fundin e dekadës së parë.
Si i tillë, përfundimisht duhet miratuar.
Se në të një prirje demokratike është shquar.
Megjithatë herë-herë gjërat morrën kthesë të gabuar.
Si kur Kryeministri i Egjiptit, krejtësisht pa faj
Të tij, vritet. Por revolta
Në Shqipëri është punë e masave
(Sado që si i dallojnë ata të shtypurit e tyre nga klasa e tyre sunduese
është hamendja e kujtdo).
...

p.s. ma solli ndër mend fataliteti i ngjarjeve- spiralja e historisë; nuk besoj të jetë përkthyer në shqip meqë është shkruar në anglishte.