Çështja e kombit nga vështrimi Islam

[ORIONI]

Çështja e kombit nga vështrimi Islam


Për kuptimin e nocionit komb kanë shkruar shumë filozofë dhe për këtë ka shumë përkufizime me ndryshime jo të parëndësishme teorike. Dihet se të gjithë teorikët e kombit, janë nisur nga pozitat ideologjike të klasës dhe të partisë politike që u përkisnin, por edhe nga interesat e vendit që ata përfaqësonin.

Nocioni komb nga arabishtja “kavm” përmendet edhe në Kur`an, që nënkupton se Islami e njeh çështjen kombëtare dhe i jep rëndësi.

Po nocioni nacionalizëm, i cili po ashtu nënkupton shprehjen komb, rrjedh nga fjala latine “natio” dhe “nitus” që kanë kuptimin e vendlindjes. Shkencëtarët që merren me këtë çështje dhe që studiojnë politikën e nacionalizmit, e kanë përkufizuar në mënyra të ndryshme. Sipas këtij përcaktimi, organizimi i përbashkët politik dhe uniteti kulturor janë faktorët kryesorë për formimin e kombit.

Do të prezantojmë mendimet e disa shkencëtarëve për faktorët kryesorë të formimit të kombit: Karlton Hejzi thotë: “Kombi është një grup i pavarur politik me trashëgimi kulturore dhe pikëpamje të përbashkëta ndaj botës”.

Kurse Hans Kohni thotë: “Faktor për formimin e kombit është koekzistenca e një grupi të posaçëm në një sferë të vetme. Rritja dhe jeta brenda një rrethi të caktuar natyror dhe gjeografik, krijon unitet më të madh të solidaritetit fisnor midis individëve. Komb do të formojë vetëm ai grup i cili mbi këto baza ndien interes dhe dobi të përbashkët”

Kurse Salo Baroni rreth shprehjes “Komb” mendon për një grup njerëzish që jetojnë në të njëjtin vend, dhe të cilët janë bashkuar për shkak të organizimeve politike të përbashkëta”.

Sipas shkollës gjermane, elementi themelor i kombit është gjuha, kurse sipas asaj franceze mënyra e jetesës së përbashkët është themeli kryesor i kombit. Sipas shkollës marksiste baza themelore e kombit është jeta e përbashkët ekonomike.

Për sa i përket realitetit historik të formimit të kombit shqiptar, më shumë i përgjigjet teza e përgjithësuar: “kombi paraqet bashkësinë historike stabile të njerëzve, e formuar mbi bazë të bashkisë së gjuhës, të territorit, të jetës ekonomike dhe të konstituticionit psikik të shprehur në kulturën kombëtare të përshkuar me vetëdijen e përkatësisë së tërësisë të përbashkët”.

Edhe teoritë arabe lidhur me termin komb kanë ngjashmëri me ato të evropianëve dhe nuk ndryshojnë nga dijetarët perëndimorë.6 Nga se u tha mund të shprehem se kombi është një bashkim i individëve, të cilët janë mbledhur së bashku për shkak të territorit, gjakut, gjuhës, kulturës, historisë, dhe organizimeve të përbashkëta politike. Kurse bazat e nacionalizmit janë besnikëria dhe dashuria ndaj një grupi të brendshëm (të quajtur komb dhe atdhe), që do të thotë se bazë e unitetit të një kombi nuk është religjioni, ideologjia, por është gjuha, territori, raca, traditat dhe kultura. Nacionalizmi sovranitetin e konsideron si mjet për të mbrojtur vendin dhe qytetarët e tij e jo për të përkrahur ndonjë ideologji apo sistem të veçantë. Gjithashtu edhe ekonomia mbështetet në interesat dhe mirëqenien kombëtare, e jo në atë që duhet të jetë e arsyeshme ose jo e arsyeshme.

Koncepti i nacionalizmit ose ndjenjat e kombit, të cilat çdoherë kanë tërhequr vëmendjen e shoqërisë, do të ishte me rëndësi që së pari t’i bëhej një analizë nga aspekti shkencor në radhë të parë, për të kuptuar se deri në ç’masë burimet themelore të Islamit (Kur`ani dhe Hadithi) i pranon parimet e tilla? A ka ndonjë mospajtueshmëri mes Islamit dhe nacionalizmit? A është e mundur që njeriu të jetë edhe besimtar islam edhe nacionalist?. Përderisa disa tipare të nacionalizmit mund t`i mvishen sistemit fisnor të qyteteve greke para disa mijëvjeçarëve, nacionalizmi si një shkollë politike, sociale, dhe ideologjike, lindi në Perëndim si pasojë e Revolucionit Frëng.

Zhan Zhak Ruso ishte përkrahësi më i madh i kësaj shkolle duke insistuar që njeriu si synim më të lartë të tijin të ketë shtëpinë dhe vendin ku është rritur. Ai besonte se atdheu është zemra dhe qendra e dashurisë dhe e besnikërisë së njeriut dhe grupit .

Trajta kryesore e shkollës së nacionalizmit u sendërtua pas Revolucionit Frëng, kur edhe për herë të parë u zbatua në praktikë. Në atë kohë u shtuan emocionet për atdheun, për flamurin, për heronjtë kombëtarë, për racën dhe gjuhën frënge.

