DOSSIER
GSH
---
Dėshmia e rrallė e Hysni Dajės, nėnkolonelit nė pension, i cili nė 1975 udhėhoqi njė mision nė Jugosllavi, ku u gjetėn eshtrat e 300 ish-partizanėve shqiptarė tė vrarė nė 1945
"Misioni im nė Jugosllavi si koloneli i ushtrisė sė vdekur"
---------------------------------------------------------
Dashnor Kaloēi
Zoti Hysni, sa ka qenė numri i partizanėve shqiptarė tė vrarė nė tokat e ish-Jugosllavisė?
Numri i partizanėve shqiptarė tė vrarė nė Jugosllavi nga dhjetori i vitit 1944 e deri nė 14 shkurtin e vitit 1945, ditė nė tė cilėn u ēlirua qyteti i Vishegradit, llogaritej nė rreth 700 veta. Kjo shifėr ishte pėr tė dy divizionet tona, tė 5-tė dhe tė 6-tė, tė cilėt nėn komandėn e Gjin Markut dhe Rrahman Parllakut luftuan atje nė ndjekje tė forcave gjermane qė tėrhiqeshin drejt Berlinit. Pjesa mė e madhe e atyre 700 partizanėve tė vrarė nė Jugosllavi kishin rėnė nė luftimet kundėr gjermanėve dhe vetėm pak prej tyre kishin vdekur nga sėmundjet e ndryshme.
Kur filloi pėr herė tė parė shteti shqiptar qė tė interesohej pėr trupat e partizanėve shqiptarė tė vrarė nė Jugosllavi?
Qė me mbarimin e luftės filloi menjėherė interesimi pėr gjetjen e trupave tė partizanėve shqiptarė qė ishin vrarė nė territoret e Jugosllavisė. Pasi ishin bėrė marrėveshjet pėrkatėse nė mes dy shteteve, aty nga viti 1946 shteti shqiptar dėrgoi njė komision tė posaēėm nė Mal tė Zi dhe nė Bosnjė tė Jugosllavisė. Nga kėrkimet e bėra nė atė kohė, me sa di unė, u bė e mundur gjetja e rreth 380 trupave tė partizanėve shqiptarė, tė cilėt u sollėn menjėherė nė Shqipėri dhe u varrosėn me ceremoni nė Varrezat e Dėshmorėve nė Tiranė dhe nė rrethet e tjera nga ishin ata.
Po pas sjelljes sė 380 trupave tė parė nė vitin 1946 nė Shqipėri, a vazhduan kėrkimet pėr pjesėn tjetėr qė nuk ishte gjetur ende?
Pas vitit 1946 kėrkimet nuk vazhduan mė dhe, ndonėse shteti ynė ishte i interesuar pėr gjetjen e trupave tė tjerė qė kishin mbetur atje, ajo gjė u vėshtirėsua sė tepėrmi prej prishjes sė marrėdhėnieve nė mes tė Shqipėrisė dhe Jugosllavisė. Por edhe pas vitit 1949, me sa di unė, nga ana e shtetit tonė ka pasur kėrkesa tė vazhdueshme, por pala jugosllave nuk u tregua mė e gatshme, ashtu si nė vitin 1946, duke nxjerrė pretendime tė ndryshme.
Konkretisht, ēfarė pretendimesh nxirrnin jugosllavėt?
Po ja, thoshin se nuk kishte mė trupa tė partizanėve shqiptarė nė tokat e tyre dhe ata qė kishin qenė, gjoja ne i kishim gjetur dhe i kishim marrė tė gjithė qė nė 1946.
Kur u bė e mundur gjetja e trupave tė tjerė tė ish-partizanėve shqiptarė tė mbetur nė Jugosllavi?
Nė vitin 1975 shteti jugosllav ra dakord dhe u tregua i gatshėm qė qeveria shqiptare tė dėrgonte njė komision tė posaēėm nė Beograd, me qėllim qė tė saktėsohej ky problem i pambyllur mirė dhe tė bėhej e mundur gjetja e trupave tė ish-partizanėve tanė qė ndodheshin nė disa republika tė federatės sė tyre. Pas kėsaj qeveria jonė dėrgoi nė Jugosllavi njė komision prej 15 vetash, nė pėrbėrje tė tė cilit isha dhe unė.
Pėrveē jush, kush merrte pjesė tjetėr nė atė komision dhe ēfarė pėrfaqėsonin ata?
