Robert D'Angely

[dodoni]

Robert d’Angély dhe vepra e një jete


E. Demo

Botimi i librit Enigma, në shtatë vëllime, është vepra e babait tim Robert D’Angely (Paris, 22 dhjetor 1893 - Paris 22 tetor 1966). Pesë vëllimet e para përbëjnë një vështrim etnografik, historik e gjuhësor mbi Shqipërinë dhe shqiptarët, (Botimet Cismonte e Pumonti, 1990-1991), dhe dy vëllimet e fundit përmbledhur në një, përbëjnë një Gramatikë shqipe të krahasuar. Dorëshkrimi origjinal i Robert d’Angély-së, i shkruar në shtatë fashikuj të numëruar dhe pa titull, i cili në vitin 1962 ishte i gatshëm për botim, qëndroi i pabotuar për gati 30 vjet. Ky dorëshkrim ka titullin Enigma...origjina e racës dhe e gjuhës së pellazgëve, arianëve, hititëve, helenëve, etruskëve, grekëve dhe shqiptarëve, etj...tashmë e zgjidhur. Paris, MCMLXII. Gramatika shqipe e krahasuar përfaqëson për autorin një atu madhore shkencore të veprës së tij.
Robert d’Angély, një pjesë të mirë të fëmijërisë së tij e kaloi nëpër Ballkan, në Shqipëri, Greqi, Turqi e gjetkë. I ati i tij është një inxhinier i ndërtimit të rrugëve dhe urave. Verën ai e kalon në Francë dhe udhëton shumë. Përveç frëngjishtes, flet lirshëm gjuhën shqipe (përfshi këtu të dy dialektet, gegë dhe toskë), greqishten, turqishten, italishten, anglishten, gjermanishten dhe gjuhë të tjera. Ai e njeh mjaft mirë greqishten e vjetër, latinishten dhe autorët klasikë, të cilët i studion në Institutin Filologjik të Athinës. Lexon dhe përkthen lehtësisht tekstet e këtyre autorëve, duke parapëlqyer “babain e historisë“ Herodotin, këtë buronjë të pashtershme, siç e konsideron ai. Në dorëshkrimet e tij ai ka shkruar në greqishten e vjetër tregimin origjinal të Platonit mbi atlantët dhe atë të Herodotit mbi luftën e Trojës, të cilën na e ka lënë të përkthyer. Ai ka një njohje të thellë mbi fenë ortodokse, katolike, islamike, etj. Heronjtë e mitologjisë greko-shqiptare dhe paralelët e tyre latinë i janë familjarë. I vjen keq që për interpretimin e mbishkrimeve të vjetra, studjuesit kanë përdorur pothuajse gjithë gjuhët indo-europiane dhe jo atë të shqiptarëve. Që të ndjekësh tregimin e tij, logjikën dhe refleksionet e tij në raport me kronologjinë dhe vërtetësinë historike, është e nevojshme të imagjinosh gjëndjen sociale e gjuhësore të epokës të cilës ai i referohet pareshtur. Qëllimi që ka ndjekur Robert d’Angély është që të na transmetojë atë çka për të është e dukshme, atë që siç pohon ai, gjuha pellazgjike e cila jeton ende në gjuhën shqipe, është gjuha më e vjetër e grekëve dhe latinëve. Ja pse, unë u lidha veçanërisht me pjesën gjuhësore të Enigmës, duke kërkuar argumentet konkrete e fakte historike, që të respektoja mendimin e tij në mënyrë sa më besnike.
Në librin Enigma, autori i kushton një rëndësi të madhe kronologjisë së ngjarjeve historike, migrimeve, ngjarjeve letrare e historike, pjesëve të tyre gjuhësore, etnografike e gjeografike dhe ndërthurjeve të shumta e komplekse me qëllim që të analizojë mënyrat e ndryshme të gjuhës së komunikimit që mund të rezultonin ose jo. Gjithashtu, në faqet në vazhdim, pas paraqitjes së kujtesës së indeksit të përgjithshëm të Enigmës dhe datat kryesore sipas të cilave zhvillohen në këtë vepër ngjarjet para dhe pas erës sonë, ne ndjekim paraqitjen e lëndës, pjesa e parë e së cilës u kushtohet pellazgëve, etruskëve dhe helenëve…
Enigma e Robert d’Angély është vepra e një jete, e shkruar me qëllim që të rehabilitojë emrin « Albanais », emrin « shkipëtar » dhe në të njëjtën kohë të hedhë dritë mbi të vërtetën e lashtësisë së gjuhës pellazgo-shqiptare dhe që kjo të bëhet e njohur dhe të pranohet. Autori u kërkon shqiptarëve që të vazhdojnë kërkimet, pasi ata kanë një gjuhë kaq të çmuar që është gjuha shqiptare apo pellazgjike. Ai u kërkon gjithashtu shqiptarëve që të thellohen e të flasin në mënyrë korrekte të dy dialektet, gegë e toskë, të njohin në mënyrë perfekte greqishten e vjetër dhe latinishten e kështu dhe autorët klasikë, që ta zgjerojnë këtë studim edhe në fushën e sanskritishtes, të gjuhës zend, gjuhës hitite, hebraishte, arabishte, etj, që më së fundi t’i njohin për të aplikuar principet e përgjithshme të shkencës gjuhësore. Në leximin e veprës së tij dhe në veçanti të vëllimit të V, me analizën e komentit të mbishkrimit pellazgjik të Lemnos dhe të mbishkrimeve të tjera, do të doja të shtoja dhe diçka tjetër të rëndësishme : gurët e vjetër, librat e vjetër dhe gjuhët e vjetra, nuk e kanë thënë ende fjalën e tyre të fundit.
Përktheu Luan Rama