Me zhvillimin dhe progresivitetin e Revolucionit Frëng në Perëndim idetë e nacionalizmit fituan popullaritet të madh duke lënë anash nocionet e lirisë dhe të demokracisë. Ishte Napoleon Bonaparti një përkrahës i patundur i nacionalizmit, përmes së cilës ide ai kishte përgatitur terrenin për politikën e tij agresive dhe ekspansioniste duke mbjellë në popullin francez frymën e dominimit, ku pas kësaj shumë popuj u kontaminuan me ndjenjën e nacionalizmit. Shekulli XIX u quajt “koha e artë” e nacionalizmit.

Duke pasur parasysh shtirjen dhe përhapjen e tij që nga Amerika, Anglia, Italia, përfshirë këtu gjithë Evropën Qendrore dhe Perëndimore. Prijësit më të mëdhenj të nacionalizmit gjatë këtij shekulli ishin Xhuzepe Garibaldi në Itali, Viktor Hygo në Francë, dhe Oto Bizmarku në Gjermani. Nacionalizmi gjatë këtij shekulli solli ngjarje të mëdha dhe kështu u pavarësuan shumë popuj të cilët më përpara ishin koloni të huaja, si të Portugalisë e Spanjës në Amerikën Qendrore, të cilat u pavarësuan nën udhëheqjen e Simon Bolivarit e të Hote Martinit. Mirëpo ndjenjat më të forta nacionaliste të ndikuara nga qeveritë perëndimore u paraqitën nëpër kolonitë evropiane të Perandorisë Osmane, gjë që çoi deri tek pavarësimi i shteteve të ndryshme, si Greqia, Bullgaria, Hungaria, Finlanda etj.

Manifestimi më i qartë i nacionalizmit u shfaq në gjysmën e parë të shekullit 20 në Evropë dhe Japoni, dhe rezultoi me një luftë të paparë deri atëherë. Dijetarët e shumtë janë të mendimit se shkaqet kryesore të Luftës së Parë dhe të Dytë Botërore ishin pikërisht ndjenjat nacionaliste, nxitës të të cilave ishin Musolini në Itali, Hitleri në Gjermani, Peroni në Argjentinë, Frankoja në Spanjë etj. Më vonë, gjatë gjysmës së dytë të këtij shekulli, nacionalizmi filloi të shfaqej edhe në vendet e Botës së Tretë.

Për sa i përket Botës Islame nacionalizmi ishte një shkollë e importuar nga Perëndimi në fund të shekullit XIX. Pas bisedimeve të ideologut Sejjid Xhemaluddin dhe sulltan Abdulhamidit lidhur me unitetin e muslimanëve të botës, qe uniteti dhe solidariteti i turqve dhe i arabëve brenda Perandorisë Osmane që do të parandalonte depërtimin e vlerave dhe idealeve të Perëndimit në zonat strategjike të Lindjes së Mesme. Kështu fuqitë kolonizuese, duke parandier këtë rrezik, filluan të mbillnin idenë e nacionalizmit dhe zgjimin e ndjenjave kombëtare ndër turqit dhe arabët për të penguar unitetin në baza fetare islame dhe për ta përçarë Perandorinë Osmane, në mënyrë që më pastaj ndikimi i osmanlinjve të zëvendësohej nga kolonizimi perëndimor.

Andaj nuk ishte e rastësishme që nacionalizmi së pari u ngjall në pjesët e Perandorisë Osmane e jo në tokat muslimane që ishin nën zotërimin e Francës dhe Britanisë.

Rol të rëndësishëm në përhapjen e ideve nacionaliste në Botën Islame dhe në Perandorinë Osmane luajtën edhe organizata (bashkësi) e individë të ndryshëm hebreikë, qëllimi kryesor i cilëve ishte nxitja e ndjenjave nacionaliste në mesin e turqve, për të futur përçarje midis tyre dhe arabëve, për të hapur më pastaj rrugën për okupimin e Palestinës.

Rol kryesor në këtë çështje pati organizata jehudite (Masun), e cila ishte themeluar në mbarim të shtetit osman. Kjo organizatë përbëhej prej hebrenjve autoritativë të pasur dhe me famë. Qendra e saj ishte Selaniku. Organizata e masunëve si dhe individë të tjerë hebrenj nën petkun e nacionalizmit, arritën të rrëzonin Abdulhamidin nga pushteti dhe të përgatitin terrenin për ngjalljen e armiqësive në mes të turqve dhe arabëve, dhe gjithë kjo solli krijimin e lëvizjes së xhonturqve në vitin 1908.

Këto pra ishin zhvillimet e para të nacionalizmit në Botën Islame kur u shfaq nacionalizmi dhe racizmi izrealit dhe epshet e tyre për pushtimin e Jerusalemit (Kudsit).

Gjithashtu ndikim në paraqitjen e ndjenjave nacionaliste të arabëve pati edhe largimi i turqve dhe lënia anash e ndjenjave islame dhe animi nga çështja e kombit, dukuri që nuk ishte e pranishme në fillim të sundimit të tyre.

