Familjet e nderuara shqiptare

[drini_në_TR]

Të Lumtë Dodoni!
Ajo pjesë e historisë më tërheq shumë vëmëndjen edhe mua sepse është "the missing link" për kalimin dhe për vërtetimin e vazhdimësisë iliro-arbërore-shqiptare. Shpresoj që me librin e gjetur së fundi dhe të shkruar nga Teodor Shkodrani i shek. të XII të hedhë në dritë më shumë për gjuhën tonë.
Gjuha janë është gjëja më e shenjtë që na ka dhënë Zoti, dhe baballarët tanë të hershëm!
Shumë Nderime
drini.

[Brari]

Gazeta shqiptare

-------------------------

DOSSIER

Historia e panjohur e familjes së Haki Mulletit, vëllait të ish-Prefektit të famshëm të Tiranës. Nga diplomimi në Vjenë, arrestimi dy herë nga Zogu dhe eliminimi nga komunistët

Tiranë 1958, si e helmoi Sigurimi Hakiun, vëllanë e Qazim Mulletit


----------------------------------------------------------

Dashnor Kaloçi

Në vitin 1945, pasi babanë tonë, Haki Mulletin, komunistët grekë e dorëzuan në Kapshticë, komunistët shqiptarë e nxorën para gjyqit bashkë me 18 persona të tjerë të cilët u dënuan të gjithë me pushkatim. Vetëm Hakiu shpëtoi pa u pushkatuar, pasi e ndihmoi Myslym Peza, i cili vajti vetë si dëshmitar në gjyq. Babai vuajti vetëm katër vjet burg dhe kur doli në 1948, ne na internuan familjarisht në Kavajë ku qëndruam për dhjetë vjet me radhë. Në vitin 1958 kur babai mori leje nga Dega e Brendshme dhe erdhi për një vdekje në Tiranë, ai u helmua nga një infermiere në Spitalin e Tiranës, të cilën e detyroi Sigurimi që t'ia bënte gjilpërën vdekjeprurëse".

Njeriu që flet dhe dëshmon për herë të parë për "Gazetën", është 58-vjeçari Tanush Mulleti, nipi i prefektit të famshëm të Tiranës, Qazim Mulletit, i cili dëshmon për vdekjen tragjike të babait të tij, Hakiut, një nga intelektualët e njohur tiranas, i diplomuar për Administratë Civile në Vjenë të Austrisë. Po kush ishte familja Mulleti, ku u diplomuan burrat e saj, çfarë postesh zyrtare mbajtën ata deri në vitin 1944 dhe si u persekutuan nga regjimi komunist i Enver Hoxhës?

Hakiu, student në Vjenë

Haki Mulleti u lind në vitin 1900 në familjen e famshme tiranase dhe mësimet e para ai i mori nga mësuesi i parë i gjuhës shqipe të Tiranës, Hafiz Ibrahim Dalliu. Në moshën 13- vjeçare ai u dërgua për të ndjekur mësimet në Vjenë të Austrisë. Lidhur me këtë, i biri i Hakiut, 60-vjeçari Tanush Mulleti dëshmon: "Gjatë asaj kohe që babai vazhdoi mësimet e shkollës së mesme në kryeqytetin austriak, ai u vendos me banim në një hotel të vogël Pensioni dhe u mor nën kujdestari nga një çift të moshuarish të cilët u kujdesën për të njëlloj sikur ta kishin fëmijën e tyre. Pas mbarimit të shkollës së mesme me rezultate shumë të mira, Hakiu deshi që të ndiqte studimet e larta universitare për Inxhineri Mekanike (për mullinjtë e blojës) por njëri nga profesorët e tij i tha: "Ti do të hysh në degën e Administratës Civile, pasi ju shqiptarët tashti keni filluar të ndërtoni shtetin tuaj, dhe vëndi ka nevojë të madhe për kuadro të kësaj dege". Pas kësaj Hakiu ndoqi studimet e larta në atë degë të cilën ia rekomandoi profesori i tij dhe e përfundoi atë me rezultate shumë të mira në vitin 1920. Gjatë asaj periudhe që Hakiu qëndroi në Vjenë, aty kishte edhe disa shqiptarë të tjerë, si Ndoc Naraçi, dr. Frederik Shiroka etj, me të cilët babait kishte dhe ruajti gjithmonë një miqësi të ngushtë", kujton Tanush Mulleti për babanë e tij, Hakiun, i cili në vitin 1920 u diplomua në degën e Administratës Civile në kryeqytetin austriak.

Arrestohet dy herë nga Zogu

Pas mbarimit të studimeve, Haki Mulletit iu afruan një vënd punë në kryeqytetin austriak, Vjenë, por ai nuk pranoi sepse në atë kohë i erdhi një telegram nga Shqipëria, ky kryeministri shqiptar i asaj kohe, Sulejman bej Delvina i shkruante: "Të ktheheni urgjent në Tiranë, pasi jeni ngarkuar me detyrën e Sekretarit të Përgjithshëm të Ministrisë së Brendshme". Lidhur me këtë, Tanushi dëshmon: "Pas atij telegrami babai erdhi menjëherë në Tiranë dhe në atë detyrë ai punoi deri në vitin 1925 kur u rikthye Ahmet Zogu në pushtet dhe e pushoi menjëherë Hakiun nga puna. Kjo gjë erdhi për shkak se i vëllai i tij, Qazim Mulleti, i cili kishte qenë kryetar i rinisë së organizatës fanoliste "Bashkimi", ishte arratisur nga Shqipëria dhe ndodhej në emigracion politik si antizogist. Përveç kësaj, një nga arsyet që e detyruan Zogun që ta largonte Hakiun nga ajo detyrë, ishte dhe fakti se ai kishte qenë një nga këshilltarët më të afërt të Fan Nolit, gjatë gjashtë muajve të qeverisjes së tij. Disa muaj pas pushimit nga puna, Hakiu u zgjodh sekretar i përgjithshëm i Komunitetit Mysliman të Shqipërisë dhe atë detyrë ai e mbajti për 20 vjet me radhë deri në 1944. Por edhe gjatë kësaj periudhe kur babai shërbente pranë Komunitetit Mysliman, ai jo vetëm që nuk u pa me sy të mirë nga mbreti Zog, por përkundrazi, u arrestua dy herë prej tij. Arrestimi i parë i Hakiut u bë në vitin 1931 pas atentatit që i ndodhi mbretit Zog në Vjenë, ku njëri prej tre atentatorëve ishte dhe i vëllai i tij, Qazim Mulleti. Por Hakiu nuk qëndroi për shumë kohë i arrestuar, pasi ndërhyri ministri Sali Vuçiterni pranë mbretit Zog, i cili u detyrua dhe e liroi babanë që nuk kishte asnjë lloj dijenie se ç'bënte i vëllai i tij në Vjenë. Ndërsa për herë të dytë Hakiu u arrestua në vitin 1935 kur ndodhi Kryengritja e Fierit dhe në atë kohë babai u internua në qytetin e Gjirokastrës, ku ai ishte i sistemuar në një hotel dhe hante e pinte me komandantin e Xhandarmërisë", dëshmon Tanush Mulleti lidhur me babanë e tij, Hakiun, i cili gjatë viteve të Monarkisë u arrestua dy herë nga Mbreti Zog, për të vetmen arsye se ai ishte i vëllai i Qazim Mulletit, një prej kundërshtarëve të deklaruar të tij.


Arrestimi i Hakiut nga komunistët

Ndonëse gjatë gjithë periudhës afro 20-vjeçare që Haki Mulleti qëndroi në Komunitetin Mysliman të Shqipërisë, nuk ishte përzier fare me punët e politikës dhe ishte arrestuar dy herë nga Zogu, në vitin 1944 ai u detyrua që të largohej nga Shqipëria, prej frikës së komunistëve. Lidhur me këtë, Tanushi dëshmon: "Kur mbarimi i luftës dhe marrja e pushtetit prej komunistëve ishte punë ditësh, Hakiu iku nga Tirana dhe u vendos në Selanik të Greqisë. Pak ditë para se të ikte ai për në Greqi, kishin ikur nga Shqipëria dhe ishin vendosur në Vjenë të Austrisë edhe dy vëllezërit e tij, Qazimi me Hysniun. Por emigracioni politik i babait në Greqi nuk zgjati shumë, sepse aty nga fillimi i vitit 1945 kur ai ishte vendosur me banim të përkohshëm në një hotel të Selanikut, u arrestua nga komunistët grekë të EAM-it. Arrestimi i tij u bë gabimisht, duke e ngatërruan atë me Xhelal Staraveckën, për të cilin ishte porosi e veçantë nga Enver Hoxha që të kapej dhe të ekstradohej në Tiranë. Por kur e dorzuan Hakiun në pikën kufitare të Kapshticës, edhe pse u pa që ai nuk ishte Staravecka, përsëri nuk e liruan. "Aq më mirë se ky na qenka i vëllai Qazim Mulletit", thanë komunistët shqiptarë kur e morën atë në dorzim nga komunistët grekë. Pas kësaj Hakiun e mbajtën për disa kohë në hetuesi e më pas e dënuan me katër vjet burg. Bashkë me Hakiun dolën para gjyqit edhe 18 persona të tjerë të cilët u dënuan të gjithë me pushkatim dhe vetëm babai shpëtoi pasi e ndihmoi Myslym Peza, i cili vajti vetë si dëshmitar në gjyq. Myslim Peza e mori në mbrojtje Hakiun, pasi të vëllanë e tij Shyqëri Pezën, familja jonë e kishte mik shtëpie dhe kur vdiq ai, Qazim Mulleti e hapi mortin. Po kështu gjatë kohës së luftës, edhe vetë Myslimi ishte strehuar në shtëpinë tonë dhe për shkak të tij italianët donin të na digjnin shtëpinë. Përveç Myslim Pezës, në faljen e jetës së Hakiut ndikoi edhe një person tjetër që kishte shumë fuqi në dorë. Pas dënimit të Hakiut, shtëpinë tonë të madhe që kemi edhe sot na e sekuestruan dhe aty vendosën zv /ministrin e Brendshëm, Mihallaq Ziçishtin, i cili jo vetëm që nuk u soll keq me familjen tonë, por kur doli babai nga burgu në vitin 1948, na e liroi për dhjetë ditë shtëpinë që të prisnim njerzit", dëshmon Tanush Mulleti lidhur me arrestimin e dënimin e babait të tij në vitin 1945, i cili shpëtoi pa u ekzekutuar pas ndërhyrjes së Myslim Pezës, mikut të shtëpisë së Mulletëve dhe një personi tjetër që arriti deri në majën më të lartë të piramidës së pushtetit komunist.

Vdekja misterioze në spitalin e Tiranës

Pasi doli nga burgu në vitin 1948, Haki Mulletin e internuan familjarisht në qytetin e Kavajës. Lidhur me këtë dhe vdekjen misterioze të tij në spitalin e Tiranës, Tanushi dëshmon: "Në qytetin e Kavajës familja jonë qëndroi e internuar deri në vitin 1958 dhe gjatë asaj kohë babai punonte si punëtor lopate në punët më të rënda në bujqësi dhe në një ndërrmarje ndërtimesh. Gjatë atyre viteve Hakiun e thërrisnin natën në Degë të Brendshme, ku pasi e torturonin barbarisht, në mëngjes e sillnin në shtëpi. Kjo gjë u ndërpre vetëm për disa kohë, kur si kryetar Dege në Kavajë sollën Shyqëri Rrjollin nga Shkodra. Po kështu gjatë atyre viteve që familja jonë ishte në Kavajë, ne na u gjendën pranë disa familje si ajo e Haxhi Alushit, Sulejman Karkinit, Kërçukëve, Veizëve, Turajve etj. Aty nga viti 1958 kur ne ndodheshim akoma në Kavajë, Hakiu mori leje në Degën e Brendshme dhe erdhi në Tiranë për një rast vdekje tek familja Këlliçi, të cilët i kishim kushërinj. Aty ai u takua me shokun e tij të vjetër, dr. Ndroqin, i cili i tha që ta shtronte disa kohë fare kot në spital dhe më pas t'i jepte disa ditë raport mjeksor, në mënyrë që ai të kishte mundësi për të qëndruar e për t'u shmallur me të afërmit e tij. Por ndërsa babai ishte i shtruar në spitalin civil të Tiranës pa qenë i sëmurë, ai vdiq pa papritur në mënyrën më misterioze. Që në atë kohë ne e morëm vesh se ai u helmua nga Sigurimi i Shtetit, por të vërtetën e kemi mësuar shumë kohë më vonë nga ana e Reshat Petrelës, i cili ka qenë i shtruar në një dhomë me Hakiun. Në prezencën e Reshatit, një infermiere kërkoi t'i bënte një injeksion Hakiut, por ai e kundërshtoi duke i thënë se nuk ishte sëmurë. Por ajo insistoi shumë duke i thënë se ishte porosi e mjekut dhe pesë minuta pas bërjes së gjilpërës, Hakiu dha shpirt duke mos iu dhënë asnjë ndihmë mjeksore", kujton Tanushi lidhur me vdekjen misterioze të babait të tij, Hakiut, i cili u helmua nga Sigurimi i Shtetit, për faktin e vetëm se në atë kohë dy vëllezërit e tij, Qazimi dhe Hysniu, ndodheshin se emigrantë politikë në Itali.

Persekutimi Mulletëve

Persekutimi i familjes së Haki Mulletit, si dhe ajo e të vëllait, Qazimit, në fakt kishte filluar që në vitin 1945, kur sapo ishte arrestuar Hakiu. Në atë kohë Sigurimi arrestoi vajzën e madhe të Hakiut, Donikën (apo Sabahetin, siç thërritej nga familja) e cila kishte shkuar dhe jetonte tek dajat e saj (familja e Ramadan Mukës) në qytetin e Shkodrës. Sabahetit iu bënë shumë presione psikologjike nga ana e hetuesëve duke dashur që ta implikonin në një organizatë antikomuniste së bashku me dy shoqet e saj, Vidha Xhaferrin e Meliha Dodën. Nga presionet e shumta, Sabahetit iu helmua gjaku dhe vdiq në spital së bashku me shoqen e saj, Vidha Xhaferrin, ndërsa shoqja tjetër, Melihaja, shpëtoi pasi iku në Vlorë. Lidhur me vuajtjet e familjes së Haki Mulletit, pas vdekjes së tij, Tanushi dëshmon: "Pas vdekjes së babait, në shtëpinë tonë erdhi Mihallaq Ziçishti (me gjithë nënën e tij që i kishte ardhur nga Korça për ta takuar) i cili me shumë dashamirësi iu drejtua Pertefes, nënës sonë, duke i thënë: "Me vdekjen e Hakiut, u mbyllën hesapet me familjen tuaj dhe tani besoj se nuk do t'u ngacmojnë më. Prandaj unë do të mundohem që t'ju sjell nga internimi që të banoni këtu te bodrumet e shtëpisë suaj". Por pak ditë pas kësaj, Mihallaqin e transferuan në qytetin e Korçës dhe familja jonë përfundoi e internuar në qytetin e Shkodrës, ku bashkë me nënën dhe tre motrat e mija, Verën, Bardhën e Dhuratën, qëndruam deri në fillimin e viteve '90", e përfundon rrëfimin e tij Tanush Mulleti, lidhur me vuajtjet familjes së tij, të cilën për afro gjysëm shekulli me radhë e ndoqi nga pas fantazma e emrit të xhaxhait, Qazimit dhe hija e keqe e luftës së klasave që nuk iu nda deri në shëmbjen e regjimit komunist.

1. Marash Vata, i Shkrelit 14-15 dhjetor 2001
2. Mehdi Frashëri, kryeministër 7-8-9-10 janar 2002
3. Nasuf Bej Novosela, Kolonjë 11-12 janar 2002
4. Margilajt e Trieshit, Tuz 25-26 shkurt 2002
5. Eshref Boçari, Vlorë 2-3 mars 2002
6. Filip Çeka, Shkodër 9-10 mars 2002
7. Javer Bej Hurshiti, Gjirokastër 16-17 mars 2002
8. Gjin Pjetër Përvizi, Kurbin 23-24 mars 2002
9. Familja e Isa Boletinit, Kosove 26 mars 2002
10. Familja Dema, Dibër 22-23 qershor 2002
11. Familja Kokoshi, Vlorë 2-3 korrik 2002
12. Familja Pustina, Dibër 9-10 korrik 2002
13. Familja Mul Bajraktari, Shkodër 26-28 gusht 2002
14. Familja Benussi, Shkodër 6-7 shtator 2002
15. Familja Dibra, Dibër e Madhe 10-11 shtator 2002
16. Familja Bezhani,Vlorë 7-8 tetor 2002
17. Familja Ndreu, Dibër 25-26-28 tetor 2002
18. Familja Metalia, Tropojë 22-23 nëntor 2002
19. Familja Hobdari, Tiranë 10-11 dhjetor 2002
20. Familja Sefa, Lushnje 23-24 dhjetor 2002
21. Familja Fratari, Mallakastër 9-10 janar 2003
22. Familja Klosi, Mallakastër 15-16 janar 2003
23. Familja Derralla, Tetovë 18- janar 2003
24. Familja Libohova, Gjirokastër 18-19 shkurt 2003
25. Familja Shpendi, Shkodër 21 shkurt 2003

------------

Nga GSH.

[Brari]

gazeta shqiptare

------------

DOSSIER II

Gazeta publikon pronocimin e zotit Hasan Premtaj me banim në New York, lidhur me një shkrim të botuar në gaetën "Illyria" për Lëvizjen e Delvinës dhe vëllezërit Toto

"Ministri Ismet Toto dhe vëllezërit e tij ishin patriotë"


-----------------------------------------------------------------------

D. Kaloçi

Në pjesën e parë të këtij shkrimi të botuar në numrin e së dielës, u njohëm me një shkrim të ardhur nga bashkëatdhetari ynë nga diaspora e SHBA, Hasan Premtaj, i cili bënte fjalë mbi Lëvizjen e Delvinës të vitit 1938, e njohur ndryshe si "Rebelimi i vëllezërve Toto". Zoti Premtaj merrte shkas nga një shkrim i zotit Enver Shaska i botuar në gazetën "Illyria" të Neë Yorkut, i cili shprehej se Ismet Toto dhe qeveria fashiste kishin lidhur një marrëveshje për mbrojtjen e atyre pak familjeve italiane që ishin në Vlorë, gjë të cilën ai e kishte fillur që kur ishte Ministër i Brendshëm. Po kështu sipas zotit Premtaj, në shkrimin e zotit Shaska, thuhet se në shtatë prillin e vitit 1939, Gjeneral Guxoni kërkoi që të takohej me zonjën e Et'hem Totos dhe ajo e shoqëruar nga dhëndërri i saj nga Tragjasi, Sulejman Meço, shkuan dhe u takuan me të duke i shtërnguar duart dhe i dërguar lule gjeneralit që kishte okupuar atdheun. Në shkrimin e tij, zoti Premtaj i përgënjështron ato thënie duke dhënë argumentet e tija si bashkëkohës i vëllezërve Toto dhe sipas dëshmive të zotit Sulejman Meço, që përmëndet në atë shkrim. Lidhur me këtë shkrim të zotit Premtaj, gazeta jonë është dhe mbetet e hapur për të botuar edhe reagime të personave të tjerë apo të pasardhësve të familjeve që përmënden aty, si dhe të vetë zotit Enver Shaska.

