“E vėrteta e promemories sė Trebeshinės pėr Enver Hoxhėn”
Na ishte s’na ishte njė promemorie Ēėshtja e Kasėm Trebeshinės shfaqet e rishfaqet nė mėnyrė ciklike.
Nga dr. Sadik Bejko
Kėshtu ndodhi nė vjeshtėn e vitit 2006, kur kundėr Kadaresė dhe familjes sė tij u organizua njė nga fushatat mė tė pamoralshme nė historinė e kulturės shqiptare. Pikėrisht nė ditėt kur kjo fushatė, qė indinjoi pjesėn mė tė madhe tė publikut shqiptar, ishte nė kulmin e saj, K. Trebeshina, mė aktiv se kurrė, filloi tė dalė nė shtypin dhe nė ekranet e TV-ve nė Shqipėri e nė Kosovė, pėr tė hedhur edhe ai baltėn e vet kundėr Kadaresė. Ky qėndrim meskin kundėr njė kolegu do tė ngjallte padyshim reagime tė ashpra. Dhe ato nuk vonuan. Bomba fatale kundėr Trebeshinės ishte botimi i listės sė themeluesve tė fshehtė tė Sigurimit shqiptar mė 1943. Lista tregonte se Kasėm Trebeshina jo vetėm kishte qenė njė oficer i Sigurimit, siē ishte folur prej kohėsh, por ai kishte qenė themelues i tij. Ai bėnte pjesė nė stafin e ngushtė tė famėkeqit Koēi Xoxe, krimet e tė cilit kishin marrė dhenė. Nė atė kohė, Sigurimi, i cili drejtohej mė shumė nga jugosllavėt se sa nga komunistėt shqiptarė, ishte zyrtarisht mbi partinė. Ai bėnte ē’tė donte pa pyetur askėnd. Kasėm Trebeshina, i reklamuar si “disident numėr njė” i letėrsisė shqipe, kishte qenė pjesėmarrės aktiv nė kėtė organ shtypės, duke u pėrlyer, siē do ta shohim mė poshtė, nė krimet e tij.
Njė shkrim i gjatė, i ashpėr, e tepėr tronditės u botua nė shtyp dhe u pėrhap gjerėsisht nė internet nga Skėnder Gjoni, pas emrit tė tė cilit ėshtė, me sa duket, njė mjek i vjetėr. Nga tė dhėnat e shkrimit kuptohet se njeriu kishte dijeni tė thella mbi tė kaluarėn jo vetėm tė Trebeshinės, por edhe tė zyrtarėve tė tjerė tė Sigurimit qė, siē del, bėnin vizita mjekėsore tek ai. Kėshtu ai tregon bisedat me njė tjetėr themelues tė Sigurimit, Thoma Karamello, njė personazh i harruar prej kohėsh, por qė nė atė kohė, ashtu si Trebeshina, ishte hetues. Komentet e Thoma Karamellos pėr egėrsinė e kolegut tė vet, Trebeshinės, janė ngjethėse.
Nė shtyp ėshtė shkruar pėr shkrimtarin Sotir Andoni, i arrestuar fill pas luftės dhe i marrė nė pyetje ditė dhe net prej Trebeshinės. Kjo pjesė e errėt e biografisė sė “disidentit”, do tė vinte nė dyshim gjithė versionin e reklamuar tė heroizmave tė tij. Do tė kujtoheshin periudha qė ai nuk i pėrmendte, si dy vjetėt e shėrbimit nė Beograd etj. Por dyshimi kryesor do tė binte mbi “Promemorien” e tij, atė pėr tė cilėn ai mburrej dhe mbi tė cilėn ishte ngritur legjenda e tij. Asnjė arkiv nuk vėrtetonte vėrtetėsinė e kėsaj “promemorieje”. Nė asnjė dokument tjetėr hetimor, apo vendim gjyqi, ose kritikė kundėr Trebeshinės, nuk pėrmendet kjo “promemorie” si faj i kėtij shkrimtari. Njė analizė logjike e saj tė ēonte nė pėrfundimin se ajo ishte e sajuar, pra e rreme. “Promemoria” ka datėn tetor 1953. Ndėrkaq, disa muaj mė parė, autori i promemories ka botuar nė “Zėri i Popullit” poemėn pėr Stalinin, veprėn mė servile tė letėrsisė shqipe, pėr kėtė tiran.
Shumė njerėz me tė drejtė bėnė pyetjen: si ėshtė e mundur qė njė autor disident tė shkruajė kėtė poemė kaq servile pėr diktatorin komunist, Stalinin? Dhe pyetja tjetėr; si ėshtė e mundur qė autori qė i thotė Stalinit “Promete”, ėshtė i njėjti me autorin e promemories, ku i thotė Enver Hoxhės “vrasės”?!