Për sa u përket burimeve themelore të fesë islame, Kur`anit dhe hadithi, ato lejojnë ndjenjat e thjeshta patriotike, siç janë dashuria ndaj babait, djalit, apo familjes a kombit, por deri në atë masë sa këto ndjenja të mos i kundërvehen bindjes më të lartë të njeriut. Islami paraqet një sistem të pavarur shpirtëror, praktik, politik e shoqëror, që në vete përfshin besimin. Prandaj është e natyrshme që ndërmjet tij dhe shkollës së nacionalizmit të ketë kundërthënie pasi nacionalizmi nuk ndalet vetëm në këto gjëra të thjesha.

Nacionalizmi çmon vetëm traditat historike, kulturën, qytetërimin, idetë dhe figurat historike të popullit të vet, ndërsa vizioni i Islamit nuk mbështetet vetëm në kufij e raca, fise e popuj, por synimi i tij është uniteti universal. Burimet themelore të Islamit kanë flakur bazat e nacionalizmit, duke theksuar se gjuha, ngjyra, raca, nuk janë të vetmet kritere për bashkim dhe privilegj. Në periudhën e shfaqjes së Islamit fiset arabe ishin organizata të vetme sociale dhe politike të tyre. Bazë e unitetit ishin gjaku dhe lidhjet fisnore, pra format më të vrazhda të nacionaizmit dhe racizmit. Mirëpo, me paraqitjen e Shpalljes – Kur`anit, Islami i eliminoi idetë e tilla dhe organizimet fisnore, me parullën e stuhishme “Nuk ka Zot tjetër pos Allahut”. I dërguari i Zotit Muhammed, nën hijen e Islamit themeloi një shoqëri universale dhe pa klasa, me një fjalë i bashkoi popujt e ndryshëm duke mënjanuar dallimet e tyre fisnore dhe duke i flakur ndasitë në baza nacionale. Kështu ai bëri bashkimin në mes Selman Farisiut nga Persia, Suhejbit nga Roma dhe Bilalit nga Etiopia, të cilët kishin pranuar Islamin.

Islami i drejtohet gjithë njerëzimit si një bashkësi e vetme. Ftesa e tij nuk është vetëm për një komb, për një racë apo për një rajon, por për tërë shoqërinë njerëzore. “O ju njerëz! Kini frikë Zotin tuaj që ju ka Krijuar prej një veteje (njeriu) dhe nga ajo krijoi palën (shoqen) e saj, e prej atyre të dyve u shtuan shumë burra e gra”.

Andaj dallimet në racë, fis, komb dhe familje nuk kanë autenticitet legjitim dhe nuk janë vetëm këto bazë e unitetit. Ato janë kuptime të lehtësimit të marrëdhënieve njerëzore. “O ju njerëz, vërtet Ne ju krijuam ju prej një mashkulli dhe një femre, ju bëmë popuj dhe fise që të njiheni ndërmjet veti, e s`ka dyshim se tek All-llahu më i ndershmi ndër ju është ai që më tepër është ruajtur (nga të këqijat), e All-llahu është shumë i dijshëm dhe hollësishtë i njohur për çdo gjë”.

Nga këto ajete kuranore shohim se All-llahu i drejtohet mbarë njerëzisë pa dallim race, fisi, kombi e territori. Ndarja në fise, grupe e popuj është bërë me qëllim që njëri me tjetrin të njihen më mirë jo për t’u mburrur, për të shfaqur urrejtje në mes popujve ose për të shkaktuar kundërshtime. Ndarjen e njerëzimit dhe pretendimin për superioritet mbi baza kombëtare e rajonale, Kur`ani e kundërshton ashtu siç e ka kundërshtuar Faraonin: “Me të vërtetë faraoni ka ngritur kryet lart në tokë e popullin e saj (tokës) e ka grupëzuar, dhe një grup prej tyre e shtyp“.

Nga kjo shihet se Kur`ani si burim themelor i fesë islame mesazhin e vet ia drejton tërë njerëzimit, dhe të gjithë i gjykon objektivisht pa marrë parasysh qëndrimet dhe dallimet mbi baza kombëtare.

Misioni i tij nuk është i konceptit kombëtar, por ai është universal dhe synon t`i lirojë të gjitha marrëdhëniet në mes qenieve njerëzore. Madje dhe vetë profeti Muhammed, të cilit i ka zbritur Kur`ani, ishte i dërguar i Zotit në tokë, jo vetëm për popuj dhe vende të caktuara, por për mbarë njerëzinë: “Ne nuk të dërguam Ty ndryshe vetëmse për të gjithë njerëzit, myzhdedhënës dhe tërheqës të vërejtjes, por shumica e njerëzve nuk e dine.” Dhe citati tjetër: “E ne të dërguam Ty (Muhammed) vetëm si mëshirë për të gjitha krijesat.”

Se misioni i profetit Muhammed nuk ishte i përkufizuar në popuj dhe kombe të veçantë, e shohim edhe nga mesazhet që ai u dërgonte në vitin e gjashtë të shpërnguljes së tij në Medinë mbretërve - atij romak Heraklis, atij të Iranit Kisra, atij të Etiopisë Nexhashi dhe të Egjiptit Mukavis, duke i ftuar që të pranonin Islamin.