Bashkė me mua nė pėrbėrje tė atij komisioni ishin edhe Maman Saliu, Zagoll Skėndo, Rakip Peza, Shaban Rexha etj., tė cilėt kishin qenė partizanė dhe kuadro tė lartė ushtarakė me pėrgjegjėsi qė gjatė luftės e mė pas. Ndėrsa gjysma e komisionit pėrbėhej nga kėta ish-partizanė e kuadro ushtarakė tė njohur, pjesa tjetėr ishin tė Sigurimit tė Shtetit dhe tė Ministrisė sė Komunales.
Ju personalisht, kush ju zgjodhi nė pėrbėrje tė atij komisioni dhe pėr ēfarė arsyesh u piketuat pikėrisht ju?
Mua mė propozoi anėtari i Byrosė Politike, shoku Adil Ēarēani, i cili mė njihte mirė qė nga koha e Luftės, pasi ai kishte qenė zv/komisar i Brigadės sė Shtatė. Po kėshtu, nė tė njėjtėn kohė, propozimi pėr tė qenė unė nė atė komision ishte bėrė edhe nga gjenerali i njohur, Ndreko Rino, ish-komandant i Brigadės sė Parė. Kėta tė dy ishin ata qė mė propozuan mua pėr nė atė komision dhe arsyeja kryesore se pėrse duhej tė isha pikėrisht unė atje, ishte fare e thjeshtė. Unė isha njė nga ata ish-partizanė qė kisha mbajtur ditarė e shėnime qė gjatė luftės dhe mė pas kisha shkruar shumė artikuj tė ndryshėm nė revista e gazeta, si dhe libra me kujtime e analiza shkencore nga historia e luftės partizane.
Cili ua dha instruksionet e rastit pėr atė punė qė do tė bėnte atje komisioni juaj?
Pėr pėrgatitjen e komisionit tonė prej 15 vetash u deshėn disa muaj dhe ne na thėrritėn nė disa mbledhje pėrgatitore, duke na dhėnė instruksionet e rastit. Nė fillim ne morėm instruksione nga Komiteti i Veteranėve tė Luftės Antifashiste Nac-Ēlirimtare, mė pas nga Ministria e Komunales dhe nė fund nga Ministria e Punėve tė Brendshme.
Para se tė niseshit nga Tirana, a patėt takime me familjarė dhe tė afėrm tė ish-partizanėve shqiptarė tė vrarė nė Jugosllavi?
Patėm disa takime, por jo tė organizuara zyrtarisht nga shteti. Pak ditė para nisjes, familjarė e tė afėrm tė ish-partizanėve dhe bashkėluftėtarėve tanė tė rėnė nė Jugosllavi, na takonin dhe na jepnin ndonjė tė dhėnė apo shpjegim pėr njerėzit e tyre qė preheshin atje, duke na u lutur qė t'i gjenim eshtrat e tyre. Ne i mbanim ato shėnim dhe u premtonim se do tė bėnim tė pamundurėn pėr gjetjen e tyre.
Kur u nisėt pėr nė Jugosllavi dhe ēfarė pritjeje ju bėnė atje?
Pas gjithė kėtyre instruksioneve qė thashė, mė 9 shtator tė vitit 1975 delegacioni ynė u nis me avion pėr nė Jugosllavi dhe nė Beograd na pritėn pėrfaqėsues tė Ministrisė sė Punėve tė Jashtme tė Jugosllavisė, tė cilėt ishin tė ngarkuar me punė pėr ēėshtjet shqiptare. Pas njė qėndrimi prej katėr-pesė ditėsh nė Beograd, ne u shpėrndamė nėpėr republika tė ndryshme tė Jugosllavisė, duke u ndarė nė disa grupe tė vogla prej dy-tre vetash.
Nė cilat republika tė Jugosllavisė do tė bėheshin kėrkimet pėr gjetjen e eshtrave dhe ku u caktuat ju?
Kėrkimet do tė bėheshin nė Bosnjė, nė Malin e Zi, nė Kosovė, nė Serbi dhe nė Maqedoni. Nė tė gjitha kėto republika apo krahina autonome ne kishim lėnė tė vrarė apo tė vdekur gjatė luftės. Unė u caktova pėr tė shkuar nė Bosnjė, pasi aty ishte detyra mė e vėshtirė. Kjo pėr arsyen se Sarajeva thoshte se aty nuk kishte mė varre tė ish-partizanėve shqiptarė. Bashkė me mua pėr nė Sarajevė u caktua dhe njė pėrfaqėsues i Ministrisė sonė tė Komunales, qė quhej Haxhi.
Si ju pritėn nė Sarajevė?
