Martin Camaj

[Xhuxhumaku]

LENI LUMEJT

Leni lumejt te derdhen te gjithe ne Adrie
dhe ne detin Jon
e rrezja te lodroje me vale
per kenaqje te zemres e te mendes sone.
Vashat t'i lagun kambet n'uje
para syve tone te qarte.

Ngjyra e grunit dhe e ullinit
t'u shihet ne faqe e ne bebezat e synit
dhe kulmi i shpise te jete bungu
e pragu guri.

Kur te ulen valet
fryma jone do te matet
me gjansine e detit: atehere
do te pushojme
te kambet e bjeshkve te bardha.

Marre nga LIRIKA MES DY MOTEVE (f.42) e poetit Martin Camaj
BOTIM "HYLLI I DRITES"
1995

[Xhuxhumaku]

MIMOZAT

Simjet per te paren here
mimozat ne doren e nji vashe i pashe
qetsisht tue marrun fryme si ne dege.

Mimozat erdhen tue pru me vehte
ngjyren e ditve te blera,
afshin e zemrave qe rriten nga nji fije
per dite, pershperitjet e egra e te lehta
te atyne qe shkelen ne prakun e jetes
me kambe te dyshimta, me frige.
Me duer tona te vrashta,
te zanuna me sende tjera,
s'kemi si me u perkite
dhe aroma juej humb ne eren e luleve
te mbytuna ne parzmet e grave vjeshtore.
Lule mimozash, bartse kujtimesh,
mes stinve e te pa stine
na s'kthejme kurr ma te ju.

Simjet per te paren here
mimozat ne doren e nji vashe i pashe
qetsisht tue marrun fryme si ne dege.

Marre nga LIRIKA MIDIS DY MOTEVE (f.54-55) e poetit Martin Camaj
Botim "HYLLI I DRITES"
1995

[Albo]

Një shtëpi për Martinin e Camajve


Elsa Demo

Erika Camaj bëhet dëshmitare e kërkesës së parë zyrtare që bashkëkombasit e Martin Camajt u drejtojnë autoriteteve të larta për kthimin në muze të shtëpisë së lindjes së shkrimtarit në Telum

Shkodër
Erika Camaj, bashkëshorte dhe bashkëpunëtore e Martin Camaj. Ishte ose diçitura e madhe e fotos ku rrinin sup më sup një çift të sapomartuarish në vitet ’70, ose tregonte se gruaja e ulur poshtë tyre ishte pikërisht Erika, e veja e Martinit të Camajve, siç dëgjohej dje ndonjë zë bashkëfshatarësh ta thërriste shkrimtarin prej Temali. Në bibliotekën e Rektoratit të Universitetit “Luigj Gurakuqi” të Shkodrës ata dhe të tjerë nderuan praninë e zonjës Camaj e cila sadoqë 14 vjet kanë kaluar nga vdekja e të shoqit, e ka të përvitshme një vizitë në Shqipërinë, Shkodrën e Dukagjinin e tij. U desh ky rast që për herë të parë që shoqatë e re, me tre-katër vjet jetë, e quajtur “Dukagjini” të hedhë publikisht kërkesën për shndërrimi në muze të shtëpisë së lindjes së Martin Camajt.
Studiuesi shkodran Villy Kamsi përmblodhi me pak fjalë shumë të tjera që u thanë për figurën e Martin Camajt dje: Pati fatin që doli jashtë kampit e terrorit të kuq dhe fakti që doli në Perëndim, do ta bënte një nga poetët më të mëdhenj. Kjo figurë nuk njihet sa duhet e si duhet në vendin tonë, sepse nuk ekziston vullneti që të njihen disa figura madhore të së kaluarës.
Në këto tone diskutimi, Shoqata “Dukagjini” shpalli dje Anëtare Nderi të shoqatës Erika Camaj, me motivacionin “bashkëshorte dhe bashkëpunëtore e një prej figurave më të njohura evropiane” duke i dorëzuar zonjës çertifikatën e nderit dhe një koleksion të gazetës “Dukagjini”. Kryesia bëri të ditur se nga dje autoriteteve të larta për çështje të kulturës e të trashëgimisë, Ministrisë së Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve dhe Institutit të Monumenteve të Kulturës, u shtrohet propozimi për kthimin Monument Kulture dhe shndërrimin në muze të shtëpisë së lindjes së Martin Camajt në fshatin Telum të komunës së Temalit. Këtu më 21 korrik 1925 zë fill jeta e Martinit të Camajve, fëmijëria e mbushur me mite e legjenda me njerëz e që të gjitha bashkë jo të zakonta zbërthehen me gjuhën e simboleve, metaforave në letërsinë e hershme dhe të vonë të poetit e shkrimtarit. U largua nga Telumi 13-14-vjeçar për të studiuar në Kolegjin Jezuit të Shkodrës. E kush dilte prej andej e kishte të vulosur fatin e jetës ndër libra. Përvoja si mësues zgjat deri në momentin kur u duk qartë se ç’rruge po shkonte Shqipëria e re komuniste. Arratiset në ish-Jugosllavi, kryen studimet në Universitetin e Beogradit, largohet edhe andej në ’56-ën, shkon në Romë ku ndodh takimi fatlum i dy intelektualëve, Camaj-Koliqi. Pak vjet këtu, për të ikur njëherë e përgjithmonë drejt Gjermanisë, ku vendoset në Mynih. Këtu mbyll jetën në 12 mars 1992. Në këtë hark kohor jashtë Shqipërisë shkruan gjithë veprat “Nji fyell ndër male”, “Kanga e vërrinit”, “Djella”, “Lirika mes dy moteve”, “Njeriu më vete e me tjerë”, “Dranja”, “Rrathë”, “Karpa”, etj., të cilat për herë të parë u botuan në pesë vëllime në territorin shtetëror të vendit të tij vetëm pas vdekjes. Nuk ishte më i ndaluar. Shtëpia botuese “Camaj-Pipa” me qendër në Shkodër vazhdon ta ribotojë. Kjo vepër u vlerësua zyrtarisht vetëm në vitin 2002, me Çmimin e Ministrisë së Kulturës “Penda e Artë”.
Shtëpia e lindjes është aty, mbahet deri-diku mirë, për aq sa jetoi dhe vëllai i shkrimtarit. Erika Camaj premtoi dje se nëse do të ketë vërtet një shtëpi muze ajo do të sjellë nga larg objektet e Martinit, njeriut me të cilin jetoi mbi 30 vjet. Gruaja sot ngjan shumë me nusen që e vështron gjithë admirim burrin shtatlartë. Është fotoja e martesës që Erika e ka shkëputur nga albumi familjar. Në gegërishten e të shoqit dje ajo tha: “Në vitin 1963 kam dëgjuar prej Martinit fjalën Dukagjin. Në vitin 1993 kur erdha për herë të parë në Shqipëri, nuk jam ndjerë e huaj. Farefisi Camaj ma ka lehtësuar ardhjen. Më keni dhënë bukë, krypë e zemër. Po flasim për zemrën, flasim për dashurinë dhe dashuria pa tolerancë është e pakompletueme”.
Përtej dëshirës dhe vullnetit të këtyre njerëzve e vërteta është se çdo nismë civile a shoqate për të pasur muze shtëpi shkrimtarësh, tek ne ka dështuar. Vullneti nga lart, ai politik nuk i llogarit dështimet, ndaj është i pushtetshëm.


Zonja Camaj ju me modesti nderoheni nga dukagjinasit edhe si bashkëpunëtore e Martin Camajt. Si ka qenë ky bashkëpunim intelektual mes jush?

Unë e kam të vështirë të flas për dimensionin e Martin Camajt, atë mund ta japin vetë shqiptarët dhe vetëm shqiptarët. Unë e kam shoqëruar atë gjatë gjithë kohës, kjo është mëse e natyrshme. Kemi qenë gjithmonë në bashkëpunim, sidomos për botimin e veprave të tij letrare, por ka qenë dhe një grup pune mund të them i pranishëm në përpunimin dhe përgatitjen për shtyp të këtyre veprave. Unë duhet të përmend zotin Joachim Lanksch i cili është marrë konkretisht edhe me përkthimin e veprave të Martin Camajt të cilit i jam edhe mirënjohëse.
Kjo punë ka qënë mëse e vazhdueshme. Kam qenë e pranishme në veprimtarinë e tij, kam shkruar bile dhe në periudhën kur ai nuk ishte në gjendje të shkruante. Kam shkruar në makinë punimet dhe korrespondencën e tij. Pra është një shoqërim bashkëshortor në disa drejtime. Duke lexuar këto vepra, kjo ka bërë që t’i njoh shqiptarët shumë mirë, është dhe fakt që e ndjej veten shumë mirë si shqiptare.

Nga gjithë kjo punë ka ende të panjohura nga vepra e Camajt që presin botimin?
Nuk kam vepra në dorëshkrim, e fundit e botuar ka qenë “Jasmina dhe Epigami”, e cila u botua nga Camaj-Pipaj, përpara tre vitesh.

Është e vërtetë që Camaj e pati më lehtë të rritej intelektualisht në një vend të huaj duke jetuar virtualisht me Shqipërinë e tij?