Profeti Muhammed gjithnjë theksonte unitetin e njerëzve dhe gjykonte ndarjen e tyre në bashkësi të kufizuara racore dhe nacionale: “Nuk ka dallim në mes arabëve dhe popujve joarabë, të gjithë janë djem të Ademit”; dhe “Nuk mund të ketë superioritet të njërit ndaj tjetrit, përveç kur është fjala për nder dhe fenë. Të gjithë njerëzit janë djem të Ademit, ndërsa Ademi është prej dheut”.

Një hadith tjetër i profetit Muhammed thotë: “Nuk mund të ketë superioritet të arabëve kundrejt joarabëve, të joarabëve ndaj arabëve, për të bardhët ndaj zezakëve dhe për zezakët ndaj të bardhëve, përpos sa i përket dëlirësisë (përulja) dhe sinqeritetit.” Kurani e thekson shumë qartë se bazë e unitetit të një kombi nuk mund të jetë vetëm gjaku, kultura, tradita dhe gjuha, por edhe besimi: “Dhe kapuni që të gjithë ju për litarin (fenë) e All-llahut e mos u përçani! Kujtoni nimetin (të mirën) e All-llahut ndaj jush, kur ju (para se ta pranonit fenë islame) ishit të armiqësuar, e ai bashkoi zemrat tuaja dhe ashtu me dhuntinë e tij aguat të jeni vëllezër”…

Sipas burimeve islame marrëdhëniet ndërnjerëzore, madje edhe ato familjare - të babait, burrit, gruas, e djalit, i nënshtrohen besimit, po ata që nuk besojnë janë të huaj qoftë edhe të kenë afërsi familjare. Ja si e përshkruan Kur’ani këte: “O ju që besuat, mos u afroni miqësi (dashuri) prindërve tuaj, as vëllezërve tuaj, nëse ata vlerësojnë mosbesimin kundër besimit. E kush miqësohet me ta prej jush, ata janë mizorë”…

Këto citate kuranore na e bëjnë të qartë që Islami nuk bazohet dhe nuk kufizohet në kufijtë gjeografikë, racorë a gjuhësorë por në kufirin e besimit në Zotin, dhe ky parim i besimit është i pasqyruar edhe në sistemin juridik të Islamit, sipas të cilit asnjë jo besimtar nuk mund ta trashëgojë pasurinë e besimtarit. Edhe shoqëria që Muhammedi a.s. e themeloi në Medinë, bazohej në besimin dhe ishte një shoqëri e cila në tërësi i kundërvihej parimit të nacionalizmit. P.sh. në betejën e Bedrit në vitin e dytë hixhri dhe në betejat e tjera si ajo e Uhudit, e Hendekut, i dërguari i Zotit luftoi krah për krahu me ensarët e Medinës, të cilët konsideroheshin të huaj për profetin Muhammed. Gjatë këtyre luftërave gjaku dhe territori iu nënshtruan besimit. Hudhejfa e sulmoi të atin, Ebu Bekri e nxori shpatën kundër djalit të vet Abdurrahmanit etj. Në këtë mënyrë shkëputeshin lidhjet e farefisnisë vetëm për shkak të besimit. Gjatë hyrjes në Meke, profeti Muhammed u priu ensarëve (që ishin të huaj) që të sulmonin vendlindjen e tij, kur të huajt vranë shumë kushërinj të tij.

[ORIONI]

Tri shtyllat e kulturës

Identiteti kulturor i një populli është i bashkëlidhur me tre faktorë të mëdhenj-historikë, gjuhësorë dhe psikologjikë. Ky faktori i fundit mund të përfshijë në kuptimin e shtrirjes edhe veçantitë fetare, rëndësia e të cilave ndryshon, varësisht nga rrethanat historike dhe shoqërore të çdo shoqërie. Feja është boshti kryesor. Pa ekzistimin e këtyre tre faktorëve, tek një popull ose individ nuk ekziston as identiteti i plotë kulturor.