Nė Sarajevė na pritėn shumė mirė dhe ata kishin bėrė njė punė paraprake pėr pritjen e delegacionit tonė. Pėr tė na pritur ne ishte caktuar njė ish-partizan i vjetėr kroat, i quajtur Perjo Divjak, i cili mburrej se kishte qenė nė luftė pėrkrah Titos. Takimin e parė ne e bėmė nė Bashkinė e Vishegradit, ku kryetari i saj na priti shumė mirė dhe midis tė tjerash na tha: "Populli boshnjak e njeh luftėn qė kanė bėrė partizanėt shqiptarė tė Divizionit tė 6-tė, tė cilėt kanė luftuar me heroizėm kundėr forcave gjermane nė Driēko, Zanoshnje etj., duke lėnė edhe shumė tė vrarė". Pas takimeve tė rastit me autoritetet lokale, ne filluam kėrkimet pėr gjetjen e eshtrave tė bashkėluftėtarėve tanė.
Ku i bėtė kėrkimet e para dhe si proceduat fillimisht?
Kėrkimet e para ne i bėmė nė rrethinat e Vishegradit, nė ato vende ku kishim zhvilluar dhe luftimet mė tė pėrgjakshme, si nė Driēko, Zanoshnje, Urėn e Mehmet Pashait etj. Fillimisht ne bėnim piketimet duke shkuar nė vendet ku gjendeshin varret e shokėve tanė dhe mė pas aty vinin punėtorėt e komunales qė kishte caktuar pala jugosllave, tė cilėt bėnin dhe gėrmimet pėr nxjerrjen e eshtrave. Ditėn e parė, tė dytė dhe tė tretė tė kėrkimeve tona, mua mė shoqėroi pėrfaqėsuesi i Ministrisė sė Jashtme tė Jugosllavisė i ngarkuar me ēėshtjet shqiptare, i cili quhej Slatinec. Pas tre ditėsh ai u largua, duke na thėnė: "Unė po iki, por ju vazhdoni punėn, se unė u binda qė kėtu ka akoma partizanė shqiptarė tė vrarė". Pas ikjes sė tij, unė vazhdova kėrkimet bashkė me disa shokė tė tjerė ish-bashkėluftėtarė tė mi, si Rustem Hazizi, Rakip Xhezo e Kalo Seferi, tė cilėt erdhėn ato ditė nga Shqipėria.
Kush i dėrgoi ata?
Sipas rregullave qė ishin paravendosur qė nė Tiranė pėr komisionin tonė, unė si kryetar grupi kisha tė drejtė tė bėja kėrkesė pėr ardhjen aty edhe tė personave tė tjerė qė kishin dijeni pėr vendndodhjen e varreve tė partizanėve tanė, por ēdonjeri prej tyre nuk mund tė rrinte aty mė shumė se 20 ditė. Kėshtu, ata dhe disa tė tjerė erdhėn aty me kėrkesėn time.
Si ju pritėn banorėt vendas dhe a u treguan ata tė gatshėm pėr t'ju ndihmuar nė misionin tuaj?
Banorėt vendas na pritėn shumė mirė kudo ku shkuam dhe ata na thoshin se ishin shumė mirėnjohės pėr luftėn qė kishim bėrė ne atje. Gjatė gjithė kėrkimeve tona neve na shoqėronte njė shofer boshnjak nga Driēko qė quhej Asim, i cili na ēoi edhe nė shtėpinė e tij, pas porosisė qė i kishte dhėnė e ėma. Kur shkuam atje, nėna e tij plakė na tregoi se nė njė vend diku jo larg shtėpisė sė tyre, nė vitin 1945 kishte varrosur kokėn e njė partizani shqiptar. Ne shkuam atje tė shoqėruar nga Asimi dhe e gjetėm vėrtet kafkėn e partizanit shqiptar, tė cilin e identifikuam se cili ishte nė bazė tė shėnimeve qė kishim me vete. Kur shkuam nė Zanoshnje, nė njė vend qė quhej Qafė, gjetėm dy varre partizanėsh shqiptarė bosh. Kur pyetėm, njė boshnjak qė quhej Ibrahim, na tha: "Kėtyre u takon tė kenė dy varre, njė kėtu dhe njė nė Shqipėri". Pra, edhe pse trupat e tyre ishin marrė dhe sjellė nė Shqipėri qė nė vitin 1946, varret e tyre nuk ishin prishur dhe ruheshin akoma nga boshnjakėt njėlloj si varret e tjera tė partizanėve vendas. Po kėshtu, nė Vishegrad njė plakė me emrin Borka kujdesej vazhdimisht pėr tre varre tė partizanėve shqiptarė, duke vėnė aty tufa me lule.