Po është e vërtetë që ai ka jetuar virtualisht me Shqipërinë. Shqipëria dhe shqiptarët kanë ngadhënjyer pjesën më të madhe të ëndrrave të tij.

Nëse kjo shtëpi muze do të bëhet, çfarë do të sjellë zonja Camaj aty?
Sigurisht që do të sjell objekte të ndryshme që i përkasin Martinit. Për shembull tavolinën e punës...

Libra? Ç’do të bëhet me bibliotekën e tij të famshme?

Për bibliotekën s’di ç’të them. Nuk di ende ç’të bëj, është një bibliotekë madhështore.

[shigjeta]

Trashëgimi

Katundi arbresh kaluer
mbi qafën e bjeshkës
shklet majën e humnerës
Shum ujë në lum
veshi i shkambit ushton.

Dheu më vren me synin e plakës
njiqindvjeçare
"Nanëmadhe, po shkon:
çka don me vehte të merrsh
në kodrinë, nën qeparisa?"
"Hijen e tire, bir!"

Dimën. Në ferrën e murrizit
la delja tri fjolla leshi.
Tri fjalë më la tezja arbreshe
te dheu i eshtnave tonë.

Fjalët e gjuhës seme - nji
udhtimë e gjatë e gjatë në kohë,
nji ushtimë e gjatë e gjatë
ndër veshë.

"Lirika midis dy moteve" - 1995

[[Perla]]

TINGUJT E PARE

Pava n'per qiellin e vrrinit dikur
tue kalue shume re
dhe lumejt e turbullt tue bajtun
gur e lande.
Tue hy ne t'shtaten vjet
ujkun e pava n'ikje me bisht nder kambe
e me veshe te cuem currk perpjete.
Shkova me njerzit e mij
shtigjeve te ngushta t'malit
e pata e u et.
Ndigjova ortiqet e bubullimen e motot
e fjalen "mos u tremb" ...tim ti.
Verat e lugjeve i ruej ne parzen
e n'flatzat e gjethit t'blere dhe sot
vendet e mija t'para i shoh.
Tingujt e currilave ne lagetina
e zani monoton i pipezes feminore
me mote n'mue jane rrite,
lule gjakut ne shullaje
per te dalun kange nje dite.

[Dragut]

Kam pasur dyshime per stilin e tij ne fillim. Shume impenjues por mesova ta dua pak nga pak per te mos u shkeputur. Eshte i mrekullueshem, dhe lexova diku qe eshte bere vrejtja e mungeses se studimit te vepres se tij. Eshte e vertete, si mund te lihet pas studiuar nje shkrimtar si Camaj, kur po lakohen ne "vepra studimore" shkrimtare medioker.

[[Perla]]

Qyteti i lodrave

Rruga e ndan qytetin dysh:
kendej drite
djersiten permbas vetrine
gjarpni lekure,
krokodili hap e mbyll syte,
kanguri then arra me kthize
kundruell pinguinit me rruza
ne qafe.

Hijet e njerezve
Andej ne terrin e eger
Mbesin vrare ne dege,
mandej bien, nje derr,
nje ujk,nje tjeter tiger
e pijne voj e uthull ne lume
dhe dalin kukulla hekuri ne breg.

[[Perla]]

Vargu im nuk ishte

Vargu im nuk ishte tragjedi
Ne fillim as fund.

Ai ishte fill i leshte
Tjerre prej bulza gishtash
Femnore

E u keput aty te habia
E zemres,
Lendim i holle.

Triskull bime me lule n'krye
Pa fryt
Do te kishte qene
Gjarpen.

[Bahtir Hamza]

yes yes and yes

[Xhuxhumaku]

Lanksch: Ditët kur mësoja shqipen me Martin Camajn

Sot, në 84-vjetorin e lindjes së pedagogut, mikut dhe shkrimtarit nga i cili njohu më së pari poezinë shqipe, përkthyesi gjerman, Hans-Joachim Lanksch, kujton kohët kur ai, një djalosh i ri, rrekej të mësonte gjuhën shqipe

Oliverta Lila

Sot, mësuesi i tij i shqipes do të mbushte 84 vjeç. Atëherë, një i ri i etur të përvetësonte gjuhë të huaja, Hans-Joachim Lanksch takohet me Martin Camajn. Ai do ta udhëhiqte jo vetëm në terrene gjuhësore, por edhe letrare. Atëherë kur mund të lexonte mirë shqip, Camaj, tashmë pedagog dhe mik i tij, e tërhoqi edhe si shkrimtar. Lanksch njihet për publikun shqiptar si përkthyes i poezive të tij në gjermanisht. Azem Shkreli, Ali Podrimja, Kasëm Trebeshina janë të tjerë shkrimtarë shqiptarë, të cilët ai i ka përcjellë te publiku gjerman. Misioni i tij vazhdon edhe sot, ndonëse thekson vështirësitë e botimit të letërsisë shqiptare në vendet gjermanishtfolëse. Në intervistën e mëposhtme, Lanksch tregon qasjen dhe interesat e tij për krijimet poetike të ditëve të sotme.

Zoti Lanksch, si ka qenë kontakti i parë me gjuhën shqipe?

Kontakti i parë me shqipen ka kenë metoda e gjuhës shqipe (varianti geg) e Martin Camajt, "Lehrbuch der albanischen Sprache". Mbas afro shtatë leksionesh vendosa që kjo gjuhë nuk mund të mësohet dhe e ndërprita mësimin e saj. Mirëpo, nuk më la rehat problemi i gjuhës së "pamësueshme", sidomos mbasi në gjimnaz i kisha bâ ballë mësimit të nji gjuhe jo indeuropiane (hebraishtja biblike). Mbas nji kohe zuna me mësue me metodën e shkëlqyeshme për mësimin autodidaktik të gjuhës së njisueme, "Gjuha shqipe 1-3" të L. Radovickës, Z. Karapicit dhe A. Tomës, dhe studioja tekste në shqipen standarde me Martin Camajn. Kur kisha kontakte të para me shqiptarët e Kosovës, nuk i merrja vesh fare dhe ata s‘më kuptonin mue, kështu që prof. Camaj nisi me lexue me mue proza popullore të mbledhuna prej Anton Çetës. Mësimin e shqipes e rrumbullaksoja me manualin e shqipes për tre variantet e saj (gegnishtja, gjuha standarde dhe arbnishtja), "Albanian Grammar" prej Martin Camajt.

Më tregoni pak për fjalët e para që nisët të mësonit...

Metoda e Martin Camajt nuk filloi me fjali të tipit "Agroni është mësues. Teuta është mësuese...", por me nji prozë popullore, "Ujku dhe poçari", ku më bani përshtypje fjala e parë, "ujku", me kenë se ajo duket fort ekzotike ndërsa lidhet etimologjikisht me fjalët e gjuhëve sllave për "ujk": volk, vlk, vuk etj.

Ju keni qenë nxënës i Martin Camajt. Si do ta vlerësonit si njeri dhe si shkrimtar?

Nga nji anë ka kenë njeri fort punëtor me disiplinë të madhe. Përveç ligjëratave dhe leksioneve n‘universitet merrej me punë hulumtuese linguistike. Krahas me punën shkencore merrej me veprimtari të gjanë krijuese në disa gjini letrare. Njikohësisht, Martin Camaj ka kenë njeri jashtëzakonisht i butë dhe i mirë. E ndihmonte çdokê dhe pa marrë para sysh nëse ishte profesor a punëtor krahu. Ishte ndihmëtar deri në vetëmohim. Për sejcilin student kishte nji program të posaçëm, simbas nevojave të sejcilit, kështu që jepte mâ shumë orë se sa paguhej prej universitetit. Si shkrimtar, Martin Camaj asht klasiku i poezisë moderne në shqipet. Po të mos shtihej në harresë, por po të botohej e përkthehej sa e meriton, ai kish me kenë ambasadori mâ i mirë i poezisë shqipe në botën e jashtme.

Nën ndikimin e tij ju flisni sot një shqipe gegërishte. Ndjeheni i privilegjuar për këtë?

Nuk më pëlqen shprehja "i privilegjuem". Në kjoftë se pranojmë këtë term, mund të them që ndjehem i privilegjuem sepse e kisha mësues dhe mik Martin Camajn. Përveç kësaj, "privilegjin" e të folunit gegnisht e ndaj me dy të tretat e njerëzve të thjeshtë të viseve shqipfolëse që s‘e flasin fare gjuhën "të-të-të" siç e quajti Martin Camaj "gjuhën e njësuar".

Keni udhëtuar në Kosovë e Shqipëri. Ende student ju kishit krijuar një imazh tuajin për botën shqiptare. U përmbys ai kur i prekët nga afër këto vende?

Kontaktin e parë me botën shqiptare e kisha si student i sllavistikës, para se me u njohë me gjuhën shqipe. Mora pjesë në nji seminar veror në Novi Sad të Serbisë. Gjatë nji ekskursioni në Kosovë, nji mbramje u shëtita dhe hyra në nji bahçe të madhe me muzikë të mrekullueshme cigane, shumë mysafirë, kamerierë. Mbas nji kohe doli se nuk isha në nji restorant, por në nji festë të madhe private për kremtimin e synetit. Më ftuen si mysafir nderi në odën e mjeshtërve, ku më pritën me njerëzillëk të madh e mikpritje fantastike mjeshtërit mâ me nam të qytetit. Rrinim bashkë gjithë natën deri n‘orën shtatë të mëngjesit. Tanë kohën, për shkakun tim që s‘dija as edhe nji fjalë shqipe, ata flisnin vetëm serbisht. Kështu krijova nji imazh për botën shqiptare para se me ndie legjendat serbe për "shiptari" ("shiptarët janë të egër, dinë vetëm me pi e me therë me thikë").

Ndryshe ka kenë kontakti i parë me Shqipninë. Në kohën e diktaturës nuk kam kenë në Shqipni. Më 2001 isha i ftuem në nji takim të pendave shqiptare me përkthyesa të huej në Fshatin e Paqes ngat Shkodret. Udhëtimi në rrugën Tiranë - Shkodër domethënë pamjet e shumta të vorfnisë qenë nji shok i vërtetë. Njohja me Shkodrën qe nji shok po aq i thellë. Kisha pritë Shkodrën e Koliqit e Camajt, kisha imazhin e nji qendre idilike kulture dhe hasa nji qytet të degraduem gjysmë-gërmadhë (me nji xhami të bardhë monumentale në mes që i vjen era e parave arabe). Edhe atëherë edhe nji vit mâ vonë, kur kaloja disa ditë në Tiranë, më zhgënjyen pasojat dhe gjurmët e regjimeve të këqija politike, ama jo njerëzit. Di me dallue Shqipninë zyrtare e politike nga pejsazhet e bukura dhe shqiptarët aq mikpritës e të hapun. Ka shumë popuj që krenohen për mikpritje - shqiptarët kanë pse janë krenarë për mikpritjen e tyne.

Prej vitesh përktheni nga shqipja në gjermanisht. Keni zgjedhur kryesisht poezinë. Ishte një zgjedhje që erdhi pas njohjes së këtyre poetëve apo një brumosje e mëhershme me poezinë?

Substrati i përkthimit të poezisë, në të vërtetë, për mue asht nji brymosje e hershme me poezinë. Në vitet e gjimnazit, gjatë orëve të mërzitshme (kimi, fizikë...), merresha me shkrimin e soneteve n‘italishten e vjetër që e kisha mësue për të lexue n‘origjinal veprat e Alighieri Dantes e të poetëve të tjerë të "Dolce stil nuovo". Në përgjithësi kam kenë i dhanun mbas poezisë italiane prej Françeskut t‘Asizit deri te Ungaretti, mbas poezisë spanjolle të "Generación del 27" (sidomos Jorge Guillén, Rafael Alberti, Vicente Aleixandre), të T.S. Eliot-it, të poetëve t‘ekspresionizmit gjerman, të modernistëve francezë e shumë të tjerëve. Për mue, mund të them, leximi dhe shijimi i poezisë italiane ka kenë shkolla e poezisë që më tregoi se ç‘asht poezi, deri te abstragimi i skâjshëm i poezisë në vjershën e Ungarettit me titull "Mattinata": "M‘illumino / d‘immenso". Nji poezi fantastike e unike për të cilën shumëkush, mjerisht, thotë se ajo as nuk asht poezi... Sapo u njoha me poezinë e Martin Camajt dhe, mâ pastaj, me poezinë e poetëve shqiptarë të Kosovës, entuziazmi për këto poezi flakëroi mbi substratin e dashnisë së vjetër për poezinë si të tillë.

Autorët shqiptarë që keni njohur e me të cilët keni punuar, për një kohë të gjatë janë shmangur në Shqipëri. Sot diskutohet shumë për disidentët dhe ata që e meritojnë të quhen të tillë. Kë do të rreshtonit ju si të tillë për letërsinë shqiptare?

Më duket se disidentë mund të quhen ata që dilnin dhe shpreheshin qëllimisht dhe me vetëdije kundër doktrinës politike të "Nanës Parti". Në kët kuptim, disidentë ishin Kasëm Trebeshina dhe, me sa di unë, Fatos Lubonja por edhe burgaxhinj të tjerë jo aq prominentë. Prej tyne duhet me dallue shkrimtarë që nuk i përkuleshin diktatit të realsocit, domethënë doktrinës letrare të "Nanës Parti", si Martin Camaj, që i kisha quejtë shkrimtarë stilistikisht e tematikisht nonkonformistë. Disa syresh për fjalët e tyne të shkrueme a të foluna, për fat të keq, ranë viktimë e regjimit paranoid si, fjala vjen, Frederik Rreshpja, apo, me fat edhe mâ tragjik, Vilson Blloshmi.

Ju jeni vlerësuar edhe me çmime për punën tuaj si përkthyes. A ka ndonjë autor që ju ka "sfiduar", të cilin e keni shumë të vështirë për ta përkthyer në gjermanisht?

Në përgjithësi, përkthimi i letërsisë, sidomos ai i poezisë, asht i vështirë. Nji autor që përkthehet kollaj, zakonisht nuk meriton të përkthehet. Sfida e parë për mue ka kenë poezia eliptike e Martin Camajt. Sfida e dytë ishte poezia e Azem Shkrelit deri te e cila shumë vjet nuk gjeja kurrfarë shtegafrimi. Sfida e tretë ka kenë novela e Kasëm Trebeshinës, "Odin Mondvalsen", plot aludime dhe lojna të ndryshme të papërkthyeshme fjalësh.

Nëse flasim për letërsinë shqipe të ditëve të sotme, si i shihni zhvillimet e saj në poezi e prozë?

Pyetja s‘asht e lehtë, sidomos nëse jeton jashtë Shqipniet. Nuk ka nji kritikë letrare që informueka periodikisht dhe sistematikisht për zhvillimet dhe risitë letrare. Mungojnë dhe revista të tilla letrare resp. me sa ekzistojnë, nuk qarkullojnë në botën e jashtme. Nëse nji autore a autor shqiptar diku ka nji reçension, ose ka miqësi përkatëse ose ka sukses "jashtë".

Me sa mund të shoh, mbas ‘90-shit pendat e reja poetike shpejt e përfunduen procesin e emancipimit prej letërsisë së kolektivizueme të socrealit, kështu që në letërsi (poezi) te pendat e reja, ndryshe nga sfera politike, erdhi deri te nji kthesë e vërtetë, nji përmbysje e rreptë e modeleve të kohës së diktaturës. Poezinë e Shqipnisë e shoh ende në rrugën e përpjekjeve për identitete të reja, në rrugën e konsolidimit të individualiteteve të reja. Përveç emnave deri diku "t‘afirmuem" si Agron Tufa, Gazmend Krasniqi, Arian Leka, Mimoza Ahmeti, Romeo Çollaku e të tjerë, në ndërkohë ka rritë nji brez edhe mâ i ri, përafërsisht rreth moshës 30-vjeçe, për të cilin asht mjaft vështirë t‘informohesh nëse nuk rrin në ShqipnÃ*. Në prozë ka prurje me kërkesa të nalta prej pendave si Ridvan Dibra, Gazmend Krasniqi, Ardian Kyçyku e të tjera, të cilat ndërkaq për fat të keq duket nuk kanë sukses aq të madh sa vepra që merren me tema apostafat shqiptare. Duket se tematika kombëtare në të gjitha variantet e saj premton sukses të shpejtë e të lirë. Unë personalisht shpresoj që letërsia shqiptare të çlirohet sa mâ shpejt prej barrës tematike të kombëtarizmit. Kur të lirohet prej barrës së shqiptarizmit, ajo do jetë mâ interesante për hapësinën jashtëshqiptare. Nji fjalë për konjunkturën e romaneve për kohnat e diktaturës. Proza autentike për traumat e diktaturës kena mjaft: nga Kasëm Trebeshina, At Zef Pllumi, Fatos Lubonja, tash dhe Lekë Tasi e Vera Bekteshi. Këto penda kanë hjekë të zitë e ullinit nën diktaturë, nuk na duhen vepra konjunkturale autorësh që tregojnë poshtë e përpjetë traumat që s‘i kanë përjetue ata. Shpresoj që proza shqiptare të fillojë mâ shumë me trajtue tema aq individuale sa universale. Letërsia në Kosovë asht tjetërgjâ, nji kapitull tjetër.

Keni pikasur ndonjë vepër me të cilën do të donit të punonit?

Me poezinë e Moikom Zeqos. Me gjithë se emni i tij asht mjaft i njohun, poezia e tij duket me kenë jo aq e njohun sa e meriton. Problemi asht se vepra e tij poetike asht gjiganteske. Kompleti i poezisë së tij ("Miscellanea 1 - 5") përfshin përafërsisht 2600 faqe libri!

Cilat janë raportet tuaja me veprën e Ismail Kadaresë?

Kam preferenca të tjera. Vepra e z. Kadare nuk m‘intereson.

A ka sot ndonjë emër që mund të bëhet pasues i juaji në fushën e përkthimeve?

Po, asht nji student i albanologjisë që ka potencial me u bâ përkthyes i spikatun, Florian Kienzle. E njeh fort mirë gjuhën shqipe dhe ka dellin e duhun letrar. Nji përkim i rrallë me kenë se ka edhe persona të tjerë që merren me përkthime letrare pa njohë si duhet gjuhën shqipe (n‘Austri) ose që janë shqiptarë e që nuk e zotnojnë sa duhet gjermanishten letrare (në Zvicër).

Si janë mundësitë e botimit të letërsisë shqipe në vendin tuaj?

Shumë të dobëta. Me gjithë trumbetimin e disave, në vendet gjermanishtfolëse letërsia shqipe njihet shumë pak. Këndej njihet Kadareja. Kaq. Kuptohet se ai asht pjesë e letërsisë shqiptare, prapëseprapë me njohjen e tij nuk njihet edhe letërsia shqipe. Për këtë asht absolutisht minimal interesimi i botuesve për vepra të kësaj letërsie pak a shumë të panjoftun në këto anë. Nuk gjen botues nëse nuk mundesh me ia sigurue dhe ofrue financimin e botimit. Në këtë mes shoh lëshime të mëdha të palës shqiptare e cila pandërpré vajton për imazhin e keq që e ka në botën e jashtme. Nëse ka dëshirë që jashtë të mos flasin vetëm për gërdecat shqiptarë, korrupsionin etj., kish me kenë e udhës që pala shqiptare t‘angazhohet konkretisht e t‘investojë tue sponzorizue e financue botimin e letërsisë së saj jashtë siç e bajnë shtete të tjera t‘Europës Lindore - Bullgaria, Rumania, Hungaria, Greqia - që kanë secili nga nji institut kulture në Gjermani në vend se t‘organizojnë zgjedhje missash dhe spektakle të ngjashme të kota.

Cilat janë angazhimet tuaja të momentit?

Këto ditë e pa dritën e botimit revista letrare gjermane "Matrix" (Matriks) ku më janë botue poezi të Jamarbër Markos dhe nji prozë e Elvira Donesit. Për nji botues zviceran kam me përkthye nji vëllim të poetit shqiptar nga Kosova me banim në Zvicër, Shaip Beqiri. Përveç kësaj, mundohem me gjetë nji botues për antologjinë e poezisë shqiptare të pasluftës me 24 autore dhe autorë prej Zef Zorbës deri tek Ervin Hatibi. Deri më tash, antologjia m‘asht publikue vetëm n‘internet (http://www.transcript-revieë.org/de/...en/leitartikel). Kam edhe projekte të tjera, ku mungojnë vetëm botuesit për t‘i sendërtue ato resp. sponsorët për të financue botimin.

shqip

[puroshkodran]

Erica e Martin Camaj

[puroshkodran]

Si e njofta Martin Camajn

At Daniel Gjeçaj

Të parën herë e takova në Rrogam të Thethit në gusht të vjetit 1948, kur unë bashkohesha me çetën e komitëve kundra komunizmit të Enver Hoxhës. Jetojshin me krye në gërshanë, tue pritë çdo ditë dekën. Kishin nevojë për një atë shpirtnuer. Ma propozuen këtë detyrë mue, që e shifshe mirëfilli se së shpejti do të pësojshe fatin e sivëllazënve, të pushkatuem te zalli i Kirit. Si mora lejen prej të parëve, e bekimin prej Tringës, pranova e u bashkova me ta, me mendimin se kisha për të kalue një kohë të gjatë maleve e pyjeve, tue krye një detyrë, të cilën në kohë normale, nuk kisha mujtë as me e përfëtyrue. Profesori-kaçak; Frati-komitë. Do të më duhej me çue meshë shpellave, me i prî rruzares pyjeve, tue e ndërpré tash e parë për shkak të rrezikut të rrethimit; me rrëfye njerëz të ngrimë në armë, me kungue djelmoça, që bâheshin gati për jetën tjetër, me vojue të varruem për dekë në lule të moshës. Grupi, të cilit i shtohesha unë, përbahej prej 36 vetëve, ndër të cilët shumica të armatosun, të kursyem prej Nikë Sokolit e kapidan Gjon Destanishës.


Flejshim ndër ledina, buzë vijave të ujit, gjithnjë me roje, ditë-natë. Ushqeheshim, në rasën ma të mirën, me bukë e djathë, që na e bijshin malësorët. Unë ndeja pak, vetëm katër dit, për shkak të rrethanave që u krijuen. Po të tjerët jetuen kështu mâ se katër vjet e, si më diftojshnin, mërrijtën me hangër deri pluhun sharre në vend të bukës, që shpesh edhe u mungoi, sepse kush e binte, e bânte ketë me rrezik kreje, e jo vetëm për veti. Rrezikonte me u zhdukë prej faqes së dheut me fis e me farë.


Grupit të vogël të kapidan Gjon Destanishës i përkiste Martini, një djalë krejt i rí, ish-student i gimnazit-licé të jezuitëve të Shkodrës e aspirant apostolin i të bijve të Shën Injacit. I temalas me fis, mësues ndër fshate të Veriut mbas mbylljes së instituteve fetare të Shkodrës e prandej edhe të shkollave e të seminareve të Françeskanëve e të Jezuitëve, Martini kishte rá në lidhje me kapidan Gjon Destanishën e me të nipin e tij Lazër Palin, të cilët tashmâ kishin katër vjet që jetojshin në mal, pa iu dorëzue komunizmit. Ndoq këta, pra edhe kur këta dy vendosën me u bashkue me çetën e Nikë Sokolit, i cili kishte mbledhë rreth vetit, përposë shokëve të vet të padám, Zef Zogun e Shpend Sadikun e edhe bajraktarin e Shalës, Prelë Markun, kryetarin e djelmnisë së Shalës, Sadik Markun me vëllá, Marash Kolën, Vat Marashin prej Shoshit etj. Martini ishte i vetmi që kishte pregatitje shkollore të mesme. Sadoqë i ri, këtij i silleshin për çkado lypte njohunia ditunore. Nuk ishte fort i gojës e prejsé ndodhej në një shoqní të panjoftun, ku s'gjente shokët e vet as të krahit të vet, rrinte mâ fort i vetmuem e plot mendime. Mbante krahin e Gjon Destanishës, të cilin e kishte ndjekë në arratí. Me mue nuk njihej, prandaj as me u shoqnue fort, s'shoqnohej. Kishte mâ të shkuem me fra Pashkun, i cili në grup paraqiste Savonarolën në gojë e Shën Gjon Kapestranin në luftë për lirí. Si françeskan ky kishte për armë vetëm kryqin e rruzaren të bâme me një spagë të gjatë me aq neje, sa janë shêjet e kokrrave të uratëve. Kishte grupin e vet të uratëve dhe me ta mblidhej për gjithë nadje e mbramje e lutej. Martini, megjithësé i edukuem ndër jezuit, rrallë e gati kurr merrte pjesë me grupin e uratës. Duket se koha e shkurtë e mësuesisë ndër male, e kishte ndërrue diametralisht jetën e të riut në drejtimin e fesë. Gjithnjë Martini s'ishte as kje kurr anmik i deklaruem i katoliçizmit as i moralit kristian.


Në diskutimin, që u çil në ditë të para të malit se a duhej të sulmoheshin apo jo autoritetet komanduese të komunistave në Dukagjin, Martini ndoq përherë mendimin e Gjon Destanishës që mos të damtohej populli me akisione të tilla të pamjaftueshme për me trandë qeverinë e kuqe të Tiranës. Lajme të vazhdueshme, që na vijshin se qeveria e Enver Hoxhës pregatiste forcat speciale të sigurimit për të në rrethue, e shterngojshin grupin me marrë vendimin e premë për kalimin në Jugosllavi.


U çuem më një anë të errët, përpara se të delte hana. Rruga, e pa rrugë, kalonte nëpër pyllë, gjithkund në të përpjetë. Në fillim s'shihej kurrgja; mbrapa sytë mësohesin me daulle ndonjë send. Për né, të pamësuem në mal, ishte me ecë në terr të verbët, mâ tepër tue prekë me dorë e me shkop, se sa tue pâ se ku po vejshim kambën. Gjithnjë ata të malit, koçakët me përvojë të gjatë, na përcillshin e na drejtojshin pak a shumë të kapun dora-dorës. Dikur, ndoshta dy orë para mjesnatet, nisi me dalë hana si qêthë, përherë e ma e shndritshme. Majet e maleve të thepisuna e të bardha, shkamb i gjallë, dukeshin në tanë madhninë e vet kristaline, si të veshuna me argjend. Hijet e luginave e shpatet në kapt bâheshin ma të dêta e qitshnin në pahj trajtat e relievet një mijë formash me një sfond qiellet tejet të kaltër, ku hyjt zbeheshin në dritë, sa mâ fort çohej hana në udhëtim të vet.


Kalojshim nëpër shtigje e brija, nëpër rrgalla e zallina, nëpër shkambij e qeta ku vetëm dhitë e egra gjejnë banim e kullosë. Mbarsim, simbas porosisë së luftarëve të lirisë, të cilët malin e kishin shtëpinë e vet, anët nën hije. Qellimi ishte që të mos shiheshim prej rojeve të cilat mund të gjindeshin ndër maje e qafa të kufinit. Aq mâ fort porositeshim na, të pamësuemët në mal, mos të rrëzojshim gur as mos shkaktojshim dyndje zallit, që mujte me bâ zhurmë; zhurmë e cila, në qetësinë e natës e në jehonën e shkëmbit, zmadhohet e bâhet ushtimë orteku. Dikur, mbas orëve të rrugës të parrugë, herë shkambijve, herë zallit, herë thik në teposhtë e herë thik në të përpjetë, ku kamba doras, ku tue u mbajt për rrajça çetinash të thyeme prej boret e ortigjeve, u kapëm në qafën e kufinit, simbas udhëzimeve që na epshin mâ të mësuemët në bjeshkët e kësaj krahine. Një shteg i parrahun, por që të bânte me kalue prej njanës anë, në faqe tjetër të malit, në të cilën mujte njeriu me u kacavjerrë në teposhtë, tue u përshkue nëpër një zall të imtë, të formuem ndër shekuj prej grimcimit të shkambijve gëlqerorë nga bora e akulli, që në atë naltësí s'mungojshin gati kurr. Sigurisht s'ishte koha me vrojtë bukuritë, as veçantitët përherë tërhjekëse të maleve tona të vrashta e përherë të virgjra. Po të bâjshin aq shumë për vedi, sa me harrue ku ishe, prej kah ishe nisë e ku po shkojshe me mbarue. Ishte një çast takimi me bukurinë, me naltësitë. Martini mâ vonë i thadroi në art këto çaste tmerrësisht madhështore. Fryt i këtij takimi me hanin, rrethue prej telash ferrc, asht poezia "Telat me thepa nën hanë", e cila ndoshta-ndoshta nuk kishte për t'u kuptue si duhet, pa këtë kornizë:


S'mund ta harroj hanin mbi krye
kur ishte nji rrotull e rrezikshme
hekuri së kuqun. Preksha eshtrat
e shpatullave të mia, të ngurta
e trimnohesha.
Telat me thepa, kufini i botës:
përtej njerzija ishte e veshun
e pa tundime në shpirt,
këndej na lákur para njani tjetrit.
Npër parzmat e hollë tejshiheshin
përmbrencat; për të parën herë diktova
se edhe zemrat ishin ngjyra-ngjyra.
Hana ecte kadalë mbi krye:
astronomët rreth telash e vrejshin
me turbi të gjata në dorë.


Këtë mendonte atë çast poeti, ndërsá kujdesi i atyne që na përcjellshin e na drejtojshin ishte frika e takimit me roje të kufinit, për të cilat s'kishim njoftësí as se sa ishin, as me ç'mjete luftarake ishin të pajisun. Ndoshta edhe ata kishin turbi të gjata të dorë. për me pá hyjt. E me i vrá!
Gjithnjë na ishim pregatitë për ndeshje me armë. Po thom na, edhe pse shumica jonë ishte e parmatosun e ndër né kishte grá e vajza (tri grá e dy vajza). Të armatosunt me pushkë, mitraloza e bomba doret ishin jo mâ shumë se 10. Sigurisht për zemër, përvojë e trimní vlejshin mâ tepër se një batalion ushtarësh. S'dojshim me rá në pushkë, mbasi qellimi ynë ishte me kalue në Jugosllaví e prej andej - mendofshim na gabimisht - me nisë kryengritjen, të ndihmuem prej jugosllavëve të Titos, kundra komunizmit enverian, me të cilin Titoja ishte prishë pak kohë përpara. Na sa po i afroheshim vijës së kufinit, ku rreziku mërrinte kulmin, njani prej miqve të mi mâ të ngushtë m'u afrue e më tha me zâ të ultë në vesh: "Pater, mos kij frikë, në kjoftë se na kapin, fishekun e parë e kam për ty! E di se nuk mundesh me mbytë vedin se je meshtár; ashtu si e di se bâ me të kapë, kanë me të shkye kortár-kortár. Mâ mirë plumbi em, Pater, se në pastë pasë ndonjë herë plumbi i dekës mbrendë dashtëni, njëky emi sigurisht ka mâ fort dashtëní se dekë."
E ndërsa isha ndërmjet plumbit të kuqve e të mikut, tashmâ e kishim kalue kufinin, tue hy në një tokë, ku s'na priste liria, por të gjitha të zezat.


Pal Dukagjini
Romë, qershor 2002



Ana Luka referon kujtimet e Pater Daniel Gjeçajt i cili bashkë me Camajn e të tjerë kapërceu kufirin më 1948.

Arratisja e Camajt, një histori e pazakontë


Mes 32 kumtesave që komentonin pa kufi "Martin Camaj në Kulturën Shqiptare", organizuar nga Qendra e Studimeve Albanologjike, historia që lexoi Ana Luka e shtendosi sallën e kapur në lodhje dhe monotoni. Ishte ndër të paktët zëra që u dëgjua në qetësi deri në fund. Gruaja e fisme, rreth të 70-ave, solli një dëshmi unikale: arratisja e Martin Camajt (1925-1992) nga Shqipëria, ku nuk shkeli më gjer sa jetoi. Janë kujtime të fratit françeskan Daniel Gjeçajt, të takimit të parë të tij me Martin Camajn në vitin 1948 në Rrogam të Thethit. Në këtë vend të humbur, Camaj bashkë me 36 të tjerë, ndër ta dhe Pater Danieli, priste të arratisej drejt Jugosllavisë. Falë bujarisë së Ana Lukës, "Shekulli" po e boton të plotë këtë kujtim shkruar frati françeskan më 2002 me pseudonimin Pal Dukagjini.
Ana Luka, bashkëpunëtore e redaktore e pater Daniel Gjeçajt për vite, e ka shkëputur këtë kujtim nga një tufë dorëshkrimesh të Bibliotekës së fratit në Romë, qyteti ku Luka jeton dhe punon, në Radio Vatikan, qysh prej vitit 1991.
Dorëshkrimet, ndër to letra që Ana Luka ka shkëmbyer me Martin Camajn pak kohë se ai të ndërronte jetë, botohen në përmbledhjen e plotë të veprës së poetit, shkrimtarit, gjuhëtarit. Bardhyl Demiraj, redaktor i kolanës me 10 vëllime të krijimtarisë letrare të Martin Camajt, bën të ditur se puna me veprën ka mbaruar. Pritet të promovohet me rastin e nderimit të Camajt me titullin "Nderi i Kombit" nga Presidenti i Shqipërisë. J.P

shekulli

[puroshkodran]

Camaj, parathanës i vendformimit të Neostandardit

Ledi Shamku-Shkreli

Kolegë, jemi mbledhë sot përreth Camajt, ndaj Martini s’mund të mungojë. E, më fort se kur flitet për atë vetë, ai duhet me qenë i pranishëm sa herë që flitet për Shqipen – gjuhë amtare e tija dhe jona. Kështu pra, meqë krye-verb i fjalës time sot është Shqipja, përmasa jonë etno-kulturore, ju grish të kthehemi 20 vjet mbrapa në kohë, në 2 dhjetor të 1991, në Seminarin e Salernos kushtuar shtresimeve të shqipes. Ky seminar u çel nga Camaj, pikërisht nga Camaj, dhe nuk është gand që Adolorata Landi dhe Patrizia del Puente zgjodhën atë për me hapë një seminar, i pari i një kohe kur besohej se fryma e lirisë dhe demokracisë do ta rimte sërish edhe pëlhurën tonë gjuhësore të ngrirë nga diktatura. Thashë pak parit se Camaj sot nuk mund të mungojë, ndaj le t’i ndëlgojmë kumtet e tij: “Ka rreth njizet vjet qi në Shqipní po vazhdon proçesi i normalizimit të gjuhës, i cili nuk merr parasysh randësinë e dialekteve e të historisë, ase të dokumentave si: dorëshkrime, tekste letrare etj. Teoria themelore qi drejtoi procesin e ndjekun për zbatimin e normës, qi në të vërtetë âsht vû në jetë me dhunë, i përket Stalinit. Hoxha (nuni i saj sipas Camajt) në vend të gjuhës, imponoi praktikisht dialektin e vet, ase mâ mirë, nji prej nëndialekteve të tosknishtes lindore. Cdo variant tjetër gjuhsor letrar u ndalue, në veçantí ai i veriut. U pengue edhe zhvillimi i tosknishtes tradicionale letrare, në veçanti përbâsja e saj perëndimore, qi âsht zhvillue në hapsinën prej bregut shqiptar të Jonit deri në Peloponez e prej aty bashkohet me zonat arbëreshe të Italís jugore. Këtu âsht trashigue nji traditë letrare e zgjedhun e tanë sqimtí, e ngjashme me klimen e butë mesdhetare”.
Ngula këmbë që për punë të shqipes së përbashkët sot Camaj të shprehej vetë, ashtu shkipët e pa “dragomâj”, për t’ia shkëputë kumtet e tij cergave tjetërsuese, të cilat vijimisht e përmes manipulimesh, e kanë cilësuar si hiperlokalist, anti-unitar e anti-kombëtar. Porse Camaj është ndër të rrallët, për të mos thënë i vetmi që iu referohet gjithnjë tri koineve sa herë rrihet argumenti i normës. Ai dëshmon për këtë trinì si in varietate concordia, apo për t’ia dhënë fjalën atij vetë: “për gati nji gjysë shekulli para ardhjes së stalinizmit, tre variantet letrare janë zhvillue lirshëm në nji simbiozë harmonike. Weigand-i, Nahtigal-i, Pekmezi, Xhuvani e deri edhe autorë veriorë si Fishta e Gurakuqi, këshilluen qi unjisimi i gjuhës zyrtare të mbërrihej nepërmjet “avitjes” së këtyne varianteve. Kjo gja duhej me u krye jo në mënyrë të vrazhdë. E në të vërtetë, deri në 1944 shoqnija shqiptare zhvillohej në nji rreth simbiozet familjare, kulturore e gjuhsore. Në veçanti në Tiranë kryheshin kontaktet e para gjuhësore mes atyne që përdorojnë dialekte të ndryshme; aty kryhet afrimi. Treguesit e këtij afrimi ishte dashtë me u ndjekë me kujdes, duke gjetë rrugën mâ të drejtë për unjisimin e gjuhës”.

Në duam ta përmbledhim, kumti kryesor i citimit të mësipërm është se Camaj, njëzet vjet të shkuara, gjykonte se shqipja e përbashkët evolutive, do ta kish pasë epiqendrën e vet të formimit në truallin sociolinguistik të Tiranës kryeqytet. Natyrisht, mendonte Camaj, do ta kish pasë po të mos ja kish zënë vendin Shqipja Totalitare. Madje, shton gjuhëtari, n’atë truall jo vetëm do të latohej entiteti gjuhësor prej miliona replikash kompromise nga çda areal shqipfolës, por po në atë amë sociolinguistikte duheshin zgjedhur edhe elementet rregullarizuese të induktuara (Treguesit e këtij afrimi ishte dashtë me u ndjekë me kujdes, duke gjetë rrugën mâ të drejtë për unjisimin e gjuhës). Nuk është i vetmi Camaj që e mendon kësisoj. Guiraud në vitet ’70 shkruan: “duhet shqyrtuar mirë ligjërimi popullor parizian, që sot në fakt është ligjërimi popullor i thuajse të gjithë francezëve, apo së paku i atyre që e përdorin frengjishten në mënyrë të natyrshme”.
Çfarë ndodhi në fakt në këto 20 vjet? Për nga pikëpamja sociolinguistike gjithë këto kohë lëvizjesh të lira demografike, Tirana, në aspekt gjuhësor, nisi të shërbejë si truall pritës për nivelet dhe regjistrat e ndryshme gjuhësore që konvergojnë aty si ligjërime ardhëse. Saussure pohon se të gjitha gjuhët ardhëse do të ndryshojnë nën trysninë e sistemit gjuhësor pritës; por nuk është vetëm gjuha ardhëse ajo që ndryshon, pasi edhe idioma pritëse pëson ndikime nga përplasja me të parën. Kështu ndodh që trualli gjuhësor konservativ (i Tiranës) modifikon ligjërimet ardhëse, por njëkohësisht modifikohet prej tyre. Nga ky “proces alkimik” lind njëri ndër nivelet më të rëndësishme ligjërimore të Shqipes së Sotme, i cili në terma bashkëkohorë përkufizohet si Substandarti i Metropolit.
Por vini re, është shumë i rëndësishëm fakti që trualli gjuhësor pritës i Metropolit ja ka dalë ta ruajë karakterin konservativ. Për nga pikëpamja strukturore, ky fakt shpjegon edhe pse një pjesë e mirë e akomodimeve të sotme të shenjuesve zyrtarë, akomodime të cilat kryhen prej këtyre forcave vetëstrukturuese, ndjekin shpesh për inerci hullinë konservative. Ndaj duke i parë në çelës diakronik, shumica e përftesave të sotme, ndonëse rezultojnë si inovacione në raport me normën, në raport me shqipen vetë dhe në thelb të tyre del se shpesh janë konservacione. Nga ana tjetër, prurjet e shumta e të shumllojshme qoftë diatopike, qoftë diastratike që derdhen në Substandartin e Metropolit, janë kryesisht të llojit inovativ. Fakti që këto inovacione përpunohen në një truall gjuhësor, substrati i të cilit, siç e kemi analizuar në punime të mëparshme, është me karakter konsevativ, bën të mundur që neoformat e Shqipes së Sotme të mos jenë mutacione por fraktale të mëtejshme të së njëjtës lëndë historike. Me fjalë të tjera duam apo nuk duam ne, Substandarti i Metropolit bëhet kështu njëri ndër garantët e evolucionit të pandërprerë të Shqipes Publike, i cili jo rrallë rezulton se po korrigjon edhe ndërhyrjet e djeshme subjektive në lëndë të Shqipes. Ndodhemi përpara një situate jo vetëm interesante nga pikëpamja gjuhësore, por edhe historike. Kjo “gjendje” duhet studiuar sa më shpejt, pikërisht se po të shqyrtohet dhe të përkrahet në kohë, do të shpjerë në forcimin dhe rivlerësimin mbi baza reale të kodit gjuhësor mbarëshqiptar. Gjithë kjo ngaqë sociolekti, me epërsinë e tij komunikuese, thyen te çdo idiomë atë që Saussure e quan esprit de clocher - mendësinë e izolimit - dhe vë kësisoj në lëvizje proceset e uniformizimit objektiv. Z. Ardian Vehbiu, lidhur me domosdoshmërinë e marrjes në konsideratë të këtij entiteti nga studiues dhe planifikues të shqipes shkruan se: “në të vërtetë, standardi ekzistues i shqipes e ka potencialin për t’u rishikuar pa çuar kjo në ndonjë shkoqje të identitetit gjuhësor dhe kulturor të shqipfolësve; por se çfarë do të rishikohet pikërisht, dhe si do të realizohet kjo, varet në masë të madhe nga çfarë është adoptuar prej folësve vetë përtej llogoreve dialektore, në atë “rain forest” të biomasës së shqipes së sotme, që është Tirana.
Me fjalë të tjera Substandarti i Metropolit mund të konsiderohet si “gjuhë në kontakt” që farkohet në rastin tonë ndërmjet dialekteve dhe shqipes standarte të të gjitha stileve, ndaj dhe paraqet një fond të pasur gjuhësor. Veç të tjerash është edhe një vënie në provë e gramatikës, duke qenë se bazohet mbi mekanizma pragmatike që priren ta thjeshtojnë sistemin e kodit formal parashkrues. Saussure dëfton se “ai që e krijon gramatikën, e ka në dorë sa kohë s’e ka hedhur në qarkullim; por që nga çasti kur ajo përmbush misionin e saj duke u bërë pronë e gjithkujt, kontrolli del dore. Sikur njeriu të pretendonte se po krijonte një gjuhë të pandryshueshme, të cilën pasardhësit duhet ta pranonin të pacënuar, ai do t’i ngjasonte një pule që klloçkit vezë rose: gjuha e krijuar prej tij, me hir a me pahir, do të përfshihej në rrjedhën që merr me vete të gjitha gjuhët”..

Gjallimi i Substandartit të metropolit është një tjetër element prove në mbështetje të tezës se shqipja, si çdo gjuhë tjetër, zhvillohet përmes një continuum-i gradual evolutiv duke kaluar në këto etapa:

Dialekte g Varietete Krahinore g Shqipe Popullore g Substandart i Metropolit g Shqipe e Njësuar (Standard fg Neostandart)
Këtë iter do të ketë pasë në mend edhe Camaj njëzet vjet të shkuara kur tërhoqi vëmendjen tek rëndësia parake e asaj përziemje të vetvetishme që ka ndodhë e ndodh prore në Tiranë. Kjo prurje substandarte popullore, e cila mungon krejt në kodin standart, vijon të ushqejë përditë proceset ristandartizuese të shqipes. Dhe prania e substandartit është në të vërtetë prani e folësit e madje e një folësi kolektiv trashendental, i cili është bartës i shqipes që ka qenë po dhe i asaj që do të jetë. Gjithë këtë trashëgimi kodesh stilesh e regjistrash, të shkruar e sidomos të folur, tok me tharmin unitar të ardhmënisë, Substandarti e ofron pareshtur e përmes procecessh mirëfilli vetërregulluese, në ristandartizimin e shqipes letrare. Dhe në fakt matjet e kanë dëshmuar tashmë se ka lindur e po fuqizohet varieteti Neostandart si formë e thjeshtuar dhe e pasuruar e Standartit, që ka përdorim masiv dhe që gjuhësisht e kulturalisht paraqitet më i hapur se Standarti, pasi mund të përmbushë të gjitha nevojat e komunikimit publik, deri edhe ato praktike e të përditshme. Neostandarti gjendet në kapërcyell të gjuhës së shkruar e asaj të folur. Përbërësit e këtij varieteti del se janë: Substandarti i Metropolit + Tiparet e Gjuhës së Shkrimit. Ky rezultat është mirëfilli pohim i parathanës së Camajt: vendformimi i Neostandartit të Shqipes është Tirana Metropol. Po ashtu matjet dëftojnë se ky Neostandart po realizohet në plotninë e vet diamezike, pra si në rrafsh të folur, ashtu edhe në rrafsh të shkruar.

Neostandarti i shkruar është ai varietet i shqipes së përbashkët me të cilin po identifikohen gjithnjë më shumë përdoruesit e shqipes, duke filluar nga përdorimi i saj si gjuhë publike e deri te përdorimet vetjake nga nxënës, studentë apo shkrues të mesëm. Epërsia e këtij varieteti ndaj normës standarte qëndron pikërisht në dy tiparet karakteristike të tij:
- në prakticitetin e repertorit të tij gjuhësor, me të cilin mund të përmbushet një gamë mjaft më të madhe situatash shkrimore, pra jo vetëm situatat thellësisht formale;
- në afërinë që ngërthen ky varietet me përdorimet e folura dhe me formate trashëguara të traditës.

Neostandarti i folur është varieteti i Shqipes së Sotme drejt të cilit synojnë gjithë ata përdorues që, duke zgjedhur ta përvetësojnë në të folurën e tyre prestigjin që ofron gjuha letrare, e deskematizojnë dhe e ristandartizojnë vijimisht këtë të fundit në përputhje me kushtet e reja social-kulturore. Natyrisht që Neostandarti i Shqipes së Sotme ka edhe një gjurmë të ndjeshme të pragmatizmit gjuhësor, prej të cilit në mjaft situata ai paraqitet edhe si i varfër në mjete, por kjo çështje i takon më shumë kulturës së gjuhës sesa gjuhës vetë. Dhe si e tillë mund të përballet duke i kundërvënë mes tjerash një edukim gjuhësor demokratik, i cili nxit qarkullimin e mjeteve shprehëse, të atyre mjeteve të simbiozës së trashëgueme – siç e quan Camaj, duke pasuruar ksodore kompetencën e mandej performancën e shqipfolësve.

Kolegë, këtu e 20 vjet më parë Martin Camaj përfytyroi ringjalljen e unitarizmit gjuhësor në Shqipen që pat shkizmuar ideologjia. Parathana e tij shenjoi Tiranën e çliruar si vatër të unitarizmit gjuhësor. Njëzet vjet më pas, koha po i jep të drejtë vegimeve poetike e andrrimtare të atij që rrëfeu se: “ngjarjet qi i kanë ra për hise gjuhës time qenë edhe shkaku mâ i thellë qi më ka shtye me u marrë si shkencëtar me gjuhën”. Kjo që po ndodh në Tiranë është vetëm fillimi i një reforme nga poshtë mbi Shqipen.

Shënim: Kumtesë e mbajtur me 24 shtator 2010 nga autorja, në konferencën shkencore, organizuar nga Qendra e Studimeve Albanologjike me rastin e 85-vjetorit të lindjes së Martin Camajt.

g.sh

[Xhuxhumaku]

Podrimja rrëfen: Mbrëmja e fundit letrare me Camajn



Violeta Murati 15/10/2010 11:29:00


Sot, në rastësi të dy takimeve me Martin Camajn. Ekskluzivisht për “standard”, poeti nga Kosova, Ali Podrimja, tregon mbrëmjen e fundit letrare me Camajn, në kryeqytetin e Bavarisë, atë të vitit 1992, vit kur u nda nga jeta shkrimtari

Fotoja që shihni të publikuar për herë të parë në “standard”, i takon vitit 1992, kur në kryeqytetin e Bavarisë bëhej një manifestim letrar me poetët e Kosovës; në foto është poeti nga Kosova, Ali Podrimja, dhe Martin Camaj. Dje, ekskluzivisht këtë kujtim, si ndarje e fundit me Camajn, na i vuri në dispozicion poeti Ali Podrimja me një histori krejtësisht të veçantë: “Para disa ditësh një plak nga rrethina e Gjakovës ma solli një zarf, ku qëndronte kjo fotografi e përbashkët me Martin Camajn dhe unë e shikova gjatë, fotografia ishte bërë që në vitin 1992, kur ishim në Mynhen pesë poetë nga Kosova. Sapo e kishte marrë vesh se gjendemi ne kryeqytetin e Bavarisë, Martini ia kishte behur në sallën ku mbahej mbrëmja letrare”.

Kur është gjendur përballë, Podrimja kujton se Camaj ka nisur të qeshë dhe u është drejtuar: “Po si më harruat mua? Zoti poet, ju jeni kaherë me ne”. Aty në mesin tonë, - vazhdon historinë e fotos Podrimja, - djaloshi i quajtur Dukagjin Tanushi kishte bërë ca fotografi me ne të pestë dhe Martinin. Si duket, kjo fotografi është e fundit nga një manifestim letrar i Martinit”.

Ndërsa sot, për rastësi, organizohet një mbrëmje letrare për Camajn, për të promovuar për herë të parë një botim akademik të plotë, sa qe gjallë e në postum të veprës së shkrimtarit. Për përgatitjen e veprës së plotë me dhjetë vëllime është marrë studiuesi Bardhyl Demiraj, një pasues i Camajt në degën e Albanologjisë në Universitetin “Ludwig Maximilians”, në Mynih, tregon se gjurmët e themelonjësit e kanë çuar në përkujdesjen më të fundit; drejtimin e punës për botimin e plotë të veprës së Martin Camajt, në rastin e 85-vjetorit të lindjes.

Qysh në kopertinën e librit shënohet se vepra letrare e Martin Camajt i kumton lexuesit “variantën gege”, të lëvruar e të sprovuar në rrethet letrare shkodrane të kohës, të cilën shkrimtari ynë në gjallje të vet nuk reshti së përpunuari dhe pasuruari në formë dhe leksik. Gjatë përgatitjes për shtyp, thuhet se është pasqyruar me besnikëri teksti letrar në versionin e tij përfundimtar, qoftë ky i botuar apo i lënë në dorëshkrim nga autori. I takon një botimi akademik që shteron gjithë veprën letrare të Camajt, e mbështetur nga shtëpia botuese “Onfuri” në Tiranë. Janë dhjetë vepra, parashikuar të ishin gati për konferencën shkencore që u mbajt në Akademinë e Shkencave, e organizuar nga Qendra e Studimeve Albanologjike.

Nëse në libraritë e Tiranës nuk gjendet asnjë libër me veprën letrare të Camajt, Demiraj ka treguar se ky autor është i pranishëm në Universitetin e Mynihut, si një nga shkrimtarët për të spikatur të mërgatës shqiptare gjatë gjysmës së dytë të shekullit të kaluar. Prej ’92-sit, kur është ndarë nga jeta, është ngritur në Lengris, ku ishte vendosur familja Camaj, qendra e shoqatës kulturore “Martin Camaj”. Çdo vit, aty, tregon Demiraj, janë organizuar përvjetorë, ndërsa në rast të 85-vjetorit të lindjes së Camajt u mendua që katedra e Albanologjisë të përfaqësohej me dy projekte afatgjata, që kanë të bëjnë me veprën e plotë letrare të shkrimtarit, dhe e dyta të kishin një vëllim përkujtimor me studime albanologjike, letërsi, gjuhësi, histori që i përkushtohej kësaj figure. Projekti i dytë është kryer dhe Demiraj thotë se ka dalë tashmë një vëllim prej 600 faqesh, me pjesëmarrjen e 33 autorëve. Ndaj, promovimi i botimit të plotë të veprës së Camajt, sot, është realizim i atij projekti të parë që prezanton Demiraj, ku pritet dixhitalizimi për të pasur akses të gjitha rrethet e lexuesve.

Demiraj, që është drejtues i punës për botimin e plotë të veprës letrare, ka treguar pak ditë më parë se në to përfshihet gjithë prurja letrare e Camajt, si shkrimtar, prozator, poet, sidomos lirik, si dramaturg, po edhe si lëvrues i prozës së shkurtër, novelës, tregimeve e kështu me radhë. “Nuk kemi bërë asnjë lloj dallimi. Kemi marrë komplet veprën letrare, si të tillë të botuar, qoftë në gjallje të autorit, por dhe atë që ka lënë postum dhe që ka gjetur dritën e botimit në një mënyrë apo një tjetër në Shqipëri apo Kosovë. Ky është një botim akademik, ku përfshihet gjithçka e botuar nga Martin Camaj”. Në përgatitjen e këtij botimi, Demiraj tregon se qëllimi i vetëm ka qenë lexuesi, duke u nisur nga më i thjeshti, për të hyrë gradualisht në veprën e Camajt dhe ta çojë atë deri në fund; “pasi Camaj si i tillë, është një shkrimtar me dimensione kombëtare, sigurisht, por dhe ka pasur fatin e keq që nuk ka përjetuar në gjallje të vet kontaktin e vet me lexuesin shqiptar. Ka vështirësi të kësaj natyre, me të cilat duhet të ballafaqohemi ne përgatitësit e veprës, në mënyrë që të bëhet kjo lidhje midis shkrimtarit dhe lexuesit”. Camaj nuk ka shkruar në shqipen standarde apo siç thuhet gjuhën e njehsuar letrare; ai është poet lirik që vjen nga veriu dhe sigurisht do të shkruante në gjuhën e amës; Camaj ka pasur gjithashtu një sistem ortografik të vetin, të cilin e ka përmirësuar hap pas hapi; me vetëdije ka përdorur fjalë që sot quhen të rralla, sidomos për gjuhën qytetare; ka riaktivizuar me vetëdije edhe leksikun tjetër të autorëve shqiptarë të veriut - ja këto tipare thelbësore të shkrimtarit na veçon Demiraj, si për t’u kuptuar Camaj, njohur dhe përtypur prej lexuesit të sotëm në Shqipëri.

Çdo vëllim është parashikuar edhe me një glosar fjalësh të rralla, variantesh dialektore, me shpjegime, në mënyrë që lexuesi të mos ketë vështirësi për të përcjellë paragrafë ose të shkëputet nga një varg te një tjetër për hir të kësaj natyre. “Është gjuha e para tek Camaj dhe arti që fshihet pas fjalëve”, - thotë Demiraj.

Me këto vëllime shterohet të paktën ajo pjesë letrare që njihet. Kjo është garancia e përgatitësve të veprës, duke lënë të hapur një shteg se ndonjë ditë mund të zbulohet ndonjë dorëshkrim. Por, tani për tani mund të thuhet se vepra letrare e Martin Camajt në këtë botim akademik dhe filologjik është e ezauruar plotësisht.

standard

[shigjeta]

I jepet urdhëri "Nderi i Kombit" shkrimtarit Martin Camaj

Presidenti Bamir Topi dekoroi sot me urdhrin NDERI I KOMBIT shkrimtarin dhe albanologun e shquar shqiptar, Martin Camaj. Në ceremoninë e organizuar në presidencë merrnin pjesë familjarë të Martin Camajt, studiues, shkrimtarë dhe botues të tij. Fjalët e Presidentit Bamir Topi ishin shumë të ngrohta dhe me vlerësime të larta për njërin nga autorët më të rëndësishëm të letërsisë dhe albanologjisë shqiptare. Kjo ngjarje tërhoqi vëmendjen e qarqeve letrare e shkencore të Shqipërisë. Prej shumë ditësh shtypi vendas po boton shkrime të studiuesve shqiptarë për veprën e Martin Camajt.

Me një pjesëmarrje të gjerë të studiuesve shqiptarë e të huaj në këtë ceremoni të posaçme, presidenti Topi u përpoq të korrigjonte një padrejtësi ndaj këtij shkrimtari dhe studiuesi të njohur shqiptar, që diktatura e ndaloi gjithë jetën të kthehej në atdhe dhe të botonte librat e tij. Erika Camaj bashkëshortja e Martinit mori dekoratën e presidentit mes emocioneve të shumta duke falenderuar ata që e ndihmuan dhe e deshën Martinin në Kosovë dhe në Shqipëri. Studiuesit e mirëpritën nderimin e veçantë që iu bë autorit të njohur, ndonëse, siç u shërehën disa pretyre, kishin pritur që Martin Camaj të vlerësohej shumë më vite më parë.

Pak ditë para këtij dekorimi, shtëpia botuese Onufri botoi një seri të plotë me 10 vëllime të veprave të Martin Camajt, duke bashkuar të gjithë studiuesit në përgatitjen e këtij botimit serial. Për shumë autorë të ndaluar si Martin Camaj diktatura pengoi ashpër komunikimin me publikun e gjerë letrar, sepse ai arratis dhe kundërshtonte rregullat e realizimit socialist. Ky pengim ka sjellë shumë keqkuptime, ndaj edhe Erika kërkoi që veprat e tij së pari të lexohen.
Martin Camaj ndërroi jetë në vitin 1992, pasi i kushtoi shqipërisë shumë poezi, drama, prozë, dhe studime albanoligjike qysh nga “Meshari” i Gjon Buzukut dhe deri te letërsia moderne. Titulli “Nderi i Kombit” është një dekorimet më të larta të shtetit shqiptar. Camaj ishte albanolog i nivelit të lartë, poet, shkrimtar, poet e dramaturg shumë i mirë, por për fat të keq ishte i ndaluar nga diktatura komuniste që të komunikonte me lexuesin shqiptar. As të vinte, as të botonte, dhe as të sillte libra në Shqipëri. Në fund të fundit, ai si edhe çdo autor tjetër, kërkesën kryesore e kishte ndaj lexuesve që ta lexonin veprën e tij, kërkesë që e shprehu edhe një herë bashkëshortja e tij - Erica Camaj: “Më lexoni, pastaj më gjykoni”, ishte kërkesa e tij ndaj popullit shqiptar, që i kushtoi gjithë jetën me studime dhe shkrime të shumta.

VOA

[Xhuxhumaku]

Martin Camaj si shelbues i të tijve

E martë, 26 Tetor 2010 10:18


NgaR.AUREL PLASARI

Kur e merr të përmbledhur në një botim veprën e shkrimtarit, d.m.th. kur e ke atë...

...në dorë “një copet”, shtohen edhe mundësitë që fenomenit Camaj t’i qasesh prej drejtimesh të ndryshme, që mbi fenomenin e ndërlikuar që përbën vepra e tij, gjuha e tij, personaliteti dhe, sidomos, fati i tij, të mendosh më në thellësi.

Kam përshtypjen se njërin ndër vështrimet me interes të këtij fenomeni do ta përbëjnë marrëdhëniet specifike mes krijimit letrar të Camajt dhe rrethanave të pazakonta nëpër të cilat iu desh kulturës shqiptare, posaçërisht asaj të Veriut, të kalonte për gati një pesëdhjetëvjetësh, aq sa pati qenë përafërsisht edhe krijimtaria e shkrimtarit. Prej një kësi vështrimi, njëri nga leximet e mundshme të veprës së tij do të ishte edhe leximi si një akt shelbues, çfarë do me thënë shpëtimi, rifitimi nëpërmjet një shpërblimit (lat. redemptio). “Shelbim” emërtohet në terminologjinë e mistereve të krishtera ai akt që parakupton shpëtimin (lat. salvatio), fitimin përsëri të gjinisë njerëzore nga ana e Krishtit, “shelbues i njerëzve”. Në parantezë kujtoj se të shtënit në aparatin kritik e një koncepti të huajtur nga religjioni quhet diçka “normale” në teorinë e letërsisë ose nëteoritë e arteve; një pjesë e mirë e termave themelorë në to, si frymëzim, rrëfim, krijim, krijues etj. rezultojnë të marra prej sferës religjioze, sikurse edhe vetë aparati konceptual i religjionit ka ardhur duke u pasuruar me terma prej këtyre teorive. Në një kuptim parimor, edhe vetë shkrimtari ka kallëzuar se “fund e maje vepra ime ka Provaninë e Perëndisë mbrendë”.

Po të ndjekësh rrugën analitike, pra mbrapavajtëse, aktin shelbues të Camajt do të duhet ta lidhësh pikësëpari tek ai grup shkrimtarësh me të cilët Camaj si shkrimtar ka marrëdhëniet më të afërta, thuajse gjenetike. Është ai grup shkrimtarësh (kryesisht) të Shkodrës, që duke dalë (figurativisht) prej saj, punuan për ta shthurur neoklasicizmin tradicional jo vetëm në shtypin e qytetit të tyre, por sidomos në atë të Tiranës (revistat Illyria, Minerva, Shkëndija etj.), ndonjëherë edhe të emigracionit. Ky grup, që bartte në letërsinë shqipe të viteve ’30-’40 modernizmin e Mallarmé-së dhe Valéry-së, dekadentizmin baudelairean e dannunzian, precioz e estetizant, deri edhe neosimbolizmin belg, përvijoi në letërsinë shqipe konturet e një avangarde letrare. Prirja u ndie shumë më e përmbajtur te shkrimtarë si Palaj ose Shantoja, por më e shpërfaqur nga Koliqi te Gaspër Pali edhe më i ri. Nga ky vështrim, prej kryeveprës së Camajt, Dranja, për shembull, mund të bëhet një depërtim interesant, gjithnjë nëpërmjet leximit, te Pasqyrat e Koliqit e deri tek autorët që këtij i kanë shërbyer si gurra.
Nga ana e saj kjo avangardë – ose dhe gjysmavangardë në daçi – lidhet tek ajo periudhë që mund të quhet “mosha e artë e letërsisë shqipe”. Periudha përurohej prej dy shkollave letrare të Shkodrës: asaj të jezuitëve dhe asaj të françeskanëve; e para e mbërrinte lulëzimin e vet maksimal me Mjedjen, e dyta kishte për kulm të vetin Fishtën. Pa u futur në imtësitë e specifikave të këtyre shkollave (ato i ka përshkruar më së miri Koliqi), mund të thuhet se, pavarësisht që në pikëpamje arsimimi Camaj delte prej Kolegjit Saverian (d.m.th. të Etërve Jezuitë), në pikëpamje të traditës letrare më ngjan se ai ndikimin e pësoi të shartuar: prej të dyja shkollave. Prej këtyre të dyjave, me gjithë specifikat e tyre – më vonë të rrafshuara përdhunshëm nga buldozeri i historisë zyrtare të letërsisë shqipe – çfarë konkretisht do të lexohet nëpër shkrimin e Camajt?
Një përgjigje e plotë do të jepet mbas studimesh të përimtuara kushtuar veprës së tij, në poezi e në prozë, por ajo çfarë pa dyshim vërehet është shpërfaqja e kësaj tradite nëpër një proces “magjie të tekstit” (Camaj), të funksionalizuar si tek ekzegjeza e lashtë fetare, ashtu edhe në tekstologjinë e sotme, nëpër procesin e palimpsestit, prej të cilit vetë shkrimtari “fascinohej”: tekste të shlyera nga pergamena për t’u mbishkruar së rishti e së rishti. Kështu, nga specifikat e “shkollës së jezuitëve” duket