Hebrejtë, ja si u mbrojtën në Delvinë e Sarandë
Prania e komunitetit hebre në Shqipëri dokumentohet të paktën në shekullin e trembëdhjetë në disa qytete si në Vlorë e Durrës ku u dalluan për tiparet e veta etniko-fetare.
Sipas burimeve historike, në kohën e Sulltan Bajazitit, në Shqipëri erdhën të tjera grupe me hebrej të degës mesdhetare sefardine për shkak të inkuizicionit spanjoll e portugez. Por, bashkësitë e para të kësaj popullsie jo autoktone u vërejtën në disa qytete si në Vlorë, Artë, Janinë, Berat, Elbasan, e më vonë edhe në të tjera qendra urbane si në Gjirokastër, Prizren, etj,. Në qytete të veçanta ose në lagjet e tyre hebrejtë e Shqipërisë gëzonin të drëjtën e kultit të tyre fetar. Ndryshe nga shumë vende të tjera të botës, qendrimi ndaj hebrejve në Shqipëri nuk ka qenë diskriminues. Historia e hebrejve të qyteteve Sarandë e Delvinë është pjesë integrale e koherences së një tradite shqiptare sipas të cilës hebrejtë jo vetëm nuk janë diferencuar ose diskriminuar për shkak të etnisë së tyre, por edhe janë respektuar, në shumë rastë në kushtet e rrezikut të jetës së vetë vendasve.
Në Sarandë
Hebrejtë e Sarandës nuk ishin një komunitet i madh në numër. Por, ajo që të habit ende sot, pas rreth 60 vjetëve nga mungesa e tyre, është fakti që vendasit e moçëm i kujtojnë kryefamiljarët hebrej si të ishin ndarë një ditë më parë prej tyrë. Qani Sulo ka qënë ende djalosh në kohën e hebrejve të Sarandës. Por ai nuk e ka aspak të vështirë të kujtojë emrat e disa prej tyre. "Menahemi kishte familjen pranë Moisiut dhe pak më tej banonte edhe Tunidhi, - tregon Sulo, dhe nuk harron të përmendë faktin se që të gjitha familjet, vendasit i mbajnë mend në qytetin jonian qysh nga koha e para Mbretit Zog. Menahemi sipas vendasve të moçëm banonte sipër merkatos që e ndërtoi Zogu në Sarandë. Sipas tregimeve të sarandiotëve të vjetër hebrejtë e qytetit të tyre mallrat i blinin në tregjet përtej detit. "Në Itali dhe Angli, flitej se i merrnin mallrat. Por ama mallra më të mira dhe me cilësi si ato, rrallë se gjeje gjëkundi tjetër", kujtojnë të moçmit këtu. Qani Sulo mban mend se hebrejtë e vegjël punonin nëpër dyqanet e hebrejve të tjerë. Kjo, jo se kërkonin fitime nga fëmijët, thotë ai. Por e bënin këtë për t'i mësuar edhe fëmijët me vështirësitë e punës. Marrëdhëniet me vendasit i kishin shumë korrekte dhe për këtë respektoheeshin nga të gjithë, kujtojnë sot më të moçmit e qytetit bregdetar përballë Korfuzit.
Krushqitë dhe varret
Historiani Apostol Pango, në Delvine, që tani ka dalë në pension përmend disa nga emrat e kryefamiljarëve hebrej të këtij qyteti të lashtë. "Jozefi, Menahemi, Metathea, Tovi, Maci, Jontovi.... Eshtë për të theksuar, vëren historiani se "hebrejtë e Delvinës kishin dhe varrezat e tyre publike në qytet. Ja, atje sipër ,dhe tregon me dorë vendin poshtë një qafe përmbi qytet që në Delvinë njihet si Qafa e Topit. Dy nuse delvinjote, u martuan me dhëndurrë hebrej, tregon Pango. Një nuse, ka dalë nga dera e Sinajve, kurse një tjetër nga ajo e Ballacajve, pohon një i moshuar në këtë qytet, duke pirë një kafe pranë berberhanes Ballaci. Sapo dëgjon për temën e hebrejve të Delvinës, Qemal Ballaci, që ka vite në pension por ende punon berber, nxiton të nxjerrë një dokument që nga thellësia e një dosjeje që nuk dihet perse e mban në berberhanë. "Shikojeni,- tregon berberi veteran i Delvinës, - është një tapi e kohës së Zogut. Gjyshi im, Veli Ballaci bleu në mars 1925 një bashkë (njësi toke) brenda në qytet më sipërfaqe 8 strëm nga Minahem Sollomoni, banues në Delvinë. Dhe lexon me zë "vlefta e shitjës, 500 (pësëqind). Ndërsa 84-vjeçari Bilbil Hodo në lagjen "Sinan Ballaci" thotë: "Si sot i kujtoj manifakturat në katin e parë të pazarit të qytetit ku tregtonin hebrejtë. Josifi, vijon ai,-kishte edhe një djalë të sëmurë, i shkreti".
Gjermanët
Në Sarandë kujtojnë se gjatë Luftës së Dytë botërore, sapo gjermanët mbërritën me forcat e para në qytet, kërkuan hebrejtë. Gjermanët, thotë Qani Sulo, ishin vendosur në një dykatëshe që ekziston edhe sot pranë Bankës. Komandanti gjerman doli në ballkon dhe urdhëroi t'i sillnin mënjëherë "çifutët". Por qyteti i kishte fshehur të gjitha familjet dhe nuk dorëzoi asnjë. "Atëherë urdhëri i Komandës së përgjithshmë është ky, -tha oficeri gjërman. Ajo shtëpi në Sarandë që zbulohet se ka fshehur çifutët do digjet dhe njerëzit e saj do të pushkatohen!, - Tani largohuni mënjëhërë! - i tha ai pas kësaj një përfaqësie nga këshilli i qytetit. Por familjet që strehonin hebrejtë nuk ishin sekret në qytet. Familja e Veliko Malilajt, ajo e Koco Papagjikës, e Zeqo Sulo Hoxhës, etj, ishin bazat e hebrejve,-tregon Qani Sulo. Dy ditë më vonë, oficeri gjerman do të shkonte vetë në zyrën e Thoma Papait, një zyrë e vogël e këshillit të pleqësisë së qytetit. "Dua të më jepni çifutët!-e kërcënoi gjermani me grada. Pas kësaj përmendi emrat e hebrejve. Hoxha i Sarandës që u ndodh aty dhe që kishte edhe ai hebrej të strehuar në shtëpinë e tij iu përgigj: "Eshtë e vërtetë se këtu kanë qënë këta që thoni ju, por me kapitullimin e Italisë kanë shkuar që të gjithë në Bullgari". Frika e pushkatimit ngeli pezull për shumë kohë, por asnjë hebre nuk u dorëzua. Pas Luftës së dytë Botërorë ata u larguan nga Saranda fillimisht drejt Greqisë e ndoshta më pas drejt vendit të tyre, thonë të moçmit. Por ende sot në Sarandë dhe Delvinë, emrat e tyrë përmenden nëpër biseda sa herë të moshuarit kujtojnë të kaluarën dhe ditët e vështira të kërcënuarara me vdekje që kanë mbetur larg.
Shkëlqim Hajno
Gazeta Shqiptare
9 Maj 2001
Përgjigju Duke Cituar
Ruaj Lidhjet