(Vijon nga numri i kaluar)

Reformat e Ministrit Toto

Me shpresë e besim, Etem Totua me të marrë portofolin e Ministrit të Punëve të Brendshme, filloi të vërë në zbatim programin e Tij, një program të gjerë e konstruktiv, që në vija të përgjithshme përmblidhte: 1. Spastrimin e administratës nga elementët injorantë, prapanikë, ngatërrestarë e të korruptuar dhe zëvendësimin e tyre me njerëz të zotë e të ndershëm. 2. Emërimin e nëpunësve të rinj me konkurs. 3. Thirrjen e të rinjve intelektualë nëpër vende me rëndësi të administratës në qendër e në qarqe dhe çdukjen e opinionit të keq që ish krijuar kundër tyre si njerëz të infektuar me idera të rrezikshme. 4. Faljen e të internuarve dhe të burgosurve politikë. 5. Lirinë e shtypit e të mbledhjeve gjer atëhere të ndaluara rreptësisht. 6. Përmirësimin e gjendjes ekonomike të katundarit e punëtorët, duke siguruar mjetet dhe punën e nevojshme. 7. Sigurimin e të drejtave të nëpunësve me një ligj organik modern… Më 9 Nëntor 1936, pas një viti e pak ditësh, Zogu dekretonte shpërndarjen e Qeverisë së Re dhe sillte në fuqi çetën e vjetër hajdute. Etem Totua u tërhoq në Delvinë, i ndershëm dhe më i vobektë nga ç'kish ardhur në ministri. Andon Logoreci në kujtimet e tij mbi Ismet Toton të titulluara "Ismet Toto-Kujtime të një shoku", ndërmjet të tjerash ka shkruar: "Ismet Totua arriti të bëhet me punën e tij Kryesekretar Prefekture. Kulmin e karrierës administrative e arriti më 1930-32 kur u emërua Kryesekretar i Organizatës së Rinisë shqiptare me gradën e kapitenit. Me sa dij unë, ai ka qenë i pari shqiptar që ka pasë zotnue Enciklopedinë Britanica. Dikush pat tendencën ta akuzonte Ismet Toton se ishte në favor të një diktature fashiste, por kjo bie poshtë për faktin se kur vendosi të shkruajë biografinë një prej heronjve të vet, Ismeti nuk zgjodhi Musolinin ose Hitlerin por Mustafa Qemalin, diktatorin më konstruktiv të kohës tonë. Në vitin 1934 së bashku me Ismet Toton, Odise Paskalin, Ernest Koliqin, Stefan Shundin themeluam revistën kulturale letrare "Illyria", që doli si e përjavshme prej 1934 deri më 1936. Me revistën bashkëpunuan edhe Lasgush Poradeci, Migjeni, Dom Llazar Shantoja, Branko Merxhani, Vangjel Koça, Karl Gurakuqi e të tjerë. Ismeti arriti deri në pozitën e Nënprefektit. Me sa dij unë kryengritja e Vëllezërve Toto qe më tepër një vetëdëshpërim, një vetëvrasje e cila nuk u vuri në rrezik të madh regjimin. Tue vra Ismetin më 9 gusht 1937, në moshën 29 vjeçare, sundimtarët e Shqipërisë treguan vetëm se trembeshin nga idetë e reja, por edhe se nuk iu kishte ngelë pikë dhimbsunie ose shpresë në zemrat e tyne".Ndërsa Alfred Antoni për Selaudin Toton në mes të tjerash ka shkruar: "Lindi në Delvinë më 1914. Ishte më i riu i vëllezërve Toto. Mësimet fillore i mori në Sarandë dhe pastaj shkollën teknike në Tiranë. I prirur nga Matematika dhe Shkencat Fizike, Selaudini studioi në Torino ku edhe e njoha. Më vonë, më 1937 i ndërpreu studimet për vëllezërit e tij, dhe kjo ish tronditja e parë. Më 1940 u laurua në Matematikë dhe Fizikë. Tronditjen e dytë e pësoi kur hallet e padurueshme të familjes shtrënguan të pranojë anëtarësinë në dhomën e fashiove dhe të korporatave. Pa kalue shumë kohë, bindjet dhe mendimet e tij, e suallën në konflikt rrënjësor dhe të hapur me Luogotenencën dhe si pasojë kapitullimi i Italisë e gjeti Selaudinin të internuar në Merano të Italisë së Veriut. Në kalndor 1944 u kthye në Shqipëri me shumë shqiptarë të tjerë të internuar dhe pati fatin të merrej Sekretar i Zyrës së Kosovës ndënë drejtimin e z. Hamit Kokalari. Pas luftës Selaudinin e shohim si deputet të "Grupit të Patriotëve pa parti", ku qëndroi deri në shtator 1947. Në vjeshtën e vitit 1947 u pushkatua me 17 të tjerë si antiparti (grupi i deputetëve).

Kush ishte Sulejman Meço

Pak fjalë për Sulejman Meçon (Si e kam njohur unë) Sulejman Meço lindi në Tragjas të rrethit të Vlorës në prillin e vitit 1906, dhe vdiq në Çikago më 20 dhjetor 1983. Pas fillores të cilën e mabroi në fshatin e lindjes, vazhdoi dhe mbaroi me rezultate të larta Institutin Teknik të Harri Fulcit në Tiranë. Ka punuar në administratën e Mbretit Zog si Sekretar i një Zyre Sekrete, në Tiranë dhe më vonë si Kryesekretar në Prefekturën e Kukësit për Kosovën, prej nga u pushua në pranverën e vitit 1937 pas Kryengritjes së Delvinës, pasi ishte martuar një të mbesën e Etem Totos. Kur Shqipëria u okupua nga Italia fashiste në Prill1 1939, ai u lidh me Ballin Kombëtar të sapo krijuar në shtëpinë e Mid'hat Frashërit. Gjatë okupacionit fashist ka shërbyer disa kohë si inspektor i bashkive dhe i komunave. Duke shoqëruar gjithmonë udhëheqjen e Ballit Kombëtar, ka qenë shumë aktiv. Shtëpia e tij në Tiranë ka qenë bazë kryesore e udhëheqjes së Ballit Kombëtar. Sulejman Meço së bashku me Nexhat Peshkëpinë, Osman Kazazin e të tjerë kanë drejtuar sektorin e shtypit të Ballit Kombëtar dhe pas Konferencës së Mukjes ishin ata dhe jo komunistët që shkruanin:"Nuk na besohet, bashkim, bashkim! O Zot i madh". Më 10 Gusht 1943 Sulejman Meçua me Faik Qukun shoqëruan Mid'hat Frashërin e Hasan Dostin drejt Dibrës, për të përcjellë mesazhin dhe vendimet e Mukjes dhe për të bashkuar krerët e Veriut. Me porosi të Mit'hat Frashërit, Sulejman Meço dhe Halil Maçi u lidhën me misionin ushtarak anglez të majorit Antoni Kuajëll vendosur në Cukal të Shkodrës. Përsëri si të dërguar të Mid'hat Frashërit, Sulejman Meço dhe Halil Maçi u dërguan në Bari të Italisë ku morën takim për bisedime me Komandën Aleate të Mesdheut, prej nga sollën përgjigje dekurajuese për Ballin Kombëtar. Unë pata dëgjuar për Sulejman Meçon dhe aktivitetin e tij antifashist qysh në fillim të luftës për rezistencë, por personalisht e njoha në shkodër më 21 Nëntor 1944, ku ishin grumbulluar nga e gjithë Shqipëria rreth 5000 vetë, midis të cilëve edhe një pjesë e mirë e kryesisë së Ballit Kombëtar me në krye burrin e madh të kombit tonë të pa harruarin Mid'hat Frashërin. Unë u gjinda në atë qytet së bashku me babain tim, një kushëri të afërt dhe disa bashkëfshatarë, dhe të gjithë përpiqeshin të gjenin mënyrën për të çarë drejt perëndimit për ti shpëtuar terrorit komunist që po afronte. Por vetëm 5% e kësaj morie njerëzish arritën të kalonin kufirin shtetëror në drejtim të Italisë, Austrisë dhe Greqisë. Nëpër kampet e Italisë të ngritura nga anglo-amerikanët kemi kaluar vite të tëra me të ndjerin Sulejman Meço, i cili ishte gjithnjë në shoqëri të kryesisë së Ballit Kombëtar, njeri gjithnjë korrekt me të gjithë, i kudogjindshëm në ndihmë të sëmurëve, me të vobektët dhe të pa shkolluarve, dhe i pamëshirshëm për spiunët dhe provokatorët, të cilët fatkeqësisht na ndoqën pas edhe në emigracion. Talenti i tij si intelektual, politik në udhëheqje të Ballit Kombëtar, patriotik dhe antikomunist u vu re më vonë kur ne hymë në Shtetet e Bashkuara, kohë kur vazhdimisht u zgodh anëtar i KQ të Ballit Kombëtar deri sa ndërroi jetë.

Totot ishin patriotë

Sulejman Meço kishte zgjedhur për shoqe jete vajzën e motrës së Etem Totos. Për të qenë më reale, ai nuk ka qenë dhëndër ndër Totallarët por ndër Godot e Gjirokastrës. E shoqja e Sulejman Meços ishte e bija e Faik Godos nga Gjirokastra. Bashkëshortja e Etem Totos e njohur nga bashkëkohësit si grua fisnike, e mençur e tepër patriotike dhe intelektuali e nacionalisti konseguent Sulejman Meço, nuk do ta ulnin veten kaq poshtë sa të takonin gjeneralin fashist Guxoni, dhe për derisa nuk janë takuar as buqeta me lule kanë shpurë dhe as duar kanë shtrënguar me të. Kjo e dhënë nga z. Shaska ose është trillim i ndokujt për qëllime të paracaktuara, ose është keqinterpretim i ndonjë dokumenti të hershëm kur Etem Totua ishte Ministër i Brendshëm dhe Mbretëria Shqiptare e kishte Italinë fashiste "aleaten më të madhe", kohë kur administrata shtetërore nuk mundesh të ratifikonte me të huajt asnjë dokument pa dijeninë e Naltmadhënis' së Tij Zog i Parë. Unë i kuptoj dhe i respektoj pikëpamjet politike të Z. Shaska, ashtu si dhe i di mirë vuajtjet e tij dhe të rrethit familjar të përndjekur nga regjimi i urryer komunist. Por për hir të këtyre pikëpamjeve dhe nostalgjisë për mbretërinë, s'ka përse të shtrembërojmë faktet se ato janë kokëfortë. Brezat tanë të rinj duhet ti mësojnë gjërat ashtu siç edhe kanë ndodhur. Sa për të mirat që i ka sjellë Shqipërisë Ahmet Zogu dhe a kanë qenë shërbëtorë të Atdheut vëllezërit Toto si dhe Sulejman Meço, për këtë do gjykojë historia e Shqipërisë që do të shkruhet në të ardhmen me ndershmëri, sinqeritet dhe vërtetësi sipas principeve të demokracisë perëndimore. Vëllezërit Toto dhe Sulejman Meço nuk kanë qenë as të kuq dhe as të bardhë. Ata ishin shqiptarë, punuan e luftuan për Shqipërinë dhe pa dyshim do të kujtohen si bij të devotshëm të saj".

----------

[Brari]

g55
---------


Si u ngrit bibloteka e qytetit të Elbasanit

Nga Kastriot Dervishi

Ndër kohra të ndryshme jo pak shqiptarë janë njohur për bamirësitë e tyre në dobi të arsimit, kulturës, shëndetit publik etj. Por ndërsa për të huajt bamirës njohja është e plotë, për shqiptarët nuk mund të thuhet se zotërohet informacioni i duhur dhe i nevojshëm. Në vitet 30‑të, në shtypin shqiptar janë përmendur dendur si bamirësit më të njohur 8 familje apo persona, të cilët ishin:

1‑Thoma Turtulli në Korçë (për dhurimin e një bibloteke dhe një spitali).

2‑E shoqja e Koço Turtullit në Korçë (për dhurimin e një jetimoreje).

3‑Koço Cinco në Korçë (për dhurimin e një pavioni në spital).

4‑Jorgji Avramusi në Korçë (për dhurimin e 1 mijë stërlinave për një pavion të ri në spitalin "Thoma Turtulli").

5‑Ali Agjah Elbasani (për dhurimin e gjithë pasurisë së tij për arsimin shqiptar).

6‑Familja Baholli në Elbasan

7‑Hasan Hoxha (Vogli) në Tiranë (për dhurimin e pasurisë për arsimin shqiptar).

8‑Neshat Pashë Vlora (për dhurimin e një pjesë të pasurisë për arsimin shqiptar).

(shih gazeta "Besa" 22 gusht 1935, në artikullin "Mirëbërësit e mëdhenj shqiptarë").

Shkrimi i sotëm i kushtohet familjes Baholli, e cila dhuroi për qytetin e Elbasanit biblotekën që mori emrin e djalit të saj Qemalit, i cili vdiq në moshë fare të re. Ndërkohë që në ditët e ardhshme do të botojmë shkrimin që i kushtohet bamirësit tjetër elbasanas, Ali Agjahut.



Fillimi i ndërtimit të biblotekës së Elbasanit



Vdekja e dhimshme dhe e parakohshme e djaloshit Qemal Baholli, nxiti edhe më tej familjen Baholli që për të përjetësuar kujtimin e tij, të ngrejë një institucion të rëndësishëm për Elbasanin siç është bibloteka publike. Për një gjë të tillë, familja e Nazif Bahollit dhuroi truallin si dhe ngriti me fondet e veta objektin në fjalë pa harruar të kontribojë edhe financiarisht për blerjen e librave.

Punimet për ngritjen e objektit filluan më 20 gusht 1933, duke u njoftuar kjo edhe në gazetën kryesore të vendit "Besa" më 22 gusht 1933. Një vit më pas kur punimet kishin ecur mjaft, gazeta në fjalë shkruan:

"Sikurse dihet, vllaznija Baholli ka fillue me ndërtue nji biblotekë, e cila thuej se u mbarue krejt. Kjo ndërtesë paraqitet shumë e bukur e madhështore, veçse duhet tash grumbullimi i librave që kështu ndërtesa e përmendun të plotësohet siç i ka hije Elbasanit të Kristoforidhit, tradita e të cilit ka qenë dhe asht literatura e gjuhës dhe kultura. Shpresojmë se vllaznija Baholli, e cila meriton lavdërime, u ba shembull edhe për të tjerët, do ta plotësojë shumë shpejt nevojën kryesore, e cila asht përmbushja e librave" ("Besa" 13 korrik 1934).



Në prag të përurimit



Kur objekti ishte në prag të përurimit, më 26 mars 1935, gazeta "Besa" shkruan:

"Ndërtesa e biblotekës "Baholli" u mbarue krejt. Mbeten për t'u ndreqë disa mure rreth oborrit të ndërtesës, të cilat do të kryhen në pak ditë. Veçanërisht vllaznija Baholli, dhuroi 2 mijë franga ari për të ble libra dhe komisioni i biblotekës po merr oferta nga libraritë për blerjen e një sasie librash të zgjedhme. Besohet që në pak ditë të bahet inagurimi".

Ajo çka shihet me interes në këtë proces është edhe kujdesi i familjes Baholli për të përfunduar një vepër të tillë, vënia e fondit të sipërthënë për të blerë libra si dhe puna e kujdesshme e komisionit të biblotekës për të përzgjedhur çmimet dhe titujt e librave.



21 korrik 1935, ceremonia zyrtare e përurimit



Më 21 korrik 1935, ora 9, zhvillohet ceremonia zyrtare e përurimit të Biblotekës "Qemal Baholli". Ceremonia është përshkruar nga gazeta "Besa" e datës 22 korrik 1935, në këtë mënyrë :

"Me nji modesti dhe thjeshtësi imponuese, u festua sot (21) n'Elbasan, ceremonia e hapjes së biblotekës, e ngrehur prej mirëbërësit, të ndjerit Nazif Baholli, për kujtim të të ndjerit, djalit të tij Qemal.

Në këtë ceremoni morën pjesë, përveç autoriteteve civile dhe ushtarake t'Elbasanit, edhe një tok personalitetesh të kryeqytetit. Gjithashtu kishin ardhur nga Tirana për të marrë pjesë në këtë ceremoni kulturore edhe drejtori i Zyrës së Shtypit dr. z.Mihal Sherko dhe përfaqësuesit e shtypit kombëtar e të huaj. Në orën 8.45, mbërrijtën nga Tirana me automobila, të ftuarit, të cilët u pritën prej autoriteteve të vendit.

Në orën 9.15, autoritetet dhe populli vajtën në ndërtesën e biblotekës "Qemal Baholli", në shkallët e së cilës, kishin marrë vend kryeinspektori i Oborrit Mbretëror, z.Xhaferr Ypi, i deleguar nga NMT Mbreti, dhe përfaqësuesit e Ministrisë s'Arsimit, kolonel Aqif Përmeti dhe z.Gjergj Kokoshi, shef i atij dikasteri. Në oborrin e ndërtesës së biblotekës, ishin rreshtuar nxënëset dhe nxënësit e shkollës, duke patur në krye bandën e Strehës Vorfnore të kryeqytetit.