Ana e errët e personalitetit

A është e mundshme që të renditen, sipas rëndësisë, këta tre faktorë, ose a luan secili prej tyre një rol të njëjtë me formimin e qenies kulturore?
Njëri ndër kozmonautët e njohur rus, Gagarin, një ateist i regjur, tregon për ndjenjat e veta gjatë udhëtimit të parë me anije kozmike dhe, ndër të tjera, thotë: “Edhe pse isha ateist i përbetuar, i lutesha Zotit pandërprerë (derisa udhëtoja nëpër gjithësi), që të kthehesha me sukses nga ky fluturim”.
Panopatologjia njeh fenomenin e “anës së errët” të personalitetit, e cila ngërthen në vete veset me të cilat njeriu lind, dhe ato që i “absorbon” gjatë jetës. Me një fjalë, një anë e personalitetit që paraqitet me prirje për destruksion, përfshin tërë spektrin e veseve që manifestohen në forma dhe mënyra të ndryshme dhe që, në instancë të fundit, synojnë të jenë “kundërpeshë” e të gjitha të mirave dhe virtyteve që ka njeriu.
Një nga veset e fituara është edhe ateizmi, i cili iu ngulit njerëzve në kokë nëpërmjet ideologjisë, por që më vonë vazhdoi të jetojë pavarësisht si destruksion i virtyteve shpirtërore intelektuale të njeriut.
Si dhe kur u shfaq ateizmi? Cilat janë pasojat rrënuese të tij? Në ç’forma paraqitet? Të gjitha këto janë pyetje, përgjigjet e të cilave duhet të qesin në pah të gjitha të këqijat e kësaj dukurie, duke kontribuar kështu edhe për shërimin prej tyre.
Është vështirë të thuhet se cili nga këta dy faktorë, gjuhësori apo historiku, është më i rëndësishëm. Për Monteskjënë (Montesquieun), i cili ka shkruar: “Përderisa një popull i mundur nuk e ka humbur gjuhën e vet, mund të ushqejë shpresën”, gjuha është emëruesi i përbashkët, tipari më i rëndësishëm i identitetit kulturor.
Por njësia gjuhësore nuk ekziston në nivelin e asnjë kontinenti. Copëzimi dhe larmia mbizotërojnë gjithnjë, gjersa të mos bëhet ndonjë vendim politik për t’u zgjeruar përdorimi i një guhe, po të jetë nevoja edhe me forcë.
Mirëpo, kjo du-kuri prek së pari leksikun. Gramatika, d.m.th. morfologjia dhe sintaksa, i rezistojnë kësaj. Kryesisht qytetërimi teknikisht më i zhvilluar ushtron një ndikim të shumëfishtë mbi qytetërimin dhe shoqërinë më pak të zhvilluar, që janë në kontakt me të zhvilluarin.

Kreolizimi si dukuri e veçantë

Një dukuri e veçantë është kreolizimi, i cili është i lidhur me kushte historike saktësisht të caktuara. Ky proces gjuhësor është një çështje e inividëve të veçuar, me liri të hequr, të shkulur nga mjedisi i prejardhjes së vet dhe të shtyrë vrazhdësisht në ndonjë mjedis tjetër, të cilit i përshtaten me një sukses më të madh a më të vogël. Kështu, afrikanët që nuk dinë të shkruajnë e të lexojnë, të përzënë nga Antilet, kanë bastarduar gjuhën evropiane dhe kanë krijuar të folme të reja, në të cilat eksploruesit kanë gjetur njëfarë pasqyrimi të largët të strukturave morfologjike dhe të ndërtimit të fjalive.
Përbërësi psikologjik, më në fund, parakupton brenda caqeve të vetë ndryshimit, njëfarë qëndrese të strukturave. Për të trajtuar në mënyrë të shterueshme atë, ishte dashur të studiohet thellë së pari ajo që do ta mund ta quanim pandryshueshmëri kulturore.
Në realitet, secili qytetërim ka një nivel konceptual të dyfishtë. I pari i takon një lëmi specifik, zona e mbrojtur nga një pengesë psikologjike, e cila është karakteristikë për secilin popull, d.m.th. për një hapësirë që mund të kuptohet vetëm së brendshmi. Kjo është njëkohësisht edhe niveli i gjuhës poetike, dhe ai përbën thelbin e çdo qytetërimi. Niveli i dytë ka të bëjë me të përgjithshmen, me idetë e përgjithshme që janë të kuptueshme për të gjithë, me truallin në të cilin një qytetërim mund të ndikojë mbi qytetërimin tjetër.
Vetëdija historike është kështjella më e fortë që mund ta ngrejë një popull kundër të gjitha formave të një agresioni të jashtëm, kulturor apo çfarëdo tjetër në procesin e kolonizimit; kolonizatori bën përpjekje ta dobësojë ose ta zhdukë vetëdijen historike të popullit të robëruar.
Realizimi i sovranitetit kombëtar është, pra, shkolla më e mirë e frymës dhe e shpirtit, mënyra e vetme për t’u mbajtur gjallë virtytet e tij.
Prishja e bërthamës specifike do të thotë fund i një shoqërie ose i një qytetërimi. Për këtë arsye sot të gjitha përpjekjet janë përqendruar në mbrojtjen e asaj veçantie frytëdhë-nëse: kjo nuk është veçim mënjanë, mbyllje në vetveten, por vetëm një kusht i universalizmit.
Në një analizë të vet që i bëri kulturës si një faktor i rëndësishëm i zhvillimit ndërkombëtar, Lordos Arizpe ka sinjalizuar për humbjen e dijes së kulturës. Kjo humbje është shkaktuar nga metodat që mbretërojnë në zhvillimin e industrisë.
Më parë duhet të sqarojmë të qenët praktik të kulturës si një pjesë dhe faktor i zhvillimit ndërkombëtar. Me nocionin kulturë nuk kuptojmë vetëm artin, letërsinë ose parimet estetike të shoqërisë, por edhe ndikimin e saj mbi të gjitha rregullat elementare të veprimit, ku janë vendosur sistemet simbolike të vlerave, sjellja, modelet dhe sistemet arsimore. Nga ky këndvështrim, kur praktikohet në shoqëri, ky term shënon filozofinë politike, kurse, kur përdoret në shkëmbimin e mallrave mes popujve dhe qeverive filozofinë ekonomike. Ne sot jemi të vërshuar nga filozofia ekonomike dhe politike, por rrallëherë kemi qenë në gjendje të vërejmë thellësinë e këtyre mënyrave të veprimit. Kjo thellësi është arritur pavarësisht nga pasuria jonë kulturore dhe nga angazhimi ynë. Me siguri që ndokush, duke pasur parasysh përvojën e hidhur të disa vendeve të Jugut në vitet 80, do të mendojë se kultura, vetëm në krahasim me moralin dhe me mendësinë, mund të ketë një rol të vogël në botën e sotme të trazuar dhe të zymtë. Por, megjithëkëtë, ekzistojnë shumë kultura, tek të cilat uria rritet bashkë me fuqinë dhe mbizotërimin. Po ashtu modelet kulturore të formuara në periudhën e kolonizimeve, mund t’i vlerësojmë si nënçmuese, e kjo vihet në dukje shpesh, ashtu siç janë shkaktuar më herët mosmarrëveshje rreth oportunizmit dhe korruptimit mes popujve të shtypur.
Për këtë arsye koncepti ynë i politikës kulturore, si një çështje elementare për një jetë të sigurt njerëzore, është i nevojshëm dhe i drejtë.
Një analizë kritike e çështjeve kulturore tregon se racionalizmi në nivel kombëtar, me qëndrimin e vet indiferent ia zë vendin sjelljes individuale dhe i konsumon lidhjet e çlirshme, ndërsa me rutinën e vet të verbër zëvendëson bashkëbisedimet politike të urtësisë dhe të kuptimit. Pasuria e madhe dhe bollëku i shteteve të zhvilluara industriale paraqiten me zbatimin e frazave të thella emocionale dhe psikanalitike.
Tema e parë është humbja e pamasë e diturive tradicionale gjithkund në botë, duke përfshirë këtu edhe hemisferën perëndimore. Pjesa më e madhe e atyre njohurive njerëzore të bazuara në perceptimin, përvojën dhe përdorimin e teknikave speciale, ka humbur ose është shkatërruar.