Kėto dy gjėra nuk mund tė rrinė bashkė. Njėra duhet tė bjerė. Poema ėshtė e botuar nė “Zėri i Popullit” mė 1953, kurse promemoria na doli nė shesh pas rėnies sė komunizmit. Pra, ajo qė bije, qė ėshtė e rreme, ėshtė promemoria.
Pyetje tė tjera e rrėzojnė tė ashtuquajturėn promemorie. Si ėshtė e mundur qė ky udhėheqėsi ynė, pasi t’i thuash “vrasės”, na qenka kaq liberal saqė nuk ta quan pėr tė madhe, por tė dėnon si me pupla? Ne e dimė ē’tė bėnte Enver Hoxha pėr njė tė qindtėn e akuzės sė promemories.
Pas pėrjashtimit nga partia dhe ca ecejakeve nga burgu nė spital, e nga spitali nė internim, Trebeshina, mė 1960, pra disa vite mė pas, na qenka i rehabilituar, bile ka fituar tė drejtėn e botimit dhe boton njėra pas tjetrės poema e drama, si “Artani e Minja”, “Kruja e rrethuar” etj. Vėrtet liberal i madh ky Enver Hoxha!
Por ne e dimė se sa liberal ishte Enver Hoxha, e sidomos po t’i thoshe se do ta mbytėsh Shqipėrinė nė gjak.
Por ēudia s’mbaron me kaq. Kasėm Trebeshina na reklamohet si njė i burgosur politik i statusit tė madh, ndėrkaq, vėllai i tij, Myzafer Trebeshina, vazhdon tė jetė anėtar i Komitetit Qendror tė Partisė dhe, familja e tij, gjysma vazhdon tė jetė nė Sigurim e gjysma nė aparatin e partisė. Ēudira, ēudira tė mėdha! Ne e dimė mirė se ē’ndodhte me njė familje ku kishte njė tė burgosur tė vėrtetė politik. Ajo shtėpi ishte mė e izoluar se sa shtėpia ku ka rėnė murtaja. Mirėpo kjo shtėpi e Trebeshinės paskėsh qenė ndryshe!
Kaq e vėrtetė ėshtė kjo, saqė nė librin biografik mbi Trebeshinėn, tė hartuar nga Nuri Dragoi, tregohet se kur erdhi puna tė kryhej njė nga ndalimet e Trebeshinės, ishte nipi i tij, Fatos Trebeshina, hetues kryesor i Ministrisė sė Brendshme nė kryeqytet qė duhej tė bėnte arrestimin. Kėsaj i thonė lodėr kukamshefti brenda familjes! Lodėr me disidencė e me arrestime. Por ne e dimė se e vėrteta pėr arrestime dhe ekzekutime ka qenė fare e ndryshme.
Ka edhe mė. Nė njė intervistė tė tij, Trebeshina vetė pohon se gjatė kohės qė ishte i dėnuar, Enver Hoxha i vinte pėr vizitė nė familje, nė festa! Dhe, pėr ēudi, kjo nuk ėshtė fantazi, por e vėrtetė, po ta lidhim me ato qė thamė mė lart.
Ne e dimė se ē’ndodhte me familjet ku kishte pasur arrestime politike. Jo Enver Hoxha, por njė anėtar i thjeshtė partie nuk afrohej mė. Jo njė anėtar partie, por as fqinji i shkallės nuk guxonte tė trokiste.
Atėherė si shpjegohet e gjithė kjo?
Shpjegimi ėshtė i thjeshtė: Kasėm Trebeshina nė shumicėn e kohės sė regjimit komunist nuk ėshtė konsideruar i burgosur politik, por njė njeri me probleme shėndetėsore. Ai, pavarėsisht se mund tė bėnte proēka, konsiderohej gjithmonė “i yni”, “i partisė”. Ndaj i faleshin proēkat dhe familja nuk pėsonte asgjė. Ai, e shumta quhej njė “dele e zezė”, qė, ndoshta, mund tė pėrmirėsohej. Atij i lejoheshin nazet, sepse fisi i tij i kishte bėrė shėrbime tė mėdha partisė. Ai vetė kishte bėrė shėrbime tepėr speciale, ndaj ndihej i pėrkėdhelur. Pėr disa nga kėto shėrbime, prej tė cilave lexuesit do t’i ngjethet mishtė, do tė flasim mė tutje.
Pėrpara se tė vijmė tek ato, na duhet tė themi se kanė plotėsisht tė drejtė ata qė mendojnė se “promemoria” e Trebeshinės s’ėshtė gjė tjetėr, veēse njė trillim, njė sajesė e prodhuar prej atij vetė dhe kushėririt tė tij, Ardian Klosi, nė fillim tė viteve ‘90.