Ceremonia u hap me një fjalim të shkurtër dhe të thekshëm të z.Hiqmet Baholli, i biri i të ndjerit Nafiz Baholli. Pastaj mbajti një fjalim, kryetari i bashkisë Abdyl Dilaveri, i cili theksoi veprën kulturore të të ndjerit Nazif Baholli. Me këtë rast përmendi edhe veprën mirëbërëse të të ndjerit Ali Agjah Beut dhe uroi që këto shëmbëlla të vijohen edhe prej mirëbërësve të tjerë të atij qyteti. Pastaj u këndua telegrami që ju drejtua NMT Mbretit nga ana e bashkisë së Elbasanit dhe e anëtarëve të saj, m'anën e të cilit, i paraqitën NMT Mbretit n'emën të popullit, omazhet dhe mirënjohejt plot besnikëri e më të sinqerta për interesimin e gjallë që sovrani ynë tregon për popullin e atij qyteti.

Banda e Strehës Vorfnore pas fjalimin të kryetarit të bashkisë, lojti hymnin e NMT dhe të flamurit, mbarimi i të cilëve u mbulua me brohoritje nga ana e popullit".

Pastaj gazeta jep edhe fjalën e kryeinspektorit të Oborrit Mbretëror Xhaferr Ypi, i cili ka folur në emër të Mbretit Zog. Fjala e tij është kjo:

"Vëllezër shqiptarë! Zonja e zotërinj!

I urdhëruar prej Nalt Madhris së Tij Mbretit, edhe unë kam fatin e mirë të ndodhem këtu me rastin e inagurimit të këtij instituti, i cili do të jetë baza e kulturës dhe arsimit, dhe të dorëzoj dhuratën e formuar prej librash, pjesa më e madhe, dalë prej biblotekës personale të Sovranit tonë August.

Kjo dhuratë sa është e vlefshme moralisht për biblotekën, aq i naltëson nderin popullit të Elbasanit, i cili është titulluar prej poetit kombëtar "Qytet i bukur", ka qenë gjithnji djepi i atdhetarizmës dhe djemtë e tij në kohën e rrezikut të robris, pa u friksuar nga asnjë kërcënim, e që kanë luftuar me pushkë në dorë për lirinë kombëtare, meriton të stoliset me një të tillë institut. I mëshiruar qoftë shpirti i Qemalit dhe i atit të tij Nazif Baholli, e lavduar qoftë familja e tij që me iniciativën e tyne, ngrehën këtë vepër bamirëse. Historia Kombëtare emrat e këtyre njerëzve, ka për t'i shkruar me germa të arta dhe populli shqiptar do t'i kujtojë me respekt e simpati. Janë të paharruar patriotët e pakët që me sakrifica materiale i kanë sjellë shërbime njerëzore atdheut të tyre. Nuk mund të mungoj t'i kujtoj në këtë rast emrat e mirëbërësve Ali Agjahu e Qemal Baholli n'Elbasan; Thoma Turtulli në Korçë, Çiçkoja e zonja Turtulli në Korçë, Neshat Pashaj në Vlorë, Zhapa në Tepelenë dhe të tjerë emra të cilët nuk po më vijën ndër mend; Hasan Hoxha, ky njeri i vobekët por patriot, atë pasurinë e vogël të vetën ia dhuroi arsimit kombëtar në Tiranë.

Lus Zotin ndjesë dhe jetë për të gjallët. Para se t'i jap fund fjalës, jam i autorizuar dhe gjithë gëzimim tim, po ju deklaroj se LMT sovrani ynë August, që i çmon veprat kësi dorësh, do të ketë mirësinë të denjojë dekorimin e mëmës së Qemal Bahollit, dekoratë kjo e nderon në nji mënyrë të rrallë familjen Baholli.

Rroftë Shqipërija, rroftë Mbeti i Shqiptarëve!".

Pas Xhaferr Ypit ka folur Gjergj Kokoshi dhe dy nxënës.

Ka qenë Xhaferr Ypi ai që ka prerë shiritin e përurimit dhe së bashku me të ftuarit e tjerë ka vizituar sallën e leximit. Më pas është shtruar një drekë nga bashkia e qytetit në hotel "Grand".



Nderim bamirësve



Bibloteka e Elbasanit u bë shkak për fillimin e një sërë shkrimeve në shtypin shqiptar që nderojnë veprat bamirëse. Më 26 korrik 1935, në "Besa" shkruhet artikulli "Nderim i ndjenjave mirëbërëse", ku ndër të tjera thuhet:

"Bibloteka "Qemal Baholli", iu dha një rast një tok intelektualëve të shpjegojnë se ç'është vepra bamirëse, si lind në shpirtin e mirëbërësit dhe ç'dobira i sjell këtij dhe gjith kombit".

Më 5 nëntor 1935, në "Besa", jepen emrat e personave dhe institucioneve që kanë dhuruar libra për biblotekën e Elbasanit, si më poshtë:

‑Et'hem Toto (ministër i Punëve të Brendshme)

‑Jashra Erebara

‑Mehmet Bejtja

‑Nafiret Biçakçiu

‑Hafëz Ibrahim Dalliu

‑Tahir Dizdari

‑Shkolla Amerikane e Kavajës (51 copë)

‑Drejtoria e Buletinit Ushtarak

‑Familja e të ndjerit Sif Nosi (30 copë)

‑Rauf Fico (ambasadori i Shqipërisë në jugosllavi)

‑Thanas Floqi

‑Margaret Hazlluk

‑Legata Amerikane në Tiranë

‑Legata Japoneze (me rezidencë në Athinë)

‑Parashqevi Nasi

‑Kotsi Nasi

‑Petër Ndria (100 copë)

‑Jorgji Peçini

‑Dhimitër Dhuteriqi (28 copë)

‑Shemshedin Vendesha



Lexuesit e parë të biblotekës "Qemal Baholli"



Më 7 nëntor 1935, gazeta "Besa", në artikullin "Statistika e lëçitjeve në biblotekën "Qemal Baholli" gjatë muejit tetor", jep disa të dhëna në lidhje me literaturën e lexuar në muajt e parë të institucionit. Këto të dhëna janë:

‑1300 lexues (783 të Normales, 367 të qytetit, 3 të liceut, 1 student, 88 qytetare, 28 nëpunës, 1 profesor, 8 ushtarakë).

‑Vizitorë: 7 zonja, 17 zotërinj, 4 grupe të shkollave fillore mikse si "Naim Frashëri", "Agimi" dhe Zgjimi".

‑1161 libra të lexuar (75 të përgjithshme, 21 filozofike, 20 fetare, 68 sociologjike, 43 filozofike, 14 shkencore, 12 mjeshtrie, 2 artesh të bukura, 314 literaturë, 155 histori, 437 romane.

‑Gjuhët: 871 shqi, 113 frengjisht, 12 greqisht, 34 gjermanisht, 46 anglisht, 72 italisht, 1 rumanisht, 1 serbisht, 11 turqisht.

‑322 fletore (gazeta) të lexuara

‑238 revista

ndërsa në lidhje me ngrohjen e objektit, më 21 nëntor 1935, "Besa" shkruan se Shoqëria "Krraba" ka dhuruar qymyr për ngrohjen e biblotekës.

Më 2 qershor 1936 Legata e Rumanisë dhuroi 700 libra për biblotekën.



Fondet e sotme të biblotekës "Qemal Baholli"



Pas vitit 1945, emri i biblotekës "Qemal Baholli" u ndyshua në "Emin Maraxhiu", për t'iu rikthyr sërish në vitet e demokracisë. Në vitet e para të regjimit komunist mjaft libra me vlerë u larguan nga Elbasani për në Biblotekën Kombëtare në Tiranë.

Sot bibloteka ka në fondin e saj rreth 200 mijë vëllime (nga të cilat 30 mijë në gjuhë të huaj) si dhe 13 mijë koleksione periodiku. Të klasifikuar janë rreth 5 mijë libra të rrallë. Bërthama e biblotekës ka qenë bibloteka e studiuesit të njohur Lef Nosi.



Epilog: Në pritje të një "bamirësie" qeveritare



Elbasani është një qytet që meriton të ketë një bibloteke të re, pasi shtimi i popullsisë dhe amortizimi i godinës aktuale e ka bërë të domosdoshme ndërtimin e një objekti të ri. Shuma e parashikuar për një ndërtim të ri llogaritet në rreth 400 mijë dollarë. Një shumë e tillë mund të ishte plotësisht e realizueshme nëse problemi merrej seriozisht. Për shembull sikur kryeministri Fatos Nano, të kalonte për biblotekën e Elbasanit shumën e pa dhënë që kishte llogaritur për dy ndeshjet e kombëtares së futbollit në Irlandë dhe Zvicër, problemi zgjidhej një herë e përgjithmonë. Zgjidhjet afatshkurtra me shtesa apo me copëzime fondesh nuk zgjidhin asnjëherë problemin kryesor. Ajo që të bën më tepër përshtypje është një gjë: si ka mundësi të gjenden bamirës dhe fonde në vitet 30‑të të shekullit të kaluar dhe të mungojë kjo gjë në shekullin e 21‑të
-------

Sa bukur...

Keta jane Atdhetaret te mrekullueshem...

Mendo gangot e sotem te selise roze..qe vjedhin paturpesisht gjakun e ketij qerrata populli.

......

[ALBA]

Dr. Luan Malltezi

uzakajve, të ngritur me aq mund prej tyre. Fjala e urtë latine shpreh, pra, edhe një dëshpërim të thellë të Gjon Muzakës, të këtij pinjolli të njohur të kësaj familjeje, për fatin tragjik që i kishte ndodhur principatës së tyre. Siç tregon autori në këtë "gjenealogji", (të cilën albanologu Hahn dhe të gjithë studiuesit e kanë vlerësuar një "perlë" për historinë e Shqipërsië dhe të Ballkanit), pas rënies së Shkodrës në duart e turqve osmanë më 1479, ai u detyrua të merrte detin dhe të emigronte në Napoli, ku u gjend në një një situtatë të vështirë ekonomike, pa prona dhe pasuri të cilat i kishte pasur pafund në Shqipëri. Këtë fat të rëndë të paimagjinuar më parë pësuan të gjithë zotërinjtë shqiptarë që morën udhën e mërgimit pas pushtimit osman të vendit. Një fat të tillë pësuan edhe Topiajt që zënë një vend të rëndësishëm në historinë e Shqipërisë në periudhën paraosmane si sundimtarë të fuqishëm në Shqipërinë e Mesme.


Princeps Albanie
Historianët e kanë të vështirë të spjegojnë ngritjen e principatave shqiptare, fillesat e tyre, sepse ato shkojnë thellë në shekuj dhe lidhen me lindjen e marrrëdhënieve feudale. Por, të gjithë janë të një mendjeje se fuqizimi i tyre erdhi dora dorës kur fuqitë e krishtera të Perëndimit nisën përpjekjet për të shtrirë sundimin në Bizant. Kjo histori ka filluar që nga Kryqëzata e Parë dhe ka vijuar më pas me pushtimet që ndërmorën normanët dhe anzhuinët në tokat shqiptare kundër bizantit .
Në "gjenealogjinë" e njohur të familjes Muzaka, të shkruar në mërgim (Napoli 1510) për trashëgimtarët e tij, nga Gjon Muzaka, ndodhen edhe disa fjalë të urta të cilat ai ua lë si këshillë fëmijve të tij. Midis tyre përfshihet edhe fjala e urtë latine:"Cuncta sub sole vana". Në përkthim të lirë shqip shprehja do të thotë: "Gjithçka në këtë jetë qenka e rreme, e kotë". Eshtë një shprehje e njohur që ka ardhur nga një përvojë e vjetër e njerëzimit, që ka parë të shëmben me kohë mbretëri apo perandori të mëdha që askush nuk mund t'i imagjinonte më parë. Kështu kishte ndodhur edhe me principatën e M Topiajt qenë të suksesshëm në këtë periudha për të forcuar pozitat e tyre, sepse ditën të shfrytëzonin kontradiktat midis palëve kundështare. Kështu, nga një pinjoll i hershëm i kësaj familjeje, që përmendet në vitet 70 të shekullit XIII si ushtarak me titullin MILES, në fillimet e shek.XIV ata kishin në sundim të tyre një zotërim të gjërë që shtrihej midis luginës së Shkumbinit dhe të Matit. Në këtë kohë ata kishin lidhje të drejtpërdrejta me Papën e Romës dhe Karlin I Anzhu, mbas krijimit nga ana e tij më 1272 të "Mbretërisë së Shqipërisë" (Regnun Albanie). Më 1338 anzhuinët, për të pasur për vete Topiajt, u detyruan të hynin në marrëveshje me Tanush Topinë, i dhanë atij titullin KONT, i njohën zotërimin, si dhe i akorduan edhe një shpërblim të majmë vjetor. Në këtë kohë Topiajt i lejojnë vetes edhe aventura që tregojnë se ndihen mjaft të fortë. Kështu, Andrea Topia rrëmbeu dhe e bëri grua të vetën vajzën e mbretit Robert të Napolit, që po shkonte si nuse tek princi i Moresë. Rrëmbimi ndodhi në Durrës, duke përfituar nga qëndrimi i anijes që dërgonte nusen në More. Sipas Gjon Muzakës që tregon këtë "love story", fundi ishte tragjik, sepse mbreti i Napolit nuk e gëlltiti këtë poshtërim. "Pasi kaloi ca kohë-shkruan Muzaka- mbreti Robert e ftoi vajzën dhe dhëndrin në Napoli dhe, sapo ata mbërritën në kështjellën e tij, i vrau për fajin që kishin bërë".
Topiajt mundën të ruajnë sundimin e tyre edhe në periudhën e vështirë të sundimit të car Stefan Dushanit mbi tokat shqiptare. Pas vdekjes së këtij të fundit (1355) dhe shpërbërjes së Perandorisë Serbe, Topiajt hynë në luftëra të vazhdueshme me Balshajt, Matrangët, Muzakajt, duke pretenduar kështu për vete sundimin mbi tokat shqiptare. Kjo periudhë në historinë e principatës lidhet me emrin e Karl Topinë (1359-1388). Gjatë sundimi të tij ai mundi të marrë edhe qytetin e Durrësit, të cilin e bëri kryeqendër të pricipatës.
Në këto vite ai përmendet në dokumentet e kohës me titullin e lartë "Princeps Albanie" (Princ i Shqipërisë). Një titull të ngjashëm do të përdorë afër 70 vjet më vonë Skenderbeu, pas viteve 1450: Dominus Albanie (Zot i Shqipërisë).

Osmanët
euml; rol të rëndësishëm në këtë vendimmarrje ka luajtur sigurisht edhe kleri i lartë.

Marrëveshja
Marrëveshja u bë në kështjellën e Durrësit në gusht 1392. Ajo u arrit pas shumë bisedimesh midis Gjergj Topisë dhe komandantit të flotës së Adriatikut, Saracen Dandulo. Marrëveshja është disi e veçantë. E veçanta qëndron në faktin se Gjergj Topia pranonte që qyteti të kalonte në dorë të Republikë së Venedikut, por pas vdekjes së tij. Sipas marrëvëshjes mbrojtja e qytetit kalonte në duart e Venedikut. Për këtë qëllim të dyja palët pranonin që në kështjellën e Durrësit të ngrihej flamuri i Republikës së Vendikut, me qëllim që turqit osmanë të ndërprisnin sulmet për pushtimin e qytetit. Gjergj Topia do të vazhonte të merrte si më parë të gjitha të ardhurat e qytetit dhe po ashtu do të vazhdonte të urdhëronte të gjithë zyrtarët dhe ushtarakët e tij. Të dyja palët merrnin përsipër të respektonin statutet dhe rregullat e qytetit etj.
Marrëveshja u ratifikua nga Republika e Venedikut më 18 gusht të vitit 1392.
Pas nënshkrimit të marrëveshjes Gjergj Topia nuk jetoi gjatë. Burimet bëjnë të ditur se në tetor të vitit 1392 ai nuk jetonte më. Pas vdekjes së tij, më 14 nëntor 1392, Republika e Venedikut nisi në Shqipëri dy zyrtarë të lartë (proveditorë), Mikel Kontareno dhe Pjetër Kurino, për të marrë të gjitha masat e duhura për marrjen në dorëzim të qytetit të Durrësit, dhe qeverisjen e ardhshme të tij. Zyrtarëve në fjalë iu dha detyra të merrnin edhe kështjellën e Krujës. Por, për kështjellën e Krujës atyre u doli një pengesë. Kjo ishte e bija e Karl Topisë, Helena.

