Parathėnie

"Harta etnomuzikore" - makrostrukturė e folklorit muzikor shqiptar

Nė analizat qė do tė bėjmė mė poshtė mbi lėndėn muzikore folklorike shqiptare do tė vėrejmė se brenda pėr brenda kėtij folklori ekzistojnė parapėlqime tė ndryshme si pėr mėnyrat e tė kėnduarit, shkallėt muzikore, veglat apo muzikėn vokale etj. Kėto parapėlqime padyshim janė tė lidhura me njė makrsotrukturė, qė mund ta quajmė “harta etnomuzikore” shqiptare, brenda sė cilės do tė gjejmė tiparet dhe vetitė e pėrbashkėta, por dhe diferencat qė ekzistojnė brenda folklorit muzilor shqiptar.

Si hap tė parė, do tė vėrejmė se lumi Shkumbin, pėrveēse ėshtė njė kufi midis dialekteve geg dhe atij tosk, nė vėshtrimin tonė shėrben edhe si njė orientues natyral pėr ndarjen e hartės sonė etnomuzikore nė dy pjesė. Nga lumi Shkumbin dhe mė nė jug do tė kemi zonėn iso-polifonike tė tė shprehurit muzikor (dy, tre dhe katėr zėrėshe) apo atė shumėzėrėshe, siē jemi mėsuar rėndom ta quajmė, dhe nga lumi Shkumbin e mė nė veri do tė kemi zonėn monodike tė tė shprehurit muzikor (monodi, monodi me shoqėrim apo edhe homofoni). Sipas Sokolit “…atje ku flitet gegėnishtja kemi muzikė homofonike, kurse pėrposhtė kėtij lumi, atje ku ndihet rotacizmi i bashkėtingėllores n nė r ose diftongu ua e tjera veēori fonetike tė toskėnishtes, atje ndihet dhe isoja sė bashku me veēoritė e tjera polifonike”.[1] Nė zonėn e jugut tė Shkumbinit do tė pėrfshihen Toskėria, Labėria, Ēamėria, Myzeqeja, ndėrsa nė atė tė veriut tė Shkumbinit gjithė veriu i Shqipėrisė me ndarjet pėrkatėse tė zonave etnografike. [2]

(Hartat)

Po kėshtu, si nė njė ekuacion, zona iso-polifonike jugore ndėrlidhet ngushtė vetėm me shkallėt muzikore pentatonike, ndėrkohė qė zona monodike ndėrlidhet ngushtė vetėm me shkallėt modale, diatonike por dhe ato kromatike. Pėr rrjedhojė, kėto veēori pasqyrohen edhe nė preferencat pėr veglat muzikore popullore, pėr veshjet, arkitekturėn popullore etj. Siē do tė shohim, nė folklorin muzikor shqiptar do tė kemi vegla mbarėshqiptare, por dhe vegla muzikore popullore, tė cilat janė tė lidhura ngushtė me kėtė skemė tė ndarjes sė folk-muzikės sonė. Ndėr to, do tė pėrmendja si mbarėshqiptar fyellin, dhe si tė veēantė pėr zonėn monodike lahutėn dhe ēiftelinė dhe pėr zonėn iso-polifonike biculėn, gajden apo llautėn.

Ėshtė e kuptueshme se lumi Shkumbin nuk mund t’i ndajė si me thikė kėto zona, pasi nė tė dy brigjet e tij, si nė atė verior ashtu edhe nė atė jugor, shtrihen disa mikrozona, tė cilat le t’i quajmė kufitare, nė foklorin e tė cilave shkrihen tiparet qė reflektohen nga tė dy anėt. Si rezultat, do tė gjejmė polifoni dhe pentatonikė edhe nė disa fshatra tė rrethit tė Tiranės, disa ngjyrime modale nė Librazhd, si dhe bashkėjetesė tė polifonisė dhe monodisė nė muzikėn popullore brenda njė fshati, siē ėshtė rasti i fshatit Ladorisht qė gjendet nė “Maqedoninė toske” etj. Por, gjithėsesi ky ėshtė njė fenomen qė nuk e prish kėtė klasifikim tė hartės sonė etnomuzikore.

Sesi ėshtė mbėrritur nė kėtė klasifikim, ėshtė njė ēėshtje qė hap shumė diskutime, por kjo makrastrukturė e folklorit tonė muzikor, me gjithė ndarjet qė ekzistojnė, ėshtė njė shprehje e drejtpėrdrejtė e faktit, se folklori ynė muzikor ėshtė origjinal, se ėshtė i ndryshėm nė variante dhe, si i tillė, nuk krijon ndarje artificiale. Kėto ndarje artificiale nuk ekzistojnė, sepse mbi tė gjithė kėtė makrsotrukturė vepron njė metodė e pėrgjithshme kompozicionale popullore, e cila siguron unitetin e kėtyre dy njėsive, por dhe diversitetin e shprehjes sė tyre. Se ē’ėshtė dhe nga buron kjo, mund tė themi se ajo ėshtė vetėm nje element i etnosit tonė, i cili ende ka ngelur i pazbėrthyer deri nė fund.