A kujtoni ndonjė episod tė veēantė apo tė dhimbshėm nga misioni juaj nė Jugosllavi?
Mė kujtohet qė, kur shkuam nė majėn e malit Suhagor, ne takuam njė gjahtar, i cili na tregoi se si nė vitin 1945, kur kishte vrarė njė dhelpėr, nė gojėn e saj kishte gjetur krahun e njė partizani shqiptar, qė ajo sapo ia kishte shkėputur nga trupi gjysmė i varrosur.
Sa vazhdoi misioni juaj dhe sa trupa tė partizanėve shqiptarė gjetėt nė Jugosllavi?
Misioni ynė vazhdoi pėr 90 ditė me radhė dhe gjatė asaj kohe unė si kryetar grupi pėr Bosnjėn, gjeta 30 varre me eshtrat e shokėve tanė qė kishin rėnė dėshmorė atje nė dhe tė huaj. Unė i kam tė gjitha listat me emrat e tyre dhe mė kujtohet Sado Zeneli nga Gjirokastra, apo Hysen Zenel Nurka nga Sevrani i Skraparit e plot tė tjerė me radhė. Nė pėrfundim tė misionit tonė nė Bosnjė, nė qytetin e Sarajevės u organizua njė ceremoni pėrkujtimore para 30 arkivoleve me eshtrat e shokėve tanė, ku folėm e pėrshėndetėm edhe ne, edhe pala boshnjake. Nė fund tė pėrshėndetjes sime, unė thashė: "Ne morėm eshtrat e vėllezėrve tanė dhe lamė kėtu nė tokėn fqinje gjakun e tyre qė nuk bėhet ujė".
Sa ishte gjithsej numri i partizanėve tė vrarė qė u gjetėn nė atė kohė nė tė gjitha republikat jugosllave ku bėri kėrkime misioni juaj?
Numri i partizanėve tė vrarė qė u gjetėn prej nesh nė vitin 1975, shkoi nė rreth 300 veta. Pasi u gjetėn eshtrat e tyre dhe u futėn nėpėr arkivole, ato u dėrguan nė Shtėpinė Qendrore tė Armatės Jugosllave nė qytetin e Podgoricės, e cila ishte caktuar pėr grumbullimin e eshtrave qė do tė gjendeshin nė Bosnjė dhe Mal tė Zi. Edhe pse ne i gjetėm eshtrat e rreth 300 shokėve tanė tė rėnė dėshmorė nė Jugosllavi, nuk patėm fatin tė ishim tė pranishėm nė ceremoninė e kthimit tė tyre nė Shqipėri, pasi nga Tirana na njoftuan tė ktheheshim urgjent nė Rinas.
Pėrse ndodhi kjo gjė?
Nuk e di, por ndoshta ngaqė menduan se ne u familjarizuam shumė me jugosllavėt qė na shoqėronin kudo. Nuk di ēfarė tė them mė shumė, por jam i bindur se ne na kthyen pas informatave dashakeqe qė sillte kėtu Sigurimi i Shtetit, njerėzit e tė cilit ishin atashuar nė misionin tonė.
Kur u kthyen nė Shqipėri eshtrat e 300 partizanėve dhe kush i solli ato?
Arkivolet me eshtrat e 300 partizanėve erdhėn nė Shqipėri nė dhjetor tė vitit 1975 dhe ato u sollėn nga njė komision tjetėr, i cili shkoi nė Jugosllavi pas kthimit tonė urgjent nė Tiranė. Ardhja e tyre u shoqėrua me njė ceremoni madhėshtore nė sheshin "Skėnderbej", ku 300 arkivolet ishin vendosur nė shkallėt para Pallatit tė Kulturės dhe ku mori pjesė e gjithė Byroja Politike. Pas kėsaj ata u pėrcollėn pėr nė Varrezat e Dėshmorėve tė Kombit nė Tiranė apo dhe nė rrethe tė tjera.
A patėt falėnderime nga familjet kur u kthyet nė Tiranė dhe a ju dukej vetja si "Gjenerali i ushtrisė sė vdekur"?
Patėm shumė falėnderime nga familjet e tė afėrmit tė cilėve ne u gjetėm eshtrat e bijve tė tyre, por nuk mund tė them se na dukej vetja si "Gjenerali i ushtrisė sė vdekur", pasi kishte njė ndryshim tė madh me tė. Ne i pėrkisnim njė ushtrie fitimtare.
gazeta shqiptare
Krijoni Kontakt