Zotësia dhe dija

Nëse nuk ka Zot, përse ia tregon grushtin? Nëse ai është vetëm një mjegull, e cila krijoi shpirtin tonë, atëherë përse ta rrahim me shpatë mjegullën?!!! Vërtet, kjo është qesharake”.
Një pyetjeje që i bëri dikush, se cili është mjeti më efikas dhe arma më e mirë për ta luftuar Zotin (besimin), Mahatma Gandi iu përgjigj: “Është për t’u habitur të kërkoni armë kundër atij që nuk ekziston”!
Pra, teoritë e ndryshme se feja është një produkt i marrëdhënieve shoqërore, i padijes, i vetë njeriut, janë krejtësisht të pabaza. Përkundrazi, mosbesimi në fenë, është një rezultat i faktorëve subjektivë dhe objektivë.
Pasojat e pamasa të shkatërrimit të njohurive tradicionale nuk janë shqyrtuar ende hollësisht. Megjithatë, dihet se mungesa e dijes shpie në pamundësinë e ruajtjes së standardit të jetesës dhe në rënien në kurthin e varfërisë. Me miliona bujq janë të vetëdijshëm se dija e tyre për punimin e tokës, ku mbizotëron mekanika, është e pamjaftueshme. Shumica e tyre krijojnë armatë të varfanjakëve, e cila vërshon qytetet e Botës së tretë. Në këtë situatë gratë e fshatit, rrënjët e të cilave shkojnë thellë në të kaluarën, me gjithë diturinë praktike dhe mençurinë e vet, ndeshen me të vërtetën se zotësitë e tyre janë të padobishme dhe varfëria do t’i mbulojë si kob. Që ta zvogëlojnë varfërinë ekzistuese, duhen thyer ndërgjegjësimi dhe iniciativa për të theksuar gjërat që njerëzit i dinë dhe kanë mësuar t’i përdorin, e duhen t’u përshtaten ideve të reja kulturore, të cilat u përshtaten.
Zoologu E. Bilson ka thënë: “Gjëja më e keqe që mund t’i ndodhë njerëzimit, s’është harxhimi i burimeve energjetike, as shkatërrimi ekonomik nga lufta ose pushteti totalitar, sepse të gjitha këto ndodhi tragjike, të kobshme për njerëzimin, mund t’i kapërcejnë disi brezat e ardhshëm. Fatkeqësia e vërtetë, për zhdukjen dhe kapërcimin e së cilës nevojiten me miliona vjet, është zhdukja e botës shtazore si pasojë e shkatërrimit të mjedisit natyror të tyre ...”. Një ekuivalent i kësaj katastrofe në botën e natyrës janë humbja dhe shkatërrimi i traditës dhe i pasurisë së njohurive të bashkësive kulturore. Tradita është një armë defensive për ndodhitë e papritura të popullit.
Meqenëse dija është skeleti i kulturës, kur zhduket pjesa më e madhe e saj, atëherë shthuret tërë struktura sociale e asaj kulture.
“Nuk ka asgjë më të çmueshme sesa dëshmori, por edhe më i çmueshëm është ai që e arsimon popullin e vet”.
Muhamedi ka thënë: “Kërkoje diturinë qoftë edhe në Kinë”.
Urtësi të Lindjes:
Kur të mbillet gruri, duhet pritur një vit.
Kur të mbillet pema, duhet pritur pesë vjet.
Kur të arsimosh popullin, duhet pritur njëqind vjet.
Sikundër është e ditur, bukuria dhe nektari i saj-dituria, në kohë sajojnë kurorën mbretërore ekzistenciale. Bukuria dëshiron e adhuron shkëlqimin, kurse ekzistenca gjakon bukurinë dhe formën e saj, diturinë që shkëlqen mu si kandili në terrin e dendur. Çdo gjë e bukur, skofiare, e dëlirë, adhuron rrezet e këtij kandili të amshueshëm dhe njeriu atomik dëshiron dritën e shkëlqimin e saj, jo reshjet rrezatuese që lënë pas vetes plagë të rënda dhe të dhembshme, por rreze që shërojnë plagët, qofshin ato edhe shpirtërore. Tani kur njeriu atomik diku larg në thellësinë e universit dhe në thellësitë e pafund të shpirtit të vet, (këtë dukuri dhe nektarin e saj-diturinë-i gjurmon) se është strukur në thellësitë e padukshme. Kështu vazhdon duke gjurmuar edhe në njeriun tjetër, kudo që gjendet, nuk pushon së kërkuari, sepse është adhurues ekzistencial, i etshëm për atë kurorë me shkëndijën e saj që buron nga ai nektar, e cila është futur nën valën e shpirtit të tij të trazuar.
Pasi ajo qenka pasuri e tij ekzistenciale, e strukur dikund larg në meridianet e botës shpirtërore, njeriu jeton dhe shpreson se do ta gjejë kur të këndellet nga kjo plogështi, do t’i shkrepë një ditë kjo dritë, ku do të shkëlqejë edhe vetë drita e ditës. Vallë, si të mos e gjurmojmë këtë substancë të begatshme? Kjo është një detyrim për qenien teomorfe, nga e cila kurorëzohet dhe begatohet ekzistenca e tij. Si i tillë e gjurmon këtë thesar të begatshëm, i cili na e mbushullon jetën me lumturi. Në të gjen qetësinë, sepse Ai ka bukurinë dhe si i tillë ka përparësi edhe kur gjendet në gjumin e paditurisë, sepse e ka për detyrim që të zgjojë nga ky