Helena Topia
Karl Topia kishte tri vajza. Helena ishte vajza e madhe. Në burimet e kohës për Helenën bëhet fjalë për herë të parë pak kohë para vdekjes së Gjergj Topisë. Kështu më 9 gusht 1392 Gjergj Topia i kishte bërë të ditur venedikasve se kishte ndërmend të martonte të motrën e tij, prandaj kërkonte prej tyre ta ndihmonin financiarisht. Venedikasit u përgjigjën se do të prisnin më parë martesën e saj.
Shëmbja e principatave shqiptare lidhet me invazionin osman në tokat shqiptare, që fillon të ndihet në dy dhjetëvjeçarët e fundit të shek.XIV. Karl Topia nuk pati fatin e Gjon Muzakës dhe të zotërinjve të tjerë, të mërgonte jashtë vendit për të parë e përjetuar me dëshprim të thellë edhe fundin tragjik të principatës së vet. Megjithatë, ky burrë i madh i kohës e ndjeu këtë fund që në të gjallë të tij, të paktën dy vjet para se të vdiste, që më 1386, kur u ndesh me sulmet e papërballueshme osmane mbi principatën e tij. Për të shmangur rrezikun, ai bëri përpjekje të afrohej dhe të bashkëpunonte me venedikasit, të cilët ishin të tmerrur nga dalja e turqve në det. Më 12 gusht 1386 Karl Topia pranoi t'u jepte venedikasve të drejtën e monopolit mbi drithrat e zotërimit të tij, të dëbonte të gjithë tregtarët e huaj (përveç venedikasve), si dhe t'i pagonte Republikës së Venedikut 600 dukatë ar në vit për çdo luftë të saj, por me kusht që venedikasit t'i jepnin atij armë të llojeve të ndryshme dhe anije lufte, të cilat i kishte të nevojshme "për t'u bërë ballë" osmanëve. Megjithatë, koha provoi se venedikasit nuk mund ta nxirrnin nga situata. Më 14 maj të vitit 1387 mund të thuhet se Karl Topia ndihej krejtësisht i dërmuar dhe i demoralizuar. Këtë kuptim ka fakti që në këtë kohë ai u kërkoi venedikasve (nëpërmjet ambasadorit të vet të dërguar në Venedik) t'ua shiste qytetin e Durrësit, të cilin nuk ishte në gjendje ta mbronte "për të shkak të fuqisë së turqve". Vendikasit nuk pranuan. Pa kësaj përgjigjeje Karl Topia mendonte edhe të largohej fare nga Durrësi dhe zotërimi tij, t'ua lëshonte atë venedikasve dhe të vendosej në një nga zotërimet e tyre në Kandje apo Negropont. Ai ishte i gatshëm ta bënte këtë, në rast se Republika e Venediku do t'i jepte aq feude dhe zotërime që të mund të jetonte si njeri i nderuar. Në këtë gjëndje të dëshpruar ndodhi edhe vdekja e tij më 1388. Dëshpërimi duhet të ketë qenë tepër i madh po të kemi parasysh edhe faktin se ai linte pas vetes një trashëgimtar si Gjergji Topia, për të cilin venedikasit shpejt bëjnë të ditur se ishte shumë i sëmurë. Trashëgimtarit shëndetlig ai i la pas edhe mjaft kundërshtarë, të cilët ishin gjallëruar në këtë periudhë destabiliteti të plotë që kishte pësuar principata. Shumë prej tyre bashkëpunonin hapur me osmanët për rrëzimin e Topiajve. Tronditje kishin pësuar pastaj edhe vasalët, patricët e qytetetit të Durrësit, zyrtarët dhe ushtarakët e lartë që rrethonin princin dhe ruanin kështjellën. Burimet bëjnë të ditur se disa nga këto u blenë nga Venediku menjëherë pas vdekjes së Karl Topisë. Midis tyre figurojnë njerëz të afërt të Karl Topisë, madje edhe "peshkopi i Arbërisë, Dhimtër Nesa", të cilin Karli e kishte aktivizuar si ambasador të tij në marrëdhënie me venedikasit në këto vite. Ndonëse u gjënd në një situatë të vështirë, Gjergj Topia mundi t'u qëndrojë për mëse katër vjet furisë së osmanëve dhe presionit të venedikasve, që i kërkonin dorëzimin e Durrësit, duke përballuar një situatë të vështirë, të jashtëzakonshme për shkak të urisë, mungesës së drithit për bukë dhe të mungesës së armëve të nevojshme. Pas kësaj qëndrese ai u detyrua, më 1392, t'ia dorëzonte qytetin e Durrësit venedikasve, duke bërë me ta edhe një marrëveshje. Për marrjen e këtij vendimi të rëndësishëm kuptohet se kanë luajtur rol edhe njerëz të familjes, këshilltarët dhe bashkëpunëtorët e tij më të ngushtë, përfaqësues të patrikatit të qytetit. Nj& Helena u martua me një fisnik venedikas të quajtur "ser Mark Barbarigo". Ai ishte i biri i një farë Marini dhe kishte vite që jetonte në anët e Durrësit dhe Arbërisë. Pas vdekjes së Gjergj Topisë, Helena me të shoqin kishin në zotërim kështjellën e Krujës. Proveditorët Mikel Kontareno dhe Pjetër Kurino, që i nisën për të marrë në zotërim qytetin e Durrësit, u urdhëruan nga Sinjoria e Venedikut, më 14 nëntor 1392, të takonin dhe me Helenën dhe Mark Barbadigon, lidhur me çështjen e zotërimit të kështjellës së Krujës. Sipas Sinjorisë, pas vdekjes së Gjergj Topisë kështjella e Krujës nuk i takonte më atyre, por zotërimit venedikas. Duke bërë fjalë për këtë çështje, Sinjori u jepte atyre këtë detyrë:

Kështjella e Krujës sinjalizon me tym dhe zjarr ardhjen e armikut
"Në përkatësi të Durrësit është një farë kështjelle që quhet Krujë (Croya). Këtë kështjellë, mbas vdekjes së të ndjerit të zotit të Durrësit (Gjergj Topia-LM), e mbante motra e tij më e madhe, e cila tani është martuar me një farë ser Mark Barbarigo, i cili prej një kohë të gjatë ka jetuar në ato anë. Kështjella është 20 milje larg qytetit të Durrësit. Nga kjo kështjellë jepen sinjale me tym ditën dhe me zjarr natën, kur armiqtë kërkojnë të futen në këtë rreth, ose në territorin e Durrësit. Këto sinjale jepen me qëllim që njerëzit që janë brenda dhe jashtë qytetit të njoftohen dhe të futen me kohë në qytet për t'i shpëtuar rrezikut".
Sinjoria e Venedikut i porosiste proveditorët të merrnin masa që kështjella të mos bjerë në duar të huaja, por të kalonte nën zotërimin venediaks. Ata duhej të informoheshin se kush e mbante këtë kështjellë dhe si ruhej dhe mbrohej ajo.
Proveditorët duhej të bënin gjithçka të mundur që Helena Topia dhe burri i saj ta mbanin dhe ta ruanin atë kështjellë, por nën emrin e Venedikut. Ata duhej që ashtu si më parë të jepin sinjale alarmi me zjarr dhe me tym për çdo rrezik që mund t'i paraqitej qytetit të Durrësit ditën apo natën. Për këtë Helena dhe i shoqi i saj duhej të bënin aktin përkatës të betimit (sacramentum).

"Miqtë"
Më 18 prill 1393 burimet bëjnë të ditur se punët kishin shkuar mbarë: "Burri fisnik" Mark Barbarigo dhe e shoqja e tij Helena u kishin bërë të ditur proveditorëve se ata kërkonin të kishin marrëdhënie të mira me zotërimin e Venedikut. Vetë Mark Barbarigo u kishte deklaruar se ishte plotësisht i gatshëm të paraqitej në Venedik, "në emër të vet dhe të gruas së tij", për arritjen e një marrëveshjeje me Republikën e Venedikut. Por, për të shkuar në Venedik ai kërkonte të kishte mbrojtje dhe garanci nga ana e shtetit venedikas, me qëllim që mos i nxirrej ndonjë shqetësim. Venedikasit urdhëruan Bajlin e Durrësit që t'i jepej kjo garanci deri brenda muajit gusht. Garancia më pas u shty deri në muajin shtator. Mark Barbarigut iu kërkua të paraqitej në Venedik me "mandat të plotë" nga e shoqja Helena "me qëllim që çdo marrëveshje e mundshme me të të kishtë vlerë të plotë juridike.
Në gusht të vitit 1393 Mark Barbadigo ishte në Venedik. Ashtu siç kishin kërkuar venedikasit, ai kishte sjellë me vete një prokurë të rregullt përfaqësimi nga e shoqja. Prokura ishte hartuar në Durrës më 26 korrik nga "noteri publik me autoritet perandorak", Johan de Morgisij, i cili shërbente edhe si kancellar i Bajlit venedikas të Durrësit. Gjatë qëndrimit në Venedik Mark Barbarigo i paraqiti autoriteteve në emër të tij dhe të së shoqes disa kërkesa me shkrim dhe kërkonte përgjigjen për to. Nga përgjigjja kuptohet se Helena kishte kërkuar që venedikasit të njihnin kështjellën e Krujës si zotërim të saj të ligjshëm. Venedikasit e hodhën poshtë këtë pretendim, duke u justifikuar se kishin një marrëveshje me Gjergj Topinë, që u njihte atyre zotërimin mbi Durrësin, ku përfshihej edhe kështjella e Krujës. Gjithsesi, venedikasit pranonin që Helena dhe i shoqi të mbanin kështjellën e Krujës si më parë, por jo si zotërim të tyre, por në emër të shtetit venedikas. Ky propozim u pranua nga ana e Mark Barbadigut. Pas këtij mirëkuptimi palët bënë midis tyre edhe marrëveshjen përkatëse.
(Vijon nesër)

[ALBA]

Historia e martesës së dështuar së Mark Barbarigos dhe vajzës së Topiajve. Çfarë ndodhi me principatën e njohur shqiptare përpara shkatërrimit të saj nga pushtuesit osmanë

Si arrestuan venedikasit dhëndërin e Karl Topisë




(vijon nga numri i kaluar)
Marrëveshja u bë më 30 gusht 1393. Ajo u bë me solemnitet të madh "në sallën e këshillit të madh të pallatit Dukal" në prani të shumë dëshmitarëve, noterëve, dhe autoriteteve të Venedikut. Sipas marrëveshjes, Helena dhe i shoqi i saj Mark Barbarigo do të vazhdonin si më parë të mbanin kështjellën e Krujës, por tashmë në emër të Venedikut. Ata kishin të drejtë ta qeverisnin atë dhe të jepnin drejtësi mbi të gjitha çështjet civile dhe penale "ashtu siç do ta shihnin ata me vend në emër të Zotit dhe në nderim të zotërimit vendikas". Republika e Venedikut pranonte që për pronat që zotëronin ata nuk t'i paguanin paguanin shtetit venedikas të dhjetën mbi prodhimin, si paguanin të gjithë shtetasit e tjerë për pronat e tyre. Republika e Venediku pranonte t'i jepte Helenës dhe të shoqit të saj 100 dukatë në vit. Ajo merrte përsipër, gjithshtu, që në marrëdhëniet e saj me turqit osmanë të merrte nën mbrojte Helenën dhe të shoqin e saj, duke i paraqitur ata si si shtetas dhe "qytetarë venedikas". Po kështu venedikasit merrnin përsipër të mbronin edhe kështjellën e Krujës, duke e paraqitur atë para turqve si "zotërim" venecian. Marrëvëshja parashihte penalitete në të holla për palët, sa herë që do ta shkelnin atë.


Tradhtia
Megjithë solemnitetin e madh dhe betimin e bërë nga Mark Barbarigos, marrëveshja nuk pati jetë të gjatë. Bajli venedikas i Durrësit dhe Kapedani i Flotës venedikase të detit Adritik kishin njoftuar Sinjorin e Venedikut se punët në zotërimin e Durrësit nuk po shkonin mirë për shkak të turqve që vazhdoni të sulmonin qytetin. Ata kishin dyshime se Mark Barbarigo kishte kaluar nga ana e sulltan Bajazitit.
Më 21 maj 1394 "Të urtët e Urdhërave" e porosisnin Bajlin e Durrësit të bënte edhe njëherë përpjekje për të tërhequr Mark Barbarigon. Në rast se nuk do t'ia arrinte kësaj, atëherë të shihte mundësinë për të shtënë në dorë këshkellën e Krujës, duke hyrë në tratativa me njerëz që mund ta bënin këtë. Qendra e porosiste atë të kishte kujdes të mos dekonspirohej dhe të mos rrezikonte ushtrakët që kishte në Durrës. Qendra e udhëzonte Bajlin që, personit që mund të merrte kështjellën e Krujës, t'i premtonte të gjitha të drejtat dhe privilegjet që zotërimi venedikas i kishte njohur Helenës dhe të shoqit të saj etj.
Dyshimet për Mark Barbarigon dhe Helenën me kohë rezultuan se ishin krejt të vërteta. Bajli i Durrësit kishte njoftuar qendrën se Mark Barbarigo jo vetëm kishte kaluar nga ana osmanëve, por edhe kishte marrë urdhër prej tyre të pushtonte të gjithë vendin deri në Durrës. Zëvendësbajli i Durrësit kishte bërë mjaft përpjekje për ta tërhequr atë, por nuk ia kishte arritur qëllimit.

Afat tremujor për paraqitjen e Mark Barbarigos në Venedik
Në Mesjetë shoqëria ka pasur praktikat e veta për t'i bërë të ditur të gjithë shtetasve personat e kërkuar dhe të shpallur nga shteti për delikte kundër tij. Për persona të tillë të akuzuar si fajtorë autoritetet bënin shpallje, të cilat vareshin në vende të caktuara publike.
Më 24 korrik të vitit 1394 Sinjora e urdhëronte Bajlin e Durrësit ta vinte Mark Barbarigon përpara përgjegjësisë, duke vënë shpallje publike në vendet e caktuara për këtë punë. Sipas shpalljes, ai duhej të paraqitej në Venedik brenda tre muajve për t'u mbrojtur për akuazat që kishte shteti ndaj tij për shkeljen e betimit të besnikërisë dhe veprimet e tij në dëm të interesave të shtetit.
Pas kalimi të këtij afati Bajli i Durrësit urdhërohej ta konsideronte Mark Barbarigon "rebel" dhe të vepronte ashtu si do ta shihte të drejtë, si person të shpalluar jashtë ligjit.
Qendra kërkonte prej Bajlit të njoftonte ditën e shpalljes publike të paraqitjes së tij në Venedik.
Me gjithë shpalljen publike Mark Barbarigo nuk u paraqit në Venedik. Ai caktoi një "prokurator" të tij për të biseduar me Bajlin e Durrësit. Prokuratori në fjalë ishte urdhëruar nga Mark Barbarigo t'i paraqiste Bajlit venedikas disa kërkesa nga ana e tij. Burimet veneciane nuk i bëjnë të ditura këto kërkesa, por njoftojnë se prokuratori në fjalë kishte paraqitur "kërkesa shumë të mëdha" (enormis requisicionibus), të papranueshme për shtetin venedikas. Pas këtij takimi, për vendikasit rruga e mirëkuptimit me Mark Barbarigon kishte marrë fund.

"Wanted"
Venedikasit jo të gjitha punët i kanë bërë më forcë. Ata e kanë ditur mirë se ka gjithmonë njerëz që për para mund të bëjnë gjithçka. Këtë praktikë ata e kanë përdorur, si kudo, edhe në Shqipëri. Këtë praktikë ata e kanë bërë edhe kundër "burrit të madhërishëm" Skënderbeut, siç e quanin ata, kur ishin në armiqësi me të më 1448 për çështjen e Danjës. Venedikasit caktuan atëherë një shumë të mirë për vrasjen e tij. Po kështu vepruan edhe me Balshën III (1405-1421). Këtë praktikë venedikasit e përdorën edhe ndaj Mark Barbarigos.
Më 6 nëntor 1394 Republika e Venedikut caktoi edhe shumën e të hollave që duhej të vihej nga ana shtetit për kapjen e tij.
Siç del nga një letër dërguar më 6 shtator 1394 Bajlit të Durrësit, shuma e caktuar ishte deri në 4000 dukatë. Me këtë shumë parash Bajli duhej të bënte çmos të gjente mënyrën për të marrë kështjellën e Krujës dhe për të futur në dorë Mark Barbarigon. Për marrjen e kështjellës Sinjora e autorizonte Bajlin të shpenzontë deri në 3000 dukatë, ndërsa për kapjen e Mark Barbarigos deri në 2000 dukatë.

"Fajtor kryesor" është Helena Topia
Në kohën kur jepeshin këto urdhëra, në Venedik mendohej se shkaktar i kësaj situate ishte Mark Barbarigo dhe jo Helena. Prandaj Bajli porositej të mos vihej dorë mbi të, vetëm mbi të shoqin e saj. Këtë "rebel" qendra e kërkonte, prej tij, ta kapte dhe ta mbante të mbërthyer në herkura (sub ferreis) dhe nën një kontroll të rreptë (sub bon custodia). Bajli duhej ta niste atë menjëherë në Venedik me anën e kapedanit të flotës së Adriatikut. Ky i fundit u urdhërua posaçërisht edhe nga qendra për këtë punë.
Më 15 shtator 1394 Sinjoria i nisi një urdhër të ri Bajlit të Durrësit, lidhur me Helenën. Venedikasit kishin marrë informacion se shkaktar i vërtetë i gjitha të këqijave që i kishin ardhur shtetit venedikas lidhur me kështjellën e Krujës nuk ishte Mark Barbarigu por e shoqia e tij Helena. Sipas këtij informacioni gjithçka kishte ndodhur nga vullneti dhe qëllimi i keq i zonjës në fjalë. Prandaj Bajli u urdhërua të mos e kursente Helena Topinë, siç kishte pasur urdhër më parë.

Kruja në dorë të Konstandin Balshës!
Me gjithë urdhërat e marra nga qendra, Bajli i Durrësit nuk pati sukses në përpjekjet e tij.
Më shkurt të viti 1395 burimet njoftojnë se kështjella e Krujës nuk ishte më në dorë të Mark Barbarigos, por të Kostandin Balshës. Lajmi ra si bombë në Venedik, sepse pas Konstandinit ishin osmanët. Venedikasit e njhnin Kostandin Balshën të paktën që nga viti 1391. Atëhere Konstandin Balsha ishtë armiku kryesor i Gjergj Topisë, që përpiqej t'i merrte Durrësin. Venedikasit kishin informacion se personi në fjalë kishte mbështetjen e plotë të sulltan Bajazitit, i cili kishte hipur në fron pas vrasjes së Muratit i në Betejën e Kosovës (1389). Por e keqja për venediaksit nuk qëndronte vetëm këtu. Konstandin Balsha ishte personi që i kishte "kartat" në rregull për të pretenduar trashëgimin e principatës së Topiajve pas vdekjes së Gjergj Topisë, për shkak të lidhjeve të gjakut që kishtë më Topiajt në linjë femërore. Si mundi Konstandin Balsha të merrte kështjellën e Krujës, e njohur në histori si legjendë për qëndresën e saj, përbën një episod interesant më vete.

Të sillet Mark Barbarigo në Venedik!
Pas njoftimit të marrë në Venedik se kështjella e Krujës kishte rënë në dorë të Konstandin Balshës, i gjithë zemërimi shpërtheu kundër Mark Barbarigos. Për gjithë sa kishte ndodhur Sinjora bënte fajtor vetëm atë qytetarin e vet Mark Barbarigo.
Më 8 korrik 1395 Bajli urdhërohej që, pavarësisht sa kishte ndodhur, ai duhej të ndiqte çështejn e Mark Barbarigos, i cili e kishte futur shtetin në këtë ngatërresë kaq të madhe. Bajli duhej të vazhdonte përpjekjet për ta kapur dhe sjellë në Venedik, për t'u përballur me drejtësinë për veprime e tij në dëm të interesave të shtetit vendikas. Sinjoria kishte mundur të informohej, ndërkohë, se Mark Barbarigo ndodhej në pricipatën e Gjergjit II Balsha. Bajli i Durrësit urdhërohej të hynte në bisedime me Gjergjin II Balsha për dorëzimin e Mark Barbarigos. Për këtë Bajli mund t'i premtonte Gjergjit II Balsha një shumë deri në 1000 dukatë. Në rast se Bajli do t'ia arrinte kësaj, ai duhej ta mbante Barbarigon në burg të sigurt (carceribus sub bona custodia ). Në rast se Bajli nuk do ta ndiente të sigurtë mbajtjen e tij në burg në Durrës, atëhere duhej ta niste atë menjëherë me anije në burgjet e Korfuzit.