Flet bija e gjuhëtarit dhe etnologut francez, Solanzh d‘Anzheli
Enigma, një portë tek gjuhët orientale
Qysh se kanë kaluar gjashtë vjet nga botimi i parë shqip, në 1998, i veprës së Robert d’Angely, “Enigma-nga pellazgët tek shqitarët”, ajo ka njohur mbi pesë ribotime. Një nga librat më të lexuar të viteve të fundit, në serinë e botimeve të autorëve të huaj që flasin për Shqipërinë dhe shqiptarët dhe ndër të paktët që fokusohen në gjuhën e në veçanti në hipotezën pellazgjike. Vepra e jetës së d’Angely-së e pa dritën e botimit vetëm 30 vjet pas vdekjes. Kjo falë të bijës Solanzh d’Anzheli, mjeke pediatre në profesion, e cila në vizitën e fundit në Tiranë ku po kontribuon në ngritjen e një laboratori diagnostikimi për talasemikët, bën të ditur se vepra e të atit, në vjeshtë do të prezantohet në Shkollën Kombëtare të Gjuhëve Lindore në Paris dhe recenca e shkruar nga Solanzha për “Enigmën”, do të botohet në “Bulletin des anciens eleves de l’Inalco”.
Megjithëse trashëgimtarja d’Anzheli thotë se shqiptarët «e saj» presin së pari të flasin të tjerët për lashtësinë e prejardhjes së tyre dhe jo ata vetë, ajo vazhdon të ndjekë hap pas hapi jehonën e ngadaltë të «Enigmës», pasi ka njohur më parë «vështirësitë e luftës së babait, kur nuk kishte para për ta botuar» sa qe gjallë.
«Ky libër më parë mund të digjej, sepse ka njerëz që nuk duan që e vërteta të thuhet. Por unë kam bindjen se vepra e atij që thotë të vërtetën një ditë do të njihet.»
Solanzh d’Anzheli, bija e një francezi dhe një shqiptareje nga derë e fisme përmetare, erdhi për herë të parë në Shqipëri me të ëmën në vitin 1971, kur i ati kishte pak vite që ishte ndarë nga jeta. «Atëherë vendosa të mos hiqja dorë, për të lënë në duart e shqiptarëve veprën e tim eti. M"u krijua një pasion i pafund për vendin, edhe pse asnjëherë nuk e mora vesh politikën e regjimit të asaj kohe. Shqiptarët asnjëherë nuk flisnin në sytë e një të huaji. Të gjithë më tregonin anët e propagandës komuniste.» Sytë do t’i hapeshin vetëm në Francë, ku pas disa ardhjeve të njëpasnjëshme në Shqipëri, në vitet ’80, do të merrte vesh se çfarë fshihej pas kinse kërthizës së botës, mirëqenies ekonomike dhe «ndërtimit të socializmit me forcat tona». Për njëzet vjet, ‘71-91, deri kur do të binte regjimi i Enver Hoxhës, Solanzha do të mjekonte fëmijët e nomenklaturës këtu apo në Paris. Në vitin ’92 kthehet me bagazhe ndihmash, ilaçesh, veshjesh dhe në vitin 1996, për këtë kontribut, ish presidenti shqiptar i asaj kohe i akordon urdhrin «Naim Frashëri i Artë».
Bija e gjuhëtarit dhe etnologut francez Robert d’Angely, tani është përballë sfidës së fundit: botimit në shqip të Vëllimi VI dhe VII Gramatikës shqiptare të krahasuar që sipas saj bashkë me të tjera dorëshkrime që kanë mbetur pa botuar shkojnë megjithatë drejt teorisë së “Enigmës“. “Gramatika shqiptare e krahasuar“ është ndoshta sinteza e gjithë veprës së tim eti. Ai kërkonte etimologjinë e çdo fjale, për të kuptuar evolucionin e një gjuhe. Por kjo shpjegohet shumë mirë nga parathënia shkruar për të nga profesor Remzi Përnaska“.
Vet Robert d’Angley shpjegon në krye të «Enigmës» se ky libër do të shërbente si hyrje historike e një gramatike etimologjike të krahasuar dhe një fjalori etimologjik të krahasuar të gjuhës së shqipe.
Edhe pse «Enigma» është një vepër që ka hyrë në fondin e Bibliotekave Nacionale në Sorbonë e Pompidu, botimi i saj i vonuar, 30 vjet pas vdekjes së studiuesit, xhelozitë që dalin hapur ndaj hipotezës pellazgjike të d’Angely-së, politikat sekrete që fshihen pas kësaj e që për pasojë i bëjnë studiuesit më të ndrojtur, janë sipas Solanzh d’Angely-së, disa arsye që frenojnë qasjen me mendje hapur drejt «Enigmës».
Ajo është e gëzuar që shumë shpejt «vepra e një jete» do të ketë një prezantim të veçantë për qarqet shkencore e pedagogjike të Shkollës Kombëtare të Gjuhëve Orientale në Paris.






27/09/2004

[Hyllien]

Ne fakt, dy vellimet e fundit jane dhe veprat e tija me te rendesishme, sepse permban fjalorin etimologjik per gjuhen shqipe, qe permbledh dhe jep argumenta shkencore per ate qe ai flet gjate vellimeve te para.