gjumë! Nuk e vë re sesi të gjitha bukuritë shpirtërore janë mbi sipërfaqen e detit të trazuar. Dihet filli i dashurisë që zgjon, që lidh e që vëllazëron. Dashuria është një pjellë e bukurisë dhe e nektarit të saj-diturisë, e cila mjekon, shëron plagët qofshin ato edhe atomike, forcon dhe ngre në këmbë qenien e plagosur, lartëson, shenjtëron virtytet e tij të madhërishme e të kërkueshme. Të gjitha begatitë dhe vetë fati janë bërthama e lumturisë së gjinisë njerëzore, në të cilën kurorëzohet. Vetëm dashuria është çelësi i këtij meridiani të mbyllur. Formula e të gjitha dëshpërimeve të njeriut dhe të synimeve të tij të larta, në të njëjtën kohë kundërthënëse, madje edhe për më të afërmit, përbëjnë dallime te babai dhe tek i biri, dallime ndërmjet njërës kulturë e tjetrës. Vështro këtë diferencë babilonase, që është një pjesë teatrore, një operë e zymtë, e cila ekzekutohet me copa kostumesh e dekorimesh, me gjithë larminë që i ka lidhur dhe u ka dhënë shpirt kjo lidhmëri në mënyrë konstante, që mban racën njerëzore.
Ky element është dashuria, që është një pjellë e bukurisë së diturisë, e cila formon një mendim, një ndjenjë, njerëzore, një ndërmarje për këtë substancë të amshueshme, e cila jeton e na bën të lumtur, një rezervuar i botës shpirtërore, që na pastron, na bën të dëlirë. Pjesa më e madhe e racës njerëzore bën përpjekje pandërprerë për të realizuar këtë ëndërr të lashtë me qëllim që të pasurohet me dashurinë primordiale dhe nektarin e saj, diturinë që të jetë i lumtur dhe që çdo kush rreth tij të lulëzojë e të jetojë në dashuri. Kjo bërthamë gjendet vetëm në mikrokozmos. Ky mikrokozmos në zbrazëtinë e gjithësisë është boshti kryesor, që mban atë peshë të rëndë, një fat të pazhdukshëm, të pabesueshëm me tërë fuqinë e vet, jep e merr për të arritur dhe për të zgjidhur problemet që e pengojnë udhëtimin e tij horizontal me karakter njerëzor. I vrullshëm për realizimin e këtyre synimeve, mu si rrezet e diellit që bien e depërtojnë tej unazës dhe vërshojnë botën, duke pasuruar me shkëlqimin e vet që hyjnë nëpër ngushticat më të vogla gjerë në zemrën e kozmosit, - ja i tillë është njeriu. Mu si çelësi kozmik, që i përthyen ato rreze shumëngjyrëshe, enigmatike të diellit, dhe i shpërndan ato gjithandej, -ja i tillë është njeriu. Kështu ndodh edhe me atë shpirt të dëlirë, të këthjellët si loti, që noton në meridianet e botës shpirtërore dhe me një dëshirë të zjarrtë shfaqet si ylberi mbi atë qelqin kozmik.
Të gjitha arritjet në këtë botë i takojnë mbarë njerëzimit, sepse burimi i tyre është ai nektari origjinar, që buron pa pushim nga thellësitë e tij, që është një agregat, që e shtyn të synojë për të prodhuar, për të arritur më tutuje, për ta pasuruar edhe më jetën në lumturinë e përgjithshme. Si i tillë, ky mikrokozmos duhet të luftojë paditurinë, destruksionin, egoizmin dhe dukuritë e tjera shkatërrimtare. Duhet të mbjellë lule në kopshtin shpirtëror, me nektarin e të cilave do t’i vërshojë meridianet e botës shpirtërore, ku do të zhduket lisi i territ, dhe bukuria e diturisë së gjurmuar ekzistenciale do të dalë në shesh, nga do të shpërthejnë rrezet e kandilit të amshuar, burim i dashurisë së racës njerëzore, nëpërmjet të cilit mund të arrijmë në kufirin më të largët të fuqisë pozitive.
Është një fakt i pamohueshëm se talenti i njerëzve të Evropës Perëndimore dijet njerëzore i ka klasifikuar me anën e metodave shkencore. Por rrallë është vënë në dukje se këta njerëz të talentuar kanë klasifikuar tërë dijen, përfshirë edhe dijen rajonale e të tjera.
Në të vërtetë, vendet industriale të Veriut, që nga koha e Marko Polos e deri në ditët e sotme, kanë mbartur në vendet e tjera dijet e vendeve të Jugut, njësoj si edhe pasuritë e mallrat. Duhen përmendur fshehtësi të shpikura si baroti, tekstili, bimët, artizanatet.
Kulturës i është dhënë vendi qendror në zhvillimin kombëtar, por ende nuk i është dhënë rëndësia e duhur në çështjet kyçe të zhvillimit ndërkombëtar, e kjo deri diku është pasojë e faktit që kultura ka domethënie kalimtare e shumëdimensionale, duke qenë njëkohësisht edhe simbol, edhe mjet, edhe ëndërr.
Shkenca e vendeve veriore i ka shfrytëzuar dhe i ka përdorur këto njohuri, i ka shndërruar në gjëra si armë, prodhime industriale, barna dhe art modern, mandej ua ka shitur po atyre prej të cilëve i kishte marrë.