Dënimi i Mark Barbarigos
Nga viti 1395, kur Sinjoria jeptë këtë udhër, burimet nuk japin asnjë të dhënë për disa vite me radhë për Mark Barbarigon. Për të bëhet fjalë gjashtë vjet më pas, në vitin 1401.
Më 20 dhjetor të atij viti ai gjendej në Venedik i vënë në bangon e të akuzuarit për "krime kundër shtetit". Si mundi Sinjoria ta kapte dhe ta sillte atë në Venedik, nuk thuhet asgjë.
Mark Barbarigo u akuzua se kishte shkelur marrëveshjen që shteti venedikas kishte arritur me të dhe të shoqen e tij Helenën, "vajzën e të madhërishmit zotit Karl Topia ish-zotit të Durrësit". Në gjyqin e zhvilluar për dënimin e tij atij iu bënë këto akuza:
1- Në kohën që ai kishte qenë në anët e Krujës, në kundërshtim me betimin e bërë dhe marrëveshjen e arritur, ai kishte kërkuar nga shteti venedikas një provizion tjetër nga ai që parashihej në marrëveshje.
2- Ai, së bashku me të shoqen, kishte plaçkitur natën para portës së qytetit të Durrësit gjashtë kuaj.
3- Duke mos pasur respekt ndaj nderit të zotërimit venedikas, ai kishte mbledhur rreth vetes ushtarë të krahinës së Durrësit për të plaçkitur në territorin e tij. Venedikasit ishin detyruar atëherë të vinin në lëvizje kundër tij feudalin e fuqishëm shqiptar "Kont Niketën", që ishte në atë kohë në shërbim të Venedikut. Kont Niketa e kishte thyer atë në fushën e betejës.
4- Në kundërshtim me nderin e zotërimit venedikas, Mark Barbarigo kishte bërë një inkursion mbi territorin e Durrësit, në vendin e quajtur Kepi i Rodonit (Ponta Rodoni). Aty ai kishte plaçkitur shtëpinë e qytetarit venedikas Filip Barrelli, dhe i kishte rrëmbyer gruan. Ndërkohë, Filip Barelli ishte detyruar të merrte arratinë, duke ikur rrugë e pa rrugë nëpër pyll. Gruan e tij Mark Barbarigo e kishtë dërguar në kështjellën e Krujës "për turp të madh të zotit Filip dhe gruas së tij".
5- Në kundërshtin me betimin që kishte bërë dhe marrëveshjen me shtetin venedikas, Mark Barbarigo e quante veten në letrat e tij "zot i Krujës" (dominus croye), ndërsa duhej ta quante veten "vikar" (përfaqësues) i zotërimit venedikas.
6- Në kundërshtim me atë që duhej të bënte, Mark Barbarigo kishte penguar ardhjen e karvaneve me mallra në Durrës. Me këto veprime Mark Barbarigo i kishte sjellë dëm të madh interesave të shtetit venedikas dhe kishte ushtruar terror në popullsinë e qytetit dhe të krahinës së Durrësit.
Mark Barbarigo u dënua me një vit burg. Vujatjen e dënimit duhej ta kalonte në një nga burgjet e nëndheshme të shtetit vendikas (in uno carcerum inferiorum).Veçc kësaj, ai detyrohej të shlyente një gjobë në shumën 100 LIBRA. Kjo shumë duhej të derdhej menjëherë, ndryshe atij nuk do t'i llogaritej koha e qëndrimit në burg pa shlyer më parë këtë shumë. Sipas vendimit të gjyqit, Mark Barbarigo nuk lejohej më të ishte nëpunës i shtetit venedikas në zotërimet e Venedikut në Shqipëri: Durrës, Shkodër, Drisht, Lezhë etj.
Mark Barbarigo hyri në burg më 16 maj të viti 1401.

[Brari]

Ju qe e doni Historine keni rast qe te shikoni tek Gazeta Shqiptare ne internet e aty shpesh ka shkrime historike per figura te njohura te kombit.
Vlera e ktyre shkrimeve qendron tek fakti se ato nuk i ka bere ndonje historian po jane tregime gojore ose dokumentare te te afermeve te ketyre figurave kombetare ( te mire ose te keqij..nuk ka rendesi) dhe pra jane autentike me perjshtim te ndoj retushimi qe mund ti beje redaktori i gazetes zoti Kaloci..per arsye te "nga fryn era"..por kjo nuk ja ul vlerat ketyre historive.

Duke qene se Historia e Kohes Partise Punes i eshte shmangur publikimit te historive te familjeve te njohura shqiptare ( per arsye ideologjike ) kuptohet se shume gjenerata shqiptare kane ngrene per nje kohe te gjate "miell fallco" e kjo ka influencuar ne cimentimin e injorances nder neve.

Mbas 1991 e ketej..pra mbas daljes se RD-se filloi nje epoke e re si kudo dhe ne diturine tone mbi te kaluaren.
Pra me RD-ne (RILINDJA DEMOKRATIKE) filloi epoka e se vertetave dhe kjo vazhdon sot dhe ne gazeta tjera.

Meqense nuk eshte mire qe po nje pale te postojne Shkrime historike sepse eshte e lodhshme ( e kjo per te vetmen arsye..qe te pasurohet fondi historik ne Albasoul) mundohuni dhe ju tjeret te "vidhni" shkrime interesante historike a cfar do e ta postoni ketu.

tung pra..





----------

Gazeta SHqiptare


DOSSIER II

Historia e panjohur e intelektualit dhe ushtarakut të famshëm të diplomuar në Akademinë e Stambollit, i cili për vite me rradhë bojkotoi hapur votimet e Enver Hoxhës

Hamid Gjylbegu, shkodrani që nuk votoi kurrë për komunistët


---------------------------------------------------------------

Dashnor Kaloçi

Në pjesën e parë të këtij shkrimi të botuar në numrin e djeshëm në kuadrin e rubrikës historike të ciklit mbi familjet e mëdha të Shqipërisë, u njohëm me një histori të shkurtër të fisit të njohur Gjylbegu të Shkodrës, nga dera e së cilës kanë dalë shumë pinjollë që kanë lënë emër dhe gjurmë në historinë e vëndit tonë. Origjina e herëshme e fisit Gjylbegu është nga Kosova, gjë e cila bëhet e ditur edhe nga vepra madhore "Shkodra dhe motet" e studiuesit dhe historiografit të njohur nga qyteti i Shkodrës, Hamdi Bushati. Po kështu, sipas studjuesit tjetër shkodran, Burhan Dizdari, fisi Gjylbegu e ka prejardhjen nga Begollët e Kosovës, të cilët selinë e tyre e mbanin në Prizren dhe në Shkodër linin një zëvëndës të tyre. Ndërsa Begollët nuk vunë kurrë ndonjë pasuri të madhe, pasardhësit e tyre, Gjylbegët, patën shumë prona dhe tokat si në Zadrimë ashtu dhe në Lezhë e Mirditë. Në ato kohra, Gjylbegët lidhën një miqësi të ngushtë me Gjonmarkajt e Mirditës, duke luftuar së bashku kundër Vezirit turk të Shkodrës i cili u grabiste tokat e tyre në zonën e Zadrimës. Pasi fisi Gjylbegu u vendos në Bushat, aty nga fundi i shekullit të XIX, ata u shpërngulën që andej dhe u vendosën në qytetin e Shkodrës, duke ngritur shtëpitë në qëndër të saj, përreth çinarit të hershëm të Hoxhë-dheut, ku ndodhen edhe sot sarajet e vjetra të tyre. Ndër burrat më në zë që kanë dalë prej kësaj familje, kanë qenë Muharrem Gjylbegu, Kryetar i Bashkisë së Shkodrës në vitet 1910-16, i cili pati ngritur flamurin shqiptar në Kala të Rozafatit në vitet 1913-1914, Ismail Gjylbegu që u diplomua në Akademinë Ushtarake të Stambollit, Jonuz Gjylbegu që u diplomua në akademitë ushtarake të Italisë, Xhevdet Gjylbegu, i diplomuar për inxhinjeri minerare në Turqi dhe Francë, Musa Gjylbegu, ish-ministri i Bujqësisë në vitin 1944, që ishte diplomuar për ekonomi agrare dhe satistikë në Austri etj. Por një ndër figurat më të spikatura dhe më interesante të këtij fisi, pa dyshim që mbetet Hamdi Gjylbegu, për të cilin bën fjalë dhe pjesa e dytë e këtij shkrimi që po botojmë në numrin e sotëm.
(vijon nga numri i kaluar)


Aktiviteti patriotik i Gjylbegut

Lidhur me aktivitetin patriotik të Hamid Gjylbegut në vitet 1915-1924, studjuesi dhe zooveterinari i njohur shkodran, Burhan Dizdari shprehet: "Pas largimit nga Turqia dhe kthimit në Shqipëri, Hamid Gjylbegu u rradhit ndër ata ushtarakë dhe politikanë shqiptarë të cilët dolën hapur kundër qeverisë së Durrësit dhe në mbrojtje të Kongresit të Lushnjes. Kjo gjë bëhet e ditur edhe nga Sejfi Vllamasi në librin e tij "Ballafaqime politike në Shqipëri" ku në mes të tjerash ai ka shkruar: "Në korrikun e vitit 1915, organizata revolucionare "Krahu Kombëtar" e cila u formua në Durrës dhe që më pas u transferua në Shkodër, u zgjerua duke përmbledhur në gjirin e saj patriotë të sprovuar e figura të pastra, ushtarëkë e civilë pa dallim klase, si Riza Dani, Maliq Bushati, Hamid Gjylbegu dhe Taip Shkodra". Hamidi mori pjesë edhe në Komitetin për Mbrojtjen e Kosovës, për të cilin në kujtimet e Vllamasit midis të tjerash thuhet: "Në këtë kohë në Shkodër, Komiteti i Kosovës zhvillonte një veprimtari të madhe ku Shkodra natyrshëm ishte kryeqendra më e përshtatëshme. Në atë komitet i cili kishte në krye Hoxha Kadriun dhe përbëhej prej Bedri Pejanit, Sali Nivicës, Bajram Fevziut, Sejfi Vllamasit, kishte në gjirin e tij si këshilltarë që asistonin në rastet e nevojshme në bisedime, edhe zotërinjtë si Hamid Gjylbegu, Riza Dani, Hysni Curri, Qerim Begolli etj". Po kështu në kujtimet e tij, Vllamasi ka shkruar një pjesë të konsiderueshme për Hamidin të titulluar "Misioni i kapiten Hamid Gjylbegut në Beograd", duke sqaruar se "Krahu Kombëtar" në vitin 1919 dërgoi me mision në Beograd kapiten Hamid Gjylbegun, në mënyrë që ai të orvatej për të kuptuar në se mund të kishte ndonjhë marrëveshje me Esat Toptanin rreth politikës kombëtare", shprehet studjuesi Dizdari lidhur me aktivitetin patriotik të Hamid Gjylbegut në vitet 1915-1920.

Këshilltar ushtarak i Nolit
Ndërsa lidhur me aktivitetin e Hamid Gjylbegut pas viteve '20, Burhan Dizdari shprehet: "Në një letër të dërguar Këshillit të Lartë të Shtetit në Tiranë në vitin 1920, Hoxha Kadriu midis të tjerash shkruante: "Për me marrë lajme të sakta e për me bisedua me komisionin e Shkodrës, të cillëve edhe me ju diftue edhe që do të shkojmë me marrë Shkodrën, e dërgova sot me automobil Hamid Gjylbegajn, i cilli kthen sot". Po kështu në vitin 1920 kur u vra drejtori i gazetës "Populli" Sali Nivica, në ceremoninë madhështore të varrimit të tij ku mbajtën fjalën e lamtumirës shumë personalitete në mes të cilëve edhe At Gjergj Fishta, i pari e mori fjalën Hamid Gjylbegaj. Në korrikun e vitit 1920 kur forcat serbo-malazeze sulmuan Shkodrën, në qëndresën që iu bë atyre ku ishte vetë present Ministri i Brendshëm, Ahmet Zogu, morën pjesë edhe dy ushtarakët me përvojë, Hamid Gjylbegaj dhe Taip Shkodra, të cilët hartuan edhe planin e kundërmësymjes. Gjatë atyre luftimeve, Hamidi së bashku me Hasan Ferrin, komanduan vullnetarët kosovarë që ishin vendosur në kolonën e dytë prej Kastratit deri në bregun e liqenit të Shkodrës. Në vitet 1921-1924, Hamidi u rreshtua në krahun e opozitarëve dhe pas fitores së kundërevolucionit të Qershorit, Fan Noli, e tërhoqi atë në Ministrinë e Luftës, duke i dhënë poste të rëndësishme ushtarake. Për këtë arsye, kur Zogu u kthye në pushtet, e largoi atë nga Ministria e Luftës dhe e nxorri në pension. Pas kësaj, Hamidi filloi polemikat dhe përplasjet me qeveritarët e lartë të asaj kohe, gjë e cila bëhet e ditur edhe në një nga letrat dërguar Ministrit të Brendshëm dhe vetë Ahmet Zogut, ku në mes të tjerash ai shkruante: "Lufta që tash 25 vjet bana me drejtësi për Komb e Atdhe, për mue me kaq mori fund…Por unë po ju paraqes dëshminë e sigurt se sot e prapa, kam me kenë një bashkëpunues i gjithëanshëm i Naltmadhërisësë tij". Sipas studjuesit të njohur shkodran, Nexhmi Bushati, nga fillimi i viteve '30 e deri në mbarimin e Luftës në vitin 1944, Hamidi u tërhoq në jetën e tij private duke u marrë më shumë me krijimtari artistike dhe mbledhje folklori. Gjatë kësaj kohe ai shkroi me dhjetra shkrime publicistike, fjalë të urta, epikë, lirikë,këngë popullore etj. Ai ishte një krijues mjaft prodhimtar dhe në harkun kohor të 20 vjetëve, gati çdo vit botoi nga dy-tre broshura.

Goditja e parë nga komunistët
Në vitin 1937, Hamid Gjylbegu pësoi një goditje të rëndë, pasi vëllai i tij, Ismaili, u dënua me varje dhe u ekzekutua në Kalanë e Gjirokastrës, për pjesmarrjen në rebelimin e vëllezërve Toto. Por fatkeqësitë më të mëdha, Hamidi i pati pas ardhjes së komunistëve në pushtet. Lidhur me këtë, studjuesi Nexhmi Bushtati, shprehet: "Kapakun e mundimeve të shumta, Hamid Gjylbegut ia vuri diktatura e kuqe komuniste, e cila e shpalli atë si një kundërshtar politik të saj dhe nuk e kurseu atë për asnjë moment. Goditja e parë ndaj tij, erdhi që në vitin 1946, kur qeveria e asaj kohe ia hoqi të vetmin mjet jetese që kishte, pensionin patriotik që ai e merrte që nga viti 1925, për shërbimet e mëdha që i kishte bërë atdheut. Edhe pas heqjes së pensionit, Hamidi nuk u përul dhe nuk ia shtriu dorën shtetit komunist për të kërkuar lëmoshë prej tij, por me një kurajo të veçantë ai i shkroi dy letra kryeministrit Enver Hoxha. Në ato dy letra, ai nuk iu ankua për padrejtësinë që i kishin bërë dhe as për ndonjë gjë tjetër të karakterit personal, por gjithshka që ishte shkruar aty, kishte lidhje vetëm me politikën që po ndiqte regjimi komunist në fuqi. Në letrën e parë Hamidi protestonte për shkak të vendosjes së yllit në flamurin kombëtar, i cili ishte simbol i komunizmit. Ndërsa në letrën e tij të dytë, ai i shkruante Enver Hoxhës, duke iu përgjigjur sulmit të gazetës "Zëri i Popullit", e cila e kishte sulmuar Hamid Gjylbegun në mënyrë të tërthortë. Në atë letër dërguar diktatorit komunist, Hamidi përdorte alegorinë duke aluduar për vetë Enver Hoxhën nëpërmjet disa vargjeve ku mes të tjerash shkruante: "Dikush rreket më u ba zot / ose një zavendës i tij / prandaj çdo njeri e ka kot / në u madhnoft si Perëndi". Pasi komunistët nuk mundën që ta nënshtronin dot Hamidin, ata gjetën mënyrën për ta luftuar atje tek pika më e dobët e tij, tek djali i vetëm, Virtyt Gjylbegu, që ai e adhuronte aq shumë. Virtuti 23-vjeçar, që ishte një djalë i pashëm, shumë inteligjent dhe me një karakter të papërkulur njëlloj si i jati, e burgosën në kampin e Vloçishtit ku punohej për tharjen e Kënetës së Maliqit. Teksa Virtuti vuante dënimin në atë kamp së bashku me qindra të burgosur politik të tjerë, autoritetet e komandës së burgut që drejtoheshin prej Tasi Markos, i kurdisën atij një kurrth të ulët, duke e quajtur hajdut duke e fyer rëndë në mënyrën më poshtruese. Por ai ishte djali i Hamid Gjylbegut dhe kishte trashëguar karakterin e papërkulur të tij. Fyerjen që i bëri diktatura e kuqe personalitetit të tij, ai iu përgjigj me një akt publik vetflijimi. I mbështjellur me një çarçaf të bardhë, kur flinin të gjithë të burgosurit, ai doli nga kapanoni dhe u turr me vrap drejt truprojes. Breshëria e automatikut e ushtarëve dhe policive roje e përplasi Virtutin në telat me gjemba të kampit famëkeq. Akti i tij vetëvrasës tinglloi si një sfidë e hapur që ky djalë trim, pinjoll i familjes së dëgjuar të Gjylbegajve, i bëri diktaturës komuniste. Lajmin e kobshëm të vrasjes së djalit të tij të vetëm, Virtytit, Hamidi e përballoi me një burrërri të pashoqe, madje thuhet se ai nuk nxorri asnjë pikë lot", shprehet Nexhmi Bushati lidhur me vrasjen e djalit të Hamidit, në kampin famëkeq të Vloçishtit.