Nė letrat e Kasėm Trebeshinės tė vitit 1962 dhe 1963 drejtuar Byrosė Politike dhe vetė Enver Hoxhės, botuar sė fundi nė njė “dossier” special nga gazeta “55”, thuhet se ai ėshtė njė qytetar i bindur, qė e respekton shtetin dhe autoritetet e tij, qė nuk ka asgjė kundėr partisė dhe pushtetit, qė ka shkruar vepra tė realizmit socialist, qė do t’i djegė veprat e tij tė gabuara, qė do tė mbyllet e struket nė shtėpi, vetėm qė tė kthehet nė Tiranė. Vallė i ka harruar Trebeshina kėto letra e lutje tė pėrulura drejtuar diktatorit, atij qė nė “promemorien” fantazmė e paska quajtur vrasės? Po vallė Haxhi Kroi, sekretari personal i diktatorit, i lėnė nga trutė ishte, kur nė pėrgjigjen pėr letrat e Trebeshinės pėrmend ndaj tij vetėm dy akuza: ka ikur nga partia, ka dashur tė shkojė nė njė vend kapitalist? Si e kishte harruar ai promemorien, ku shefi i tij, Enver Hoxha, quhej vrasės? Trebeshinėn e takojnė gjeneralėt famėkeq tė Sigurimit, tė tillė si: Hakani, Haznedari dhe i thonė “ti je shoku ynė”. Edhe kėta e kishin harruar promemorien? Ramiz Alia, Rita Marko, Haki Toska, Vangjelo Sotiriadhi, gati gjithė kupola e lartė e partisė, merren me letrat e Kasėm Trebeshinės. Ata nuk harrojnė tė japin deri porosi qė mund t’i konsiderosh stringla, pėr shembull, atė qė ai “tė mos japė letėrsi nė Gramsh”, por e harrojnė promemorien. Pse kėshtu? Sepse pėr turp e pėr faqe tė zezė promemoria ėshtė vetėm e sajuar, se me tė ėshtė spekuluar ndyrėsisht. Nga kjo ngritje e shtetit dhe e partisė nė kėmbė nė vitet 1960 pėr problemet e letrave tė Trebeshinės, mund tė kuptohet diēka tjetėr: ēfarė gjėje me rėndėsi dinte Trebeshina, pėr tė cilėn Kupola e lartė e Partisė dhe e Sigurimit ishte aq e interesuar? Me ē’shėrbime e ka paguar Trebeshina largimin e tij nga internimi nė Gramsh? Normalisht ai ishte kaq i zėnė pisk prej tyre, sa gjithēka tė rėndė tė radhės mund ta pranonte. Pėr kėto njė ditė do tė flasin arkivat. Diēka do ta themi dhe nė vazhdim tė kėtij shkrimi.
Himnizimi i njė tė vetėshpalluri antishqiptar
Nga vitet 2000 figura e “disidentit dhe e shkrimtarit tė madh” po venitej dhe po merrte pėrherė e mė me kokėposhtė. Reagimi i palės tjetėr, i mbėshtetėsve tė Trebeshinės, nuk do tė vononte. Pėrveē ndonjė emisioni televiziv pėr letėrsinė, ndonjė shkrimi a interviste aty-kėtu do tė botohej njė libėr biografik aq shumė himnizues, saqė vėshtirė tė merret seriozisht. Parathėnien e ekzaltuar, si gjithmonė, e ka shkruar panegjeristi i tij, Ardian Klosi. Kėtij tani do t’i shfaqet nė krah dhe njė shok armėsh i ri, njė farė Dilaver Bengasi, ish-kryetar i hetuesisė sė Ministrisė sė Brendshme nė Tiranė, ish-drejtor i Pėrgjithshėm i Policisė mė 1990. I akuzuar pėr krime dhe dhunė kundėr studentėve tė dhjetorit. I akuzuar pėr vrasje nė Shkodėr dhe nė Tiranė. Sė fundi, i dėnuar me burgim tė rėndė pėr krime kundėr njerėzimit, pas rėnies sė komunizmit. Shoqėri tė bukur zgjedh Ardian Klosi pėr t’i bėrė lobing Trebeshinės! Nė vazhdim tė kėtij shkrimi, do tė sjellim ca dokumente shumė bezdisėse pėr A.Klosin dhe kjo shoqėri s’do tė na duket aq e papritur!
Libri biografik i N.Dragoit ėshtė himnizues, por, pėr ēudi, pikėrisht nė kėtė libėr, siē do tė tregohet mė pas, dalin disa nga njollat mė tė errėta tė biografisė sė Trebeshinės.