Ruajtja e llojllojshmërisë të së kaluarës

Këto janë disa mendime të kohës më të re. Mund të thuhet se këto mendime nuk kanë kurrfarë dallimi nga ato të kohës antike. Plutarku ka thënë: “Mund të gjejmë qytete pa bedeme, pa sundimtarë, pa qytetërim, pa letërsi e pa teatër, por qytete pa tempuj fesh e pa banorë që nuk luten, nuk u panë kurrë”.
Në mbështeje të fakteve të sipërthëna, mund të nxjerrim konkluzionin se feja është një prirje e bashkëlindur dhe një fenomen i vërtetë, e jo një rrjedhim i kushteve apo i rrethit shoqëror. Kushtet dhe rrethi shoqëror mund të ndikojnë vetëm në formën a nivelin e shprehjes, por jo edhe në paraqitjen e saj. Shfaqja a lindja e fesë duhet kërkuar më thellë, në thellësitë e shpirtit. Ajo mund të ndryshohet, por nuk mund të zhduket kurrë.Ajo është si energjia, e cila ndryshon, po është e pazhdukshme.
Zhvillimi botëror kërkon themelimin e parimeve të përgjithshme kulturore, në mbështetje të të cilave do të ishte i mundshëm miratimi i programit të zhvillimit të ardhshëm kombëtar. Marrja parasysh e kontributeve të veçanta do të kishte domethënien e pranimit të kulturave të veçanta, por në këtë rast do të duhej të fillonte ndërtimi i një sistemi botëror të përcaktimeve, nga i cili do të anonte shoqëria njerëzore dhe i cili do t’i çonte njerëzit tek njëri-tjetri. Vlera e manifestimeve simbolike dhe e sistemeve të njohurive tradicionale do të çmohej jo në bazë të shpikjeve kombëtare e të shpikjeve të “të tjerëve” por në bazë të rezultateve të efektshme të aftësisë krijuese njerëzore. Nuk mund ta mbajmë në mend tërë historinë e njerëzimit, por sa më të kujdesshëm që të jemi, aq më shpejt dhe me më pak gabime do të përparojmë në formimin e së ardhmes. E aq sa është e nevojshme llojllojshmëria gjenetike për botën e tyre, po aq është e domosdoshme llojllojshmëria kulturore për bashkësinë njerëzore. Duhen marrë aksione konkrete për të penguar shkatërrimin e plotë të përvojës tradicionale. Këtë gjë do të kishin mundësi ta bënin vetëm njerëzit e përgatitur në këtë mënyrë: në të gjitha fshatrat të rinjtë i mbledhin dhe i analizojnë njohuritë dhe informacionet nga më të vjetrit, sidomos nga gratë, për mjekësinë popullore, botanikën, zoologjinë, ekologjinë e bujqësinë, dhe ua ofrojnë të gjithëve.

[Luarasi]

Ndoshta Zoti para kombit, apo me mire te them njerzimi mbi te gjithat, por asesi feja para kombit.