Refuzoi të gjitha votimet
Që pas humbjes së djalit, urrejtja e Hamidit për regjimin komunist të Enver Hoxhës erdhi gjithnjë duke u shtuar dhe për t'u hakmarrë ndaj tij, ai vendosi që të mos merrte pjesë asnjëherë në të gjitha votimet që bëheshin për zgjedhjet e Këshillave Popullore dhe ato për Kuvendin Popullor. Kështu që nga ajo kohë e deri në vitin 1979, Hamid Gjulbegu nuk mori pjesë asnjëherë në votime, duke i bojkotuar rregullisht ato. I gjithë populli i Shkodrës dhe i Elbasanit ku jetoi ai, e mbajnë mënd fare mirë se Hamidi nuk shkoi asnjërë pranë kutive të kuqe të votimit në zgjedhjet që shteti komunist i organizonte me një pompozitet të madh. Mirëpo qëndrimi mospërfillës i Hamidit, u prishte shumë punë kryesive të Frontit në lagjet ku ai banonte, të cilët kishin urdhër që të merrnin të gjitha masat që pjesmarrja në votime të ishte 100 %. Kur vinte koha e zgjedhjeve, njerzit e Frontit alarmoheshin për rastin "Gjylbegu" dhe ndonëse ata i bënin lloj lloj shantazhes, duke e kërcënuar e duke provuar ta mernin me të mirë, ai nuk pranonte të shkonte për të votuar. Kur iu dështoi edhe metoda e fundit që u përdor ndaj tij, duke i dërguar njerzit e afërët për ta bindur, organet e pushtetit komunist kurdisën një "çertifikatë mjekësore" për të ligjëruar gjoja anormalitetin e Hamidit, duke e nxjerrë të papërgjegjshëm. Por aq e madhe ishte urrejtja e Hamidit, ndaj diktaturës komuniste, sa që ai arriti deri aty sa të priste edhe rrymën eletrike që furnizonte shtëpinë e tij, duke dashur që të mos kishte asnjë lloj lidhje me shtetin komunist. Po kështu pas prerjes së energjisë, ai qëndronte vetëm me dritën e kandilit dhe në dimrat e ashpër nuk pranonte as drutë e zjarrit të Komunales dhe asnje sherbim tjetër nga shteti komunist. Ai ngrysej dhe gdhihej i vetëm në shtëpinë e tij, duke kaluar netët e gjata dhe të acarta të dimrit, pa kushtet minimale të jetesës. Disa vite para se të ndërronte jetë, Hamidit i shkuan për "vizitë" disa nga drejtuesit kryesorë të pushetit, të Partisë dhe të Degës së Brendshme të Elbasanit, me qëllim që ta bindnin për të marrë pjesë në votime, por ai nuk pranoi ta prishte ritualin e tij. Shkodrani patriot me bindje antikomuniste që mbahet mënd si rast i rrallë në të gjithë Shqipërinë, për bojkotimin e rregullt e të deklaruar që u bënte zgjedhjeve gjatë viteve të regjimit të Enver Hoxhës, pasi kaloi një pleqëri të dhimbëshme në qytetin e Elbasanit tek e bija, u nda nga jeta në vitin 1979 në moshën 93-vjeçare, ", e përfundon rrëfimin e tij Nexhmi Bushati, për Hamid Gjylbegun, intelektualin e famshëm dhe rebel që për vite me rradhë i bëri një sfidë të hapur diktaturës komuniste në Shqipëri, duke mos shkuar kurrë përpara kutive të kuqe të votimit.

----------------

[Brari]

DOSSIER I

Historia e panjohur e familjes së famëshme nga Shqipëria e Mesme e cila u masakrua barbarisht nga Enver Hoxha. Rrëfimi i 83-vjeçarit Riza Deliallisi, burrit më të moshuar të fisit

"Ja si i pushkatuan komunistët tetë burra nga fisi ynë Deliallisi"


------------------------------------

Dashnor Kaloçi

Goditjen ndaj familjes sonë të madhe Deliallisi, komunistët e Enver Hoxhës e kishin filluar që në periudhën e Luftës, në fillimin e vitit 1944, kur ata vranë pa gjyq në fshatin Arbanë, dy kushërinjtë e parë të babës sim: Kapllan Delip Deliallisin, dhe vëllanë e tij, Jakupin. Po atë ditë bashkë me Kapllanin e Jakupin, komunistët ekzekutuan edhe nipin e tyre, Shefqet Ymer Deliallisin. Sikur të mos ishin mjaftuar me këto tre viktima që i shkaktuan fisit tonë, menjëherë pas mbarimit të Luftës në vitin 1945, komunistët arrestuan Beqir Ymer Deliallisin dhe e mbytën atë në tortura në burgun e Durrësit, pa e nxjerrë fare në gjyq. Pas vrasjes së Beqirit, komunistët arrestuan Tefik Masar Deliallisin duke e akuzuar atë si bashkëpunëtorë me Grupin e Deputetëve dhe e pushkatuan atë në bregun e lumit të Tiranës. Pas këtyre, në vitin 1948 u vra në përpjekje me forcat e Sigurimit edhe djali i Kapllanit, Delipi, i cili kishte dalë në mal pas vrasjes së të jatit, nga që nuk e duronte dot shtypjen e komunistëve. Po në atë kohë në përpjekje me forcat i Sigurimit, u vra edhe Mustafa Deliallisi, djali i fundit i Delip Bej Deliallisit.
Genocidi i egër i komunistëve ndaj familjes sonë nuk mbaroi me vrasjen e këtyre shtatë burrave nga fisi ynë, pasi në atë kohë nga presioni i madh i organeve të Sigurimit të Shtetit, bëri vetëvrasje në burg edhe djali i Shaqir Deliallisit, Bujari i cili në atë kohë nuk i kishte mbushur akoma të njëzetat. Bujari ishte i fundit që humbi jetën nga terrori i komunistëve, sepse më pas u arrestuan dhe përfunduan burgjeve me dënime të rënda edhe burra të tjerë nga fisi ynë si Abaz Mersin Deliallisi, Selami Shaqir Deliallisi dhe Skënder Gani Deliallisi. Po kështu në vitin 1948 jam arrestuar prej komunistëve edhe unë e jam tortuaruar prej tyre në mënyrë çnjerzore për katër muaj me rradhë ". Njeriu që flet dhe dëshmon për herë të parë për "Gazetën", është 83-vjeçari Riza Xheladin Deliallisi, një nga burrat më të moshuar të familjes së famshëme të Deliallisëve të Shijakut, i cili rrëfen të gjithë historinë tragjike të fisit të tij, i cili për afro 45-vjet me rradhë u masakrua në mënyrën më barbare nga regjimi komunist i Enver Hoxhës. Po cila është e kaluara e familjes Deliallisi dhe kush ishin dy burrat e famshëm të asaj shtëpie të njohur në të gjithë Shqipërisë së Mesme, që firmosën bashkë me Ismail Qemalin në Vlorë aktin e shpalljes së Pavarsisë së Shqipërisë në nëntorin e vitit 1912? Kush ishin burrat e tjerë të shquar që dolën prej asaj dere të famëshme, ku ishin diplomuar ata dhe cili qe fati i tyre, në periudhën e Monarkisë së Zogut, në vitet e pushtimit nazi-fashist të vëndit dhe në regjimin komunist të Enver Hoxhës?


Kush ishte Mustafa Deliallisi
Njëri nga burrat më në zë të familjes Deliallisi, ka qenë Mustafai i cili ishte diplomuar në Akademinë Ushtarake të Torinos. Lidhur me shkollimin dhe karrierën ushtarake të tij, 83-vjeçari Riza Deliallisi, dëshmon: "Mustafai u lind më 20 maj të vitit 1911 në qytetin e Shijakut dhe ai ishte djali i Dalip bej Deliallisit, njërit prej figurave më të respektuara në të gjithë zonën e Shijakut, ashtu sikurse edhe Hasan Deliallisi, i cili udhëhoqi batalionin vullnetar "Erzeni" të Shijakut në Luftën e Shkodrës në fillimin e vitit 1913. Mustafai ishte fëmija i fundit i Dalipit, pasi para tij ishin Ganiu, Ymeri, Masari, Kapllani dhe Jakupi. Pasi mbaroi shkollën plotore gjashtë vjeçare në qytetin e tij të lindjes, në vitin 1924, Mustafai shkoi në qytetin e Shkodrës dhe u regjistrua në gjimnazin klasik, të cilin e përfundoi në vitin 1928 me rezultate shumë të larta. Pas mbarimit të gjimnazit, Mustafai shfaqi dëshirën për të ndjekur shkollat ushtarake, ashtu sikur kishin bërë edhe dy vëllezërit e tij më të mëdhenj, Masari e Ganiu të cilët kishin mbaruar shkollat ushtarake në Turqi, apo dhe Jakupi në Tiranë. Nisur nga ajo dëshirë e tij, në vitin 1928 Mustafai shkoi në Tiranë dhe për dy vjet me rradhë ndoqi kursin e shkollës së plotësimit të oficerëve, i cili ishte hapur asokohe nga Mbreti Zog, nën kujdesin e oficerëe italianë. Pas mbarimit të atij kursi në vitin 1930, Mustafai fitoi të drejtën e studimit për në Akademinë Ushtarake të Torinos në Itali, të cilën e mbaroi në vitin 1933 me rezultate shumë të larta, duke u lauruar me medalje të artë. Pasi u kthye në Shqipëri, Mustafai u emërua rethkomandant i zyrës së rekrutimit në qytetin e Librazhdit, ku nuk qëndroi më shumë se gjashtë muaj, pasi u transferua përsëri po me të njëjtën detyrë në qytetin e Burrelit. Në atë krahinë që ishte dhe vëndëlindja e Mbretit Zog, Mustafai zuri një miqësi të ngushte me oficerin e karrierës, Bilal Kolën, duke u bërë vëllezër gjaku. Gjatë periudhës që shërbeu në atë qytet, Mustafai zuri një miqësi të ngushtë edhe me patriotin Ali Xhetani, i cili në shenjë respekti i ofroi lidhje familjare, duke i dhënë për grua, vajzën e tij, Fitneten. Pas martesës që u bë në vitin 1934, një vit më vonë atyre iu lindi fëmija i parë, që e quajtën Bukurie dhe më pas djali, Agimi, i cili vdiq pas shtatë muajve", rrëfen Riza Deliallisi, lidhur me shkollimin dhe karrierën ushtarake të Mustafa Deliallisit, njërit prej pinjollëve më të njohur të fisit të tyre.
(Vijon nesër)


Deliallistë me origjinë nga Persia që themeluan qytetin e Shijakut

Nuk dihet me saktësi dhe nuk ka asnjë të dhënë se sa i vjetër është fisi i Deliallisëve dhe që kur janë vendosur ata në zonën e Shijakut ku jetojnë edhe sot pasardhësit e tyre. Por sipas dëshmisë së 83-vjeçarit Riza Deliallisi, ish-arsimtar dhe njëri prej burrave më të moshuar të kësaj familje të famëshme, i cili prej vitesh ka hulumtuar dhe ka mbledhur të dhëna mbi origjinën dhe historinë e fisit të tij, prejardhja e hershme e Deliallisëve është nga Persia e largët ose Irani i sotëm. Lidhur me këtë, Riza Deliallisi dëshmon: "Siç na ka pas treguar para 60-vjetësh xhai im, Ramazan Deliallisi, në një bisedë që ai ka pasur me Sheh Dyrrin, (tarikat Helveti në Tiranë, i cili ka pas teqen e tij diku aty prapa Pallatit të madh të Kulturës ku vite të shkuara shiteshin drithrat) me të cilin kishte miqësi të ngushtë, ai i ka pas thanë: "Eja në teqe se kam një dokument për prejardhjen e familjes tuaj". Sheh Dyrri i kishte theksuar Zanit duke i thanë se fisi juej "Deliallisi" ka ardhur në vëndin tonë qindra vjet më parë në kohën e sundimit turk, pasi ishte shpërngulur nga Persia ku mbante mbiemërin Harasani. Ka mundësi që kjo të ketë ngjarë me të vërtetë, pasi me mbiemërin Harasani edhe sot ka shumë familje në Tiranë. Fisi ynë i Deliallisëve duhet të ketë ardhur në këto treva ku banojmë ne sot, aty nga fundi i shekullit të XIV apo fillimi i shekullit të XV. Aty nga viti 1875, fisi Deliallisëve prej të cilit rridhte Sali beu, zbriti nga katundi Shahinaj dhe u vendos këtu në këtë vënd duke themeluar qytetin e ardhshëm të Shijakut. Kjo gjë është e konfirmuar edhe nga Teki Selenica në librin e tij "Shqipëria në vitin 1927", i cili thotë se Sali beu themeloi qytetin e Shijakut në vitin 1880. Ka qenë kjo arsyeja që të parët e familjes sonë, janë njohur edhe me mbiemërin Shijaku. Kjo gjë dëshmohet edhe nga guri i varrit i xhait tonë, Hazizit, ku është shkruar: "Pastë ndjesë, djalë i ri dhe i shkëlqyeshëm, me karakter dhe atdhetar Haziz Beu i biri i Haxhi Sali Bej Shijakut". Se sa i vjetër është fisi ynë, unë nuk mund ta përcaktoj me saktësi, pasi të parët tanë nuk na kanë lënë asnjë dokument të saktë, por sipas të dhënave që kam mbledhur dhe atyre që tregohen, ne duhet të jemi fisi më i vjetër në Shijak. Sipas disa dokumenteve të zbuluara kohët e fundit, mbiemërin Deliallisi, fisi ynë duhet ta ketë marrë aty nga viti 1920-21, gjë e cila argumentohet edhe me gurin e varrit të Aziz beut, i cili vdiq në vitin 1917 dhe aty shkruhet mbiemëri Shijaku. Një argument tjetër është dhe guri i varrit të Masar Deliallisit ku është shkruar: "Vëllezër, jam Masari i Delip Beut, vra prej njerëzish të pabesë, ra dëshmor në shërbim të atdheut, thoni past rahmet". Ndër të parët që janë njohur nga fisi ynë, kanë qenë Abaz beu, Pasha beu dhe Hamza beu, të cilët kanë jetuar diku aty nga shekulli i XIV. Pasi për këta të tre ne nuk kemi ndonjë të dhënë, unë po e filloj rrëfimin për historinë e fisit tonë, me Abaz Shijakun (Deliallisin) i cili ka jetuar nga viti 1810 deri në 1880. Abazi me djemtë dhe familjen e tij ka jetuar në fshatin Shahinaj të Shijakut, pasi në atë kohë Shijaku nuk ekzistonte fare dhe këtu ishte vetëm një pyll. Abazi ka vdekur nga një infarakt kardiak në fshatin Çalaj-Barzez, tek familja Duka që i kishte miq, ku kishte shkuar me xhandarët e tij për ndjekjen e komitëve. Pas vdekjes së Abazit, vëndin e tij e zuri i biri, Delip bej Shijaku,i cili e komandoi gjithë këtë zonë deri në vdekjen e tij. Ndërsa pas vdekjes së Delipit, në krye të zonës së Shijakut erdhën përsëri burra të tjerë nga fisi ynë duke filluar nga Imeri, Kapllani dhe Masar Deliallisi. Siç na kanë pas treguar të parët tanë të moshuar, nga djemtë e Abazit, Saliu u largua i pari nga Shahinaj në vitin 1855 dhe erdhi këtu në Shijak, ku hapi një dyqan dhe themeloi qytetin e mëvonshëm. Pas Saliut erdhën dhe vëllezërit e tjerë të tij si dhe fshatarë nga fiset e tjera, deri sa Shijaku u popullua shumë dhe u bë kryeqendra e zonës. Njëri nga djemtë e Saliut, ka qenë edhe Xhemali, i cili në vitin 1912 mori pjesë në ngritjen e Flamurit në Vlorë me Ismail Qemalin dhe fotoja e tij ndodhet edhe sot në muzeun e Shijakut. Bashkë me Xhemalin, në ngritjen e flamurit në Vlorë në 1912 ka qenë edhe Imer bej Deliallisi. Imeri ka marrë pjesë si delegat i Shijakut edhe në Kongresin e Durrësit në vitin 1918, ku ishte bashkë me Rexhep Jellën. Ndërsa dy vjet më vonë, si delegat i Shijakut, Imeri mori pjesë Kongresin e Lushnjes në vitin 1920, ku u zgjodh senator i Durrësit bashkë me Mytesim Këlliçin, Irfan Ohrin e Veli Krajën. Pas Masar Deliallisit i cili ishte oficer i Zogut dhe u vra në krye të detyrës në shtypjen e Kryengritjes së Mirditës në 1921, në krye të xhandarmërisë së Shijakut kanë qenë edhe të tjerë nga fisi ynë, si në kohën e Monarkisë ashtu dhe gjatë pushtimit fashist. Një prej tyre ishte dhe Mustafa Deliallisi, i cili pasi ishte diplomuar në akademitë ushtarake të Italisë, gjatë kohës së Monarkisë së Zogut shërbeu si ushtarak i karrierës dhe në vitet 1943-44 mbajti detyrën e komandantit të xhandarmërisë për zonën e Shijakut me gradën e kapitenit të parë". Kështu rrëfen Riza Deliallisi lidhur me origjinën e fisit të tij dhe burrat e shquar që dolën nga ajo derë e famëshme që kishte themeluar qytetin e Shijakut. Për familjen e njohur të Deliallisëve, ka hulumtuar gjatë edhe Piktori i Merituar, Agim Faja nga qyteti i Shijakut, i cili rrjedh nga një degë e kësaj familje. Pas disa vjet kërkimesh e studimesh, ai ka botuar librin "Trimi plumbin e fundit e ruan për vete", ku më së shumti flitet për Mustafa Deliallisin dhe origjinës e historisë së kësaj familje të njohur.

marre nga Gaz Shqiptare
--------

[Brari]

DOSSIER II

Historia e panjohur e pinjollit të Deliallisëve që u diplomua në Akademinë Ushtarake të Torinos në Itali. Rrëfimi i Piktorit të Merituar, Agim Faja, që rrjedh nga kjo familje

Mustafa Deliallisi, shijakasi që ngriti flamurin në Ulqin


--------------------------------------------------------------------------------

Dashnor Kaloçi

Në pjesën e parë të këtij shkrimi të botuar në numrin e djeshëm, nëpërmjet dëshmisë së 83-vjeçarit Riza Deliallisi, u njohëm me historinë e familjes së madhe të Deliallisëve të Shijakut, origjina e së cilës mendohet të jetë nga Persia ose Irani i sotëm. Sipas Rizait, njërit prej burrave më të moshuar të këtij fisi, i cili është diplomuar në "Normalen" e Elbasanit dhe ka shërbyer për vite të tëra si arsimtar, të parët e Deliallisëve aty nga viti 1875 kanë zbritur nga fshati Shahinaj dhe janë vendosur në atë fushë ku sot shtrihet qyteti i Shijakut. Kjo gjë bëhet e ditur edhe nga statisti i famshëm Teki Selenica, i cili në librin e tij "Shqipëria në vitin 1927" në mes të tjerash ka shkruar: "Sali beu themeloi qytetin e Shijakut në vitin 1880". Nisur nga ky fakt, Deliallisët njihen edhe si themeluesit e atij qyteti që shtrihet në zemër të Shqipërisë. Ndër burrat më në zë të fisit Deliallisi, kanë qenë Ymer dhe Xhemal Deliallisi, të cilët në vitin 1912 kanë marrë pjesë si delegat të Shijakut në ngritjen e flamurit në Vlorë nga Ismail Qemali ku kanë firmosur edhe aktin e Pavarsisë krahas delegatëve të tjerë nga i gjithë vëndi. Ymer Deliallisi ka marrë pjesë edhe në Kongresin e Durrësit, në vitin 1918 dhe në Kongresin e Lushnjes në vitin 1920, ku u zgjodh edhe senator i Durrësit bashkë me Mytesim Këlliçin, Irfan Ohrin e Veli Krajën. Një ndër burrat e tjerë të njohur që kanë dalë nga kjo derë e madhe, ka qenë edhe Masar Deliallisi, i cili ishte diplomuar në akademitë ushtarake të Turqisë dhe mbeti i vrarë në shtypjen e Kryengritjes së Mirditës në vitin 1921. Ndër burrat e tjerë të asaj familje të cilët u diplomuan dhe shërbyen si ushtarakë, ka qenë edhe Mustafa Deliallisi, i cili pas mbaroi Akademinë e Torinos, shërbeu në zyrat e rekrutimit të Librazhdit e Burrelit dhe si qarkomandant i xhandarmërisë së Shijakut.
(vijon nga numri i kaluar)


Cila është dinastia e Deliallisëve të famshëm të Shijakut
Lidhur me origjinën dhe pemën gjenealogjike të dinastisë së famëshme të Deliallisëve, të cilën po e botojmë në këtë shkrim, e kemi shkëputur nga kujtimet e 83-vjeçarit, Riza Deliallisi, njërit prej burrave më të moshur të kësaj familje, ( ish-arsimtar i diplomuar në "Normalen" e Elbasanit) i cili banon në qytetin e Shijakut. "Abaz Bej Shijaku (Deliallisi) 1810-1880. Abazi siç shihet ka jetuar në kohën e sudimit turk dhe ka qenë martuar dy herë. 1. Gruan e parë e ka pasë marrë nga familja e agallarëve të Rrogozhinës (Latif Agës sot Dedja) dhe me këtë grua ka lind tre djem e tre vajza: Saliun, Abdullain, Dalipin, Pashën, Kajën dhe Qamilen. Gruan e dytë e ka marrë tek familja Çelaj në Mat (fshatin Patin) të motrën e Kurt Bej Çelës, (nënmadhen kështu e thërrisnim, që ka jetuar shumë dhe unë kam arritur me e njohë e të jetoj me të, quhej Sadije dhe me të ka lind vetëm një djalë Ahmetin, babën e Rapit, Ahmet u quajt edhe ky, se kur vdiq i ati e la në bark të së ëmës). Abazi jetoi rreth 70 vjeç dhe vdiq rreth vitit 1880. Gjatë kësaj kohe, ka shërbyer si i parë për krahinën e Shijakut me fshatra (komandant xhandarmërie në kohën e Turqisë) pozitë të cilën e ka mbajtur deri në fund të jetës së tij.Tani po përshkruajmë djemtë dhe vajzat e Abazit, sipas moshës së tyre duke filluar tek i pari, Saliu (1833-1912) Siç na tregonin të parët tanë të moshuar, Saliu ka qenë më i zgjuari nga të katër vëllezërit e tjerë këshilloheshin me të. Ai ishte njeri i punës dhe e kalonte jetën familjare më mirë se vëllezërit e tjerë nga ana ekonomike. Ky zbriti i pari nga Shahinaj dhe erdhi dhe themeloi Shijakun që ishte pyll, duke ndërtuar banesën e tij të familjes dhe vetë hapi një dyqan rreth vitit 1855. Mbas Saliut erdhën në Shijak edhe vëllezërit e tjerë të tij dhe fshatarë të tjerë. Kështu Shijaku u popullua dhe u bë kryeqendër e zonës. Saliu ka qenë martuar dy herë: Gruan e parë e ka pasë marrë në familjen e madhe të Kërtushajve në Ishëm (Ethem Agës) dhe me të lindi Seitin që vdiq i ri dhe la Veiben, nënën e Mustafa Bashës. Me gruan e parë ka qenë baxhanak me të vëllain, Abdulla, me që gratë ishin motra. Gruan e dytë pas vdekjes së të parës e ka marrë në familjen e Kërçikajve në Tiranë (motrën e Mustafa Kërçikut, hallën e Sulejmanit) dhe me të lindi Xhemalin, Qerimin, Azizin dhe vajzën Hyzie. Kjo quhej Tushe. 1. Seiti vdiq i ri, 27 vjeç dhe ai qe martuar me të bijën e Eshref Efendiut, financier në Shijak dhe me të lindi vetëm Veibën nënën e Mustafa Bashës që banon në Durrës. Veibja u martua në Kavajë me Osman Bashën (që e njihnin dhe e thërrisnin si Mustfa Haxhi Ibrahimi) dhe me të lindi Mustafa Bashën që sot banon në Durrës me familje (nipi ynë). 2. Xhemali u martua në Krujë në familjen e Belegëve, me Hankën dhe me të lindi Saliun, Kimetën, Hatijen dhe Fiqereten. Kimetja me Hatijen vdiqën të reja e pa fëmijë, kurse Saliu me Fiqireten u vendosën me familjet në Tiranë. Saliu vdiq më 1980. Xhemali ishte patriot, mori pjesë në ngritjen e flamurit në Vlorë me Ismail Qemalin 1912. Fotoja e tij është në Muzeun e Shijakut. 3. Qerimi u martua në familjen e Kenjve në Durrës, me motrën e Rexhep Kenjës, Xhemailen dhe me të lindi Mehdiun, Irfanin, Agimin, Kudretin, Shpresën dhe Luljetën, të gjithë të martuar. Qerimi vdiq i ri duke i lënë fëmijët jetimë. Nga fëmijët e Qerimit, Mehdiu e Shpresa kanë vdekur e familjet e tyre i kanë në Durrës e Tiranë. Kurse Irfani dhe Agimi me familjet e tyre janë në Shijak, Luljeta në Tiranë dhe Kudreti në Durrës. 4. Hazizi, ka qenë sipas fjalëve të prindërve tanë dhe sipas shkrimit te guri i varrit të tij, më i miri i fëmijëve të Saliut, kopje e të atit, i zgjuar, trim, me karakter dhe atdhetar. Vdiq i ri. U martua me Xhemën të bijën e Hysen Subashit nga Kruja dhe me të lindi Servetin, Myzejenin dhe Muratin, që vdiq i ri pa u martuar. Serveti dhe Myzejeni kanë vdekur tashmë dhe fëmijët i kanë në Tiranë. Myzejeni nuk lindi. 5. Hyria u martua në Tiranë me Hasan Agë Beshirin dhe lindi Dyrrin, Behixhen, Ballkizen, Ylvijen dhe dy vajzat e mëdha martue në Vlorë tek Sorrejt, Sadijen dhe Haxhiren. Kështu pra Hyzia lindi 6 fëmijë, 5 vajza dhe një djalë të vetëm, Dyrrin. Kështu mbaron barku i Salij Bej Deliallisit (Shijakut). Themelues i Shijakut. II. Abdulla Deliallisi (1833-1916) Siç tregojnë baballarët tanë, Abdullai ka qenë njeri punëtor, i rregullt në familje dhe i paanshëm me djemtë dhe nuset e tyre. Abdullai është martuar 4 herë. Gruan e parë e pat marrë nga familja e Kërtushajve të Ishmit dhe baxhanak me vëllain e tij të parë Saliun, gjithashtu dhe binjak lindën të dy bashkë me njëherë, një orë më parë lindi Saliu dhe njihej si më i madhi. Me këtë grua (Gjylijen) lindi Mersinin dhe Peren. Me gruan e dytë, Qamiljen, matjane nga familja Çela, pat lindur vetëm një vajzë, Aishen. Me gruan e tretë që e pat marrë në Krujë nga familja e madhe e Varoshejve, Gjyzen lindi Xheladinin (babën tim) Hajdijen dhe Tushën. Me gruan e katërt prezianen, Fatimen, lindi Ramazanin dhe Rifatin. Fatimja ishte nga familja Bulku, hallë e Mustafa Bulkut".


Në 7 prill në Durrës
Në shtatë prillin e vitit 1939 kur Italia fashiste kreu agresionin ushtarak duke pushtuar Shqipërinë, Mustafa Deliallisi shkoi në Durrës dhe përkrah majorit të xhandarmërisë, Abaz Kupit, mori pjesë aktive në atë rezistëncë simbolike që iu bë trupave italiane. Lidhur me këtë periudhë kohe dhe aktivitetin e tij ushtarak gjatë viteve të pushtimit të vëndit, piktori i njohur Agim Faja i cili rrjedh prej një degë të fisit të Deliallisëve, dëshmon: "Në ditën e shtatë prillit të vitit 1939, kur disa vullnetarë shijakas së bashku edhe me disa të tjerë të ardhur nga Tirana, po përpiqeshin që të hidhnin në erë urën e bukur të Shijakut mbi lumin Erzen, sikundër edhe e hodhën, Mustafai e kundërshtoi këtë veprim. Si ushtarak i karrierës që e njihte mirë ushtrinë italiane, Mustafai u tregoi atyre se trupat e tyre kishin reparte xhenierësh, që jo Erzeni, por asnjë lumë tjetër nuk mund të bëhej pengesë për ta. ("Ura të tilla kaq të bukura nuk bëhen lehtë", u tha Mustafai atyre vullnetarëve që po minonin urën e Shikajkut.) Dhe vërtet ashtu ndodhi, kur italianët e gjetën të shembur urën e Erzenit, ata kaluan nga ura e Sallmones, (apo ura e Sulë Golemit) dhe pasi u kthyen nga kodrat e Koxhasit, duke shkuar nëpër Shilor, udhëtuan në drejtim të Tiranës. Pas pushtimit italian të Shqipërisë, ashtu si shumë ushtarakë të tjerë të Monarkisësë Zogut, edhe Mustafai iu përgjigj thirrjes për të shërbyer në Ushtrinë Kombëtare Shqiptare të rikstrukturuar në atë kohë. Nisur nga kjo gjë, Mustafanë e dërguan në Mal të Zi me detyrën e rrethkomandantit të zyrës së rekrutimit të Ulqinit. Gjatë asaj periudhe nëntëmujore që qëndroi në atë detyrë, ai u kujdes për shumë nga të burgosurit shqiptarë që vuanin dënimin në atë qytet dhe disa i ndihmoi edhe që të arratiseshin që andej. Mustafai u detyrua që të largohej nga Mali i Zi pas një konflikti që u krijua kur ai hoqi flamurin malazias nga ballkoni i bashkisë dhe në vënd të tij vuri flamurin shqiptar. Pas atij konflikti, Mustafai dha dorëheqjen dhe me një motoçikletë u nis në drejtim të Shkodrës, por rrugës atij iu bë një atentat nga disa malazezë, të cilat arritën që ta plagosnin dhe ai u rrëzua përdhe duke thyer krahun. Pas largimit të atentatorëve të cilët ikën me mendimin se e kishin vrarë, Mustafanë e mori një bari delesh, i cili e mjekoi për dy javë në shtëpinë e tij. Pasi e ndjeu që u bë mirë, Mustafai u nis në drejtim të Shkodrës dhe më pas erdhi në Shijak me motoçikletën e tij personale", dëshmon Piktori i Merituar Agim Faja nga Shijaku, lidhur me Mustafa Deliallisin, për të cilin ai ka hulumtuar gjatë.


Qarkomandant i Shijakut
Lidhur me aktivitetin Mustafa Deliallisit, pas kthimit nga Mali i Zi në Shijak, Agim Faja dëshmon: "Pas ardhjes në Shqipëri, Mustafai u emërua në degët e rekrutimit të Tiranës dhe Durrësit, por ëndrra etij ishte për të shërbyer si rrethkomandant i xhandarmërisësë Shijakut. Kjo gjë vinte për vetë faktin se në kohët e shkuara, duke qenë se shijakasit konsideroheshin si një popullsi rebele dhe të pabindur, në atë detyrë kishin shërbyer skraparllinj dhe vlonjatë si Riza Cerova, Zalo Qafa, Ahmet Kajca, Xhevdet Gjoleka, Bajram Guri etj. Në fillimin e vitit 1942, Mustafai u lidh me Çetën e Pezës dhe e ndihmoi atë duke i dërguar karvanë me ushqime dhe materiale të tjera të cilat ua çonte nëpërmjet fshatarëve të Kodrasit. Gjatë asaj kohe ai shkonte edhe vetë në Pezë ku u njoh me Mustafa Gjinishin, Iljaz Rekën, Kajo Karafilin etj. Përveç tyre, ai kishte një miqësi të madhe edhe me dy vëllezërit, Shyqëri dhe Myslym Peza, me të cilët njihej prej vitesh. Ndonëse Mustafai ishte nacionalist dhe kishte bindje të thella antikomuniste, ai ishte tepër tolerant ndaj komunistëve dhe nuk i shihte ata si armiq. Kjo gjë lidhet edhe me ndihmën e madhe që ai bashke me vëllezërit e tij, Kapllanin, Jakupin dhe Shefqetin, i dhanë Minella Toçit, kryetarit të celulës së parë të Partisë Komuniste që u krijua në Shijak në vitin 1943. Ky qëndrim i Mustafait, i kishte bërë shumë përshtypje Mustafa Gjinishit, i cili thuhet se se hodhi mendimin për ta afruar Deliallisin në Pezë. Por kjo gjë nuk iu miratua nga krerët e tjerë komunistë të cilët më pas organizuan edhe disa prita për ta vrarë Mustafa Deliallisin, por pa ia arritur dot për arsye se ai e kishte kuptuar qëllimin e tyre dhe ishte larguar nga Peza për në Shijak, jo në rrugën nacionale, por duke ecur në këmbë kodrave. Që nga ajo kohë, Mustafai i shkëputi të gjitha lidhjet me Çetën e Pezës dhe kjo gjë konfirmohet edhe nga një dokument arkivor (nr. 195 / 5 datë 29.10.1942) ku në mes të tjerash thuhet: "Elementi kryesor kundër Çetës së Pezës përbëhet prej armiqëve personalë të familjes Peza, që janë Deliallisët në Shijak dhe Jahja Mancaku në Ndroq".

(vijon nesër)

[ALBA]

Historia e panjohur e familjes së madhe Borshi të Shkodrës, që u diplomuan në akademitë dhe universitetet e Europës. Si u pushkatuan, u burgosën dhe u persekutuan ata nga komunistët

Qazim Borshi, inxhinjeri i anijeve transoqeanike që u mbyt në Bunë


--------------------------------------------------------------------------------

Dashnor Kaloçi

Borshiotët janë një fis i shquar të cilat kanë banur në qytetin e Shkodrës dhe janë njohur me këtë mbiemër, për shkak të origjinës së tyre të herëshme nga Borshi i Himarës. Nga kjo familje kanë dalë me dhjetra juristë, ushtarakë, mësues, inxhinjerë dhe njerëz të tjerë intelektualë të ditur, të cilët pasi u diplomuan në universitetet më të njohura të Europës, u persekutuan në mënyrën më barbare nga regjimi komunist i Enver Hoxhës.