Para se tė merremi me kėto njolla, do tė shohim dy-tri ēaste tė tjera, gjithmonė tė lidhura me kėtė libėr.
Ka kohė qė ėshtė bėrė e njohur shpallja prej vetė Kasėm Trebeshinės si shkrimtar turk, ose me origjinė turke. Asgjė tė keqe nuk ka nė kėtė identifikim. Letėrsitė evropiane e botėrore janė tė mbushura me shembuj shkrimtarėsh qė lėvrojnė njė gjuhė, por origjinėn e kanė nė njė komb tjetėr. Tek ne gjithashtu ka e mund tė ketė prapė shembuj tė tillė.
Problemi me Trebeshinėn ndėrlikohet kur ai, duke u shpallur turk, nis e shan Shqipėrinė dhe shqiptarėt. Edhe pėr kėtė ėshtė i lirė nė njė shtet ligjor demokratik. Ndėrkaq, duhet thėnė, se ndėrsa ėshtė i lirė ligjėrisht, nuk ėshtė i tillė moralisht.
Urrejtja e Kasėm Trebeshinės kundėr shkrimtarėve shqiptarė, sharjet e tij, shpifjet, nuk njohin asnjė kufi. Kjo urrejtje zgjerohet e drejtohet kundėr Shqipėrisė, kundėr kombit shqiptar, dhe sidomos kundėr ikonave tė tij si Gjergj Kastrioti Skėnderbeu etj.
Toleranca ndaj tij, natyrisht, ėshtė e mirė dhe shqiptarėt bėjnė mirė qė tregohen tolerantė. Mirėpo, nė kėtė rast, nuk do tė bėnin keq po t’i drejtoheshin Trebeshinės, “zoti turk, nė qoftė se paske kaq urrejtje pėr kėtė vend, s’do tė bėje keq tė ikje nė vendin qė e ke shpallur atdheun tėnd, nė Turqi”.
Antishqiptarizmi i kėtij njeriu ėshtė i padurueshėm. Nė librin e Dragoit tregohet episodi kur Trebeshina mburret pėrpara gazetarėve italianė. Habisė sė njė farė profesori italian qė pretendon se i njeh mirė shqiptarėt, dhe qė haptas lė tė kuptojė se ata nuk janė tė guximshėm, ndėrsa Trebeshina na qenka i tillė, Kasėmi i pėrgjigjet se ai ėshtė trim ngaqė ėshtė turk! “Ndryshoj ia ktheva, se jam me origjinė turke. Ne kemi bėrė njė perandori tė tėrė qė u shtri nė tre kontinente” (fq.302).
Por antishqiptarizmi shpallet nė mėnyrė tė plotė nė librin e tij “Mekami”. Ky libėr ėshtė fyerja mė e pabesė qė i ėshtė bėrė kombit shqiptar nga njė shkrimtar qė, kur ia do interesi paraqitet si shqiptar, e kur i leverdis, kthehet nė turk. Novela e gjatė flet pėr pushtimin e Shqipėrisė prej turqve. Turqit paraqiten nė novelė si trima e fisnikė e qė po qytetėrojnė Shqipėrinė. Mirėpo shqiptarėt, si “kaurė tė pabesė” qė janė, nuk e ēmojnė fisnikėrinė turke. Dhe me djallėzi pėrpiqen t’i mashtrojnė ata. Shqiptarėt frikacakė iu servirin gratė dhe vajzat e tyre azganėve turq, me qėllim qė t’i vėnė nė gjunjė e pėr t’i goditur pabesisht. Nė krye tė shqiptarėve ėshtė njė farė Skėnderbeu, njė hajdut kuajsh dhe spiun i Italisė. Por dredhitė e shqiptarėve demaskohen dhe turqit trima u japin njė mėsim qė ta mbajnė mend gjithė jetėn.
Kjo ėshtė pėrmbajtja e kėtij libri, qė autori me shumė krenari ua kushton stėrgjyshėrve tė tij turq.
Njė pyetje del: si e justifikojnė nė ndėrgjegjen e tyre tifozėt e Trebeshinės kėtė pamflet antishqiptar? Pėr ne tė tjerėt kjo nuk duket kaq shumė e papritur. Po tė kujtosh biografinė e Trebeshinės, pjesėmarrjen e tij nė grupin themelues tė Sigurimit, i cili drejtohej nga jugosllavėt, stafin e Koēi Xoxes, ku Trebeshina ka bėrė pjesė, urrejtjen e jugosllavėve, e veēanėrisht tė Koēi Xoxes pėr Gjergj Kastriotin, del se nė tė gjitha kėto ka njė fill tė pandėrprerė antishqiptar.
Panorama
09/08/2007
Krijoni Kontakt