Borshiotët e famshëm
I pari i tyre njihet Sulejman Gapi, i cili ka lindur dhe është rritur në Borsh të Sarandës dhe për shkaqe që nuk dihen, ai pasi mori arsimin ushtarak, sherbeu ne ushtrinë e Perandorisë turke, si oficer kalorësije me gradën e majorit. Qendrën e shërbimit e kishte në Kalanë e Podgoricës. Edhe sot në tokat e familjes Gapi në Borsh të sarandës, ndodhet Çesmja e Gapit. Ajo familje në Borsh kishin toka dhe plantacione të mëdha me portokalle,etj. Ata kishin shtëpi edhe në Borshin e vjetër, e cila më pas u dogj. Sulejmani vinte shpesh në Borsh dhe atje ai u martua me një vajzë nga një fshat fqinj. Ai ka marrë pjesë në luftë me malazezët nga mezi i shekullit XIX dhe ka qenë njohur si trim I madh. Sulejmani u vra në vitin 1858 nga forcat serbo-malazeze në Luftën e Podgoricës. Për trimëritë e tij rapsodët malësorë kanë thurur këngë të cilët edhe në ditët e sotme këndohen me lahutë. Sulejmani la një djalë të vetëm, Nuri Borshin, në moshën 7 vjeçare. Mbiemrin Borshi ai e mori mbas vdekjes, për shkak të pasardhësve, shumë prej të cilëve u bënë personalitete me emër të madh. Një ndër pasardhësit e tjerë që ka nxjerrë kjo familje, ka qenë edhe Nuri Borshi i cili pasi kreu shkollën e lartë të Drejtësisë në Stamboll, u emërua në qytetin e Podgoricës. Më pas, për për 40 vjet me rradhë ai shërbeu si avokat në qytetin e Shkodrës. Nuriu me martesën e parë pati nji djalë që u quajt Qazim Borshi. Pas vdekjes së gruas së parë u martua me Hafize Hejbeli, vajzën e drejtorit të gjimnazit të Bahçallekut. nji grue e vejë tiranase edhe ajo me nji fëmijë, Aliun, që u rrit në familjen Borshi. Vëllai i Hafizes ka pasë punishte pasqyrash në Stamboll. Ai ka lanë nji djalë Fatma Hejbeli, i cili ka lanë vajzën dhe djalin që kanë studjuar për mjekësi. Nga familja Hejbeli, ka qenë I njohur, Abdyl Hazis Hejbeli (Hurujet Dukumeri Abelsand Cadesi) i cili ka jetuar në Izmir, ndërsa një tjetër ka qenë Ruzhdi Hejbeli (Kiluk Ayasafajada Cikmez Rasidi Korsakak) që ka jetuar në Stamboll. Hafizja ishte prej familjes Hejbeli, e cila ishte martuar herën e parë me Xhaferr Çabinaku nga Libohova Edhe sot borshiotët trashëgojnë pronat e gjyshes së tyre në Libohovë. Hafizja kishte katër vëllezër: Hulusiun (hoxhë), Hamitin, Osmanin, Ramizin dhe nji motër Salihen. Kjo e fundit ka qenë e martuar me nji kapiten turk, dhe pati nji vajzë, Eminenë, e cila vdiq shumë e re, ndersa i shoqi u vra në luftim në Anadoll. Hulusiu jetoi në Tiranë, ndërsa Hamiti, Osmani dhe Ramizi shkuan në Stamboll. Hafizja kishte qenë e martuar edhe njiherë më parë me nji burrë me mbiemnin Çobanaj, nga i cili kishte lindë nji djalë Ali Çobani. Ky fëmijë u adaptua nga Nuri Borshi. Duke qenë se ishte prej Borshit dhe me që u adaptua nga Nuri Borshi, ai u quajt Ali Borshi. Nuriu me Hafizen patën edhe katër fëmijë që i jetuan: Shyqyriu, Kadriu, Paqizja e Sezaiu. Nuriu ishte i thatë, i gjatë dhe mbahet mënd si një njeri shumë bamirës. Ai u mundua që të hapte nji shkollë nate për të rritur, rreth vitit 1910-12, por ajo u sabotua nga elementë fanatikë. Kishte miqësi me Abatin e Mirditës, Preg Bibë Dodën dhe ishte avokat i tyre. Ai kishte një shtëpi në Parrucë, (shtëpia e Çakiçëve) dhe më përpara kishte banuar në Perash tek Arra e Madhe, aty ku lindi Sezai Borshi. Më pas e shitën dhe blenë një tjetër në Parrucë. Ja si e përshkruan gazeta e kohës "Besa Shqiptare" (13 korrik 1913,nr.33, faqe3-4): "Nuri Effendi avokati gjindet në shtëpi t'Cukut Frano Krajës, n'Fushë t'Çelës te Ura e Sarajit. Merr gjyqe, shkruen gjithfarë lutjesh e letra shqip e n'giuh tjera". Kurse në numrin e datës 25 maj 1913, po në atë gazetë midis të tjerash shkruhet:" Gjindet e ngrehun nji shoqni avoketesh e shkruesish qi ka per kryeparë Avokat Nuri Effendi Borshin n'zyre t'Shtypshkrojës "Nikaj" n'Giuhadol". Ndërsa ne numrin 7, atë të datës 29 maj 1913 shkruhet:"Avokat Nuri Effendi asht i njoftun tash pesmbedhjet vjet qi ban avokatin e ka dit me fitue besen e gjithkuej per drejtesi e per zgjidhje punësh". Në vitin 1921 ai kandidoi për deputet ne Parlamentin e parë shqiptar. Në vitet që pasuan, Nuri Borshi u kujdes për nipat e mbesat të mbetura jetime mbas vdekjes së Ali Borshit (1923) dhe nënë Lutfijes (1924). Sipas kujtimeve të shkrimtarit Ndoc Nikaj, aty ku flitet per konçesionet e pyjeve të Mirditës, me shoqninë "Vismora" dhe lejen që duhej nxjerrë në Stambollë, shkruhet: "Shoqnija, mue per at sherbim më caktoj ka nji gjysë frangut per metro lande qi të pritej n'ato pyje per shperblim. Me qe unë nuk dijshem gjuhen turke mora me vedi per shoq Avokat Nuri Borshin, burre te ndershëm e me te gjitha cillsinat e lypuna per ate qellim".


Qazim Borshi, inxhinjer i anijeve
Një pinjoll tjetër i familjes Borshi, ka qenë edhe Qazim Borshi, I cili ishte diplomuar si inxhinjer naval i anijeve transoqeanike, ndofta i vetmi në gjithë perandorinë Turke. Pasi kishte shëtitur të gjithë botën me anije, në vitin 1912 ai u kthye në Shqipëri. Qazimi ishte 20 vjeç më i madh e Sezaija. Familjarët kujtojnë se si Qazimi solli njëherë një kartolinë nga Hindija e largët. Sipas nje dokumenti turk "sapo erdhi në Shkodër Qazim Borshi u arrestua nga autoritetet turke". Më pas me rënien e administratës turke, Qazim Borshi u lirua dhe punoi në anijen "Buena" që shërbente në Liqenin e Shkodrës dhe në lumin e Bunës. Më pas ai hyri në marinën tregtare, duke punuar në shoqninë "Curani" që lundoronte në bregun e Adriatikut e Bunës. Qazimi vdiq në mënyrë tragjike në vitin 1917 duke u mbytur në lumin e Bunës, në vëndin e quajtur Sukat, kur ishte duke ardhur prej Shëngjinit. Në atë kohë në qytetin e Shkodrës ndodheshin trupat austro-hungareze dhe Qazimi veproi sipas betimit që kishte bërë, duke respektuar kodin e detarit, megjithëse kishte të gjitha mundësitë të dilte në breg. Edhe sot e kësaj dite shumë nga të vjetërit në qytetin e Shkodrës e kujtojnë këtë ngjarje, të cilën e kanë dëgjuar nga të parët e tyre. Anija " Buena" që drejtohej prej kapiten Qazim Borshit, vonoi shumë për t'u mbytur, aq sa arriti edhe i jati, avokat Nuri Borshi, I cili erdhi me kaloshin nga qyteti i Shkodrës. Qazimi i nxori të gjithë pasagjerët nga anija në breg dhe më pas kishte mundësi të dilte edhe vetë, por nderi dhe ligjet e detit e kërkonin që edhe ai të kishte të njëjtin fat me anijen që po mbytej. Pleqtë kujtojnë se si i lutej Qazimit i jati nga bregu, si edhe banorët e shumtë që ishin mbledhur të shihnin atë fatkeqësi dhe se si, ai i vendosur nuk pranoi të dilte, por humbi mes valëve të egëra të lumit Buna bashkë me anijen. Deri vonë anija kishte mbetur aty, si një monument i një akti burrërie i kapitenit Qazim Borshi, I cili ka mbetur gjatë në kujtesën historike të Shkodrës. Ndër gazetat e kohës që shkruan për këtë ngjarje të pazakontë, ishte dhe "Posta e Shqypnies", (nr.102, faqe 5, me 28 nanduer 1917, Shkoder) që mes të tjerash thoshte : "Nji rrezik i shemtuem: Me 26 nanduer u mbyt avullorja "Buena" qe bante sherbim në Liqe e në Bune. U mbyt Qazim Efendi Borshi, i biri i Nuri Efendi Borshit, i cili në Marinë të Turkis ka qenë Mylazim sani (oblt) e i vetmi, te thuesh makinist avulloresh shqyptar, mbytet".)


Shyqyri Borshi oficer i Italisë
Një ndër pinjollët e tjerë të dëgjuar të fisit Borshi, ka qenë edhe Shyqëri Borshi i cili lindi në vitin 1895 në Shkodër dhe u shkollua në një lice në Stamboll. Mbasi mbaroi kolegjin në Stamboll, në vitin 1913, ai erdhi në Itali, pas një marrëveshje që kishte bërë qeveria italiane me qeverinë e sapoformuar të Ismail Qemalit. Në këtë kuadër Shyqyriu ndoqi shkollën në Itali dhe më pas hyri në një shkollë ushtarake po në Itali, duke u diplomuar si oficer. Në Luftën e Parë Botërore, atë e mobilizuan në ushtri dhe deri në vitin 1918 ai shërbeu si oficer në ushtrinë italiane, ku u dekorua me medaljen e luftës. Gjatë viteve që ishte në Itali, Qazimi themeloi një orkestër simfonike në Verona. Në vitin 1924, Qazimi shërbeu si këshilltar ushtarak në qeverinë e Nolit. Më pas në vitet që pasuan, Qazimi drejtoi revistën "Agimi" dhe u aktivizua edhe si aktor e regjizor në qytetin e Shkodrës. Në shkrimet për jetën e aktivitetin arstistik të aktorit Ndoc Hilë Temali (1894-1937) midis të tjerash thuhet: "Në të vërtetë ai (Ndoci) nuk u shkëput asnjëherë prej "Vllaznisë" (1919) së vjetër, gjatë kohëve të para të jetës së saj. Mori pjesë në shumë shfaqje të njisive ma të vogla, qe shkruenin asohere firma të njoftuna si Dr. Kristo Floqi, Kolë Gurakuqi, Shyqyri Borshi e ndonji tjetër, e ma vonë edhe ndonji punim simbas Goldonit, si qe ai i "Kopracit" prej Kolë Gurakuqit e Shyqyri Borshit, ku u shque edhe si gastor i hollë, shumë i shkathët e i fuqishëm. (Në librin e Lec Shllakut, "Maska Shkodrane", Shkoder, 2002, faqe 237). Në faqen e pasme të kopertinës, të ktij libri, përmendet Shyqyri Borshi si aktor-rregjizor. Gjatë viteve të pushtimit të Shqipërisë, Shyqyri Borshi, shërbeu si Drejtori i Policisë Shqiptare dhe për këtë gjë ai u pushkatua në vitin 1947 me Grupin e Deputëtëve nga regjimi komunist i Enver Hoxhës.


Djemtë e Qazim Borshit
Qazimi la dy djem, Qazim Borshin (II) dhe Luan Borshin, të cilët megjithëse të luftuar dhe të persekutuar nga regjimi komunist, u arsimuan dhe u formuan si njerëz me karakter të fortë dhe shumë dinjitozë. Qazimi u martua me Fejza Draçinin (Borshi), motrën e shkrimtarit dhe disidentit Qemal Draçini dhe nga ajo martesë atyre u ilndën tre djem: Spartaku, Arbeni dhe Floriani. Spartaku, i cili është njohur si artist dhe sportist i talentuar, vdiq aksisdentalisht në moshë të re. Arbeni dha një kontribut të madh në lëvizjet demokratike në fillim te viteve '90, dhe njihet si një nga nismëtarët e lëvizjes sindikaliste në Shqipëri mbas rënjes së dikataturës. Ndërsa Floriani, ish-basketbollist i shquar i Vllaznisë dhe tani biznesmen i sukseshmen në Shqipëri. Djali më i vogël i Shyqyri Borshit, Luani gjithashtu u martua me një vajzë nga familjet e njohura të Shqipërisë dhe ai ka dy djem dhe një vazjë, gjithashtu të talentuar, Sokolin, Astritin dhe Laureshën. Ato kanë ngritur një televizion lokal në Itali, të quajtur "Borshi TV" me qëndër në Pomezia (Roma) i cili po bëhet gjithnjë e më i suksesshëm. Sot kjo degë e borshiotëve jeton e punon me sukses në rrethinat e Romës.


Kadri Borshi i diplomuar në Itali
Një tjetër djalë i Nuri Borshit ishte edhe agronomi Kadri Borshi, i cili pasi kreu studimet në Shën Mitër Corona, kreu studimet e larta dhe u diplomua si agronom në Itali. Kur u kthye në Shqipëri në vitin 1921, ai u emërua si pedagog në shkollën e parë bujqësore të Shqipërisë. Më pas ai punoi në disa gazeta dhe revista bujqësore dhe njihet për artikujt e shumtë që botoi për blegtorinë, vreshtat e në përgjithësi për mbarështrimin e bujqësisë. Kadriu u martua me Nemika Neviri, bijë e familjes së shquar Neviri, (pronarë të hotel "Evropa" në qendër të Tiranës) Në prill të vitit 1943 ai shkoi dhe u mor me instalimin e shqiptarëve të dëbuar nga Shkupi e Manastiri në tokat bujqësore të Korçës, Dibrës e Prishtinës. Kadriui cili u burgos shumë vjet nga regjimi komunist, mbahet mënd si një specialist i mirë i verërave. Ai la djalin, Nihat dhe vajzën Kokona, të cilët deri në vitin 1990, patën në kurriz luftën e egër të klasave. Xhaxhai tjetër i tij, ishte Sezai Borshi, I ciliishte diplomuar në akademitë ushtarake në Itali. Në rininë e tij ishte sekretar i shoqnisë "Studentë Shkodra"(1924) dhe më pas shërbeu si oficer në Zerqan. Në periudhën e dytë të jetës ishte mësues dhe pati dy djem, Nuri Borshin (II), mësues matematike që vdiq i ri, aksidentalisht dhe Bujarin inxhinjer i talentuar.


Ali Borshi
Aliu mbaroi shkollën e mesme të ulët (Ruzhdijen) në Shkodër dhe pas asaj shkoi të vazhdojë studimet e larta në Stamboll tek dajat Hamiti, Osmani, etj. Në Stamboll ai qëndroi për shumë vjet dhe turqishten e fliste shumë mirë. Më pas ai u kthye në Shkodër ku u mor me ndreqje sahatesh. Për t'i shpëtuar shërbimit ushtarak, Aliu u martua (tek shtëpia tek Arra e Madhe) me Lutfije Bushatin, një vajzë jetime, pasi ata që mernin vajza jetime nuk merreshin ushtarë. Ai merrte pjesë në shoqninë "Vllaznija", që ishte shoqni kryesisht kulturale. Ishte administrator në shoqëri dhe drejtor i teatrit. Më pas ai mori pjesë si aktor në pjesët teatrale patriotike "Shqipnia", "Piro Naptalemi", "Shko e lajmo Adrias Valber se Valona asht e shqiptarëve", etj. Gjithashtu luajti rolin e Ermines. Sipas shtypit të kohës ishte ndër të parët dhe ndër kryesorët që ndihmuan në botimin e dramës "E trathuemja" e Vinçens Prendushit. Në vitin 1919 është llogaritari i shoqërisë "Vllaznija" Shkodër. Në vitin 1920 Ali Borshi zgjidhet në kryeparinë e re të shoqërisë "Vllaznija" me kryetar Hilë Mosi dhe sekretar Karl Gurakuqi.ku shërbeu si arkëtar.
Aliu vdiq në vitin 1923 në Vjenë, gjatë një operacioni të rezikshëm. Gazeta "Ora e maleve" (me 1 shtator 1923) shkruan kështu për vdekjen e Ali Borshit: "Në kohë ma të mirë e të djelmis deka mizore i këputi fijen e jetës në Vjenë Ali Borshit, ku tesh pak kohë kishte vojtë për m'u shndoshë. Kje nji nder shoket vepruesa ma të zellshëm të Shqonis "Vllaznija", i dashtun, fjalë ambël, e i prueshëm për gjithkend".


Naxhije Borshi
Motra e vëllezërve Borshi, ishte dhe Naxhija e cila u rrit jetime tek shtëpia e gjyshit Nuri efendisë, i cili e dergoi për t'u shkolluar tek Murgeshat Stigmatine. Më pas ajo vazhdoi shkollën "Nana Mbretneshë"në Tiranë dhe në vitin 1936 u martua me Qamil Qukun, I cili ishte diplomuar si ushtarak dhe gjatë viteve të Monarkisë shërbeu si kryetar komunash, bashkishë dhe Prefekt në Vlorë e Gjirokastër. Ata lindën dhe rritën tre fëmijë, Lirijen, Liljanën dhe djalin, Mentor Quku. Naxhija e ndoqi bashkëshortin e saj, Qamil Qukun, nëpër komuna e qytete dhe përjetoi kushtet e vështira të bartjeve të herëpasherëshme, të përndjekjeve, të shkatrrimit të plaçkave gjatë luftërave. Ajo punoi me kurajo për të mbajtur tre fëmijët dhe në votrën e saj u pritën si jo më mirë i gjithë fisi i Qukejve. Mbas një jete plot sakrifica dhe privacione, ajo vdiq në qershor 2001, në moshën 83 vjeçare, e rrethuar nga fëmijët, nipër e mbesa, nga rrethi i gjërë i farefisit dhe gjithë ata që e njohën. Të tre fëmijët e Naxhije Borshit (Quku) shërbyen një jetë të tërë si arsimtarë . Dy vajzat Lirija dhe Liljana, që punuan si mësuese, ishin metodiste të talentuara. Ndërsa djali i vetëm, Mentor Quku i cili për gjysëm shekulli shekulli shërbeu si mësues. Njihet edhe si publicist e studjues i Historisë së Shqipërisë dhe autor I disa librave. Mentori është martuar me Ixhlal Çaushollin nga fisi i shquar i çaushollejve, të cilat që para bushatllijve njihen si sundues të Shkodrës.


Hajri Borshi
Djali tjetër i Ali Borshit ishte Hajri Borshi I cili u lind në vitin 1913 në qytetin e Shkodrës. Ai u diplomua në degën e Këmbsorisë praën Akademisë Ushtarake të Modenës në Itali.Pas kësaj kreu dhe aplikacionin në Itali në vitet 1933-1935. Pas kësaj ai u kthye në Shqipëri dhe shërbeu në Ushtrinë Mbretorore të Monarkisë së Zogut dhe në forcat e xhandarmërisë. Hajriu u vra nga komunistët në Berat në vitin 1943. Ai zotëronte gjuhët italisht dhe frëngjisht. Hajriu la dy vajza Mirjamin dhe Lutfijen. Ali Borshi la edhe dy vajza të tjera Fahrijen dhe Sadijen. Fahrija u martua me Mahmut Totën nga Borshi dhe pati dhjetë fëmijë,që sot jetojnë në Itali SHBA, etj, ndërsa tjetra, Sadija u martua me djalin e major Muharrem Starovës, Skënderin nga dera e njohur e fisit të Starova të Pogradecit. Sadija pati tre fëmijë, që sot jetojnë në Shqipëri. Të gjithë nipërit e mbesat e familjes së madhe të Borshjotëve të Shkodrës, të gjithë të rinj, shumica dërmuese me shkolla të larta dhe studentë të shquar në fusha të ndryshme të dijes, jetojnë e punojnë në Shqipëri, por edhe jasht vendit në shtete të ndryshme ku i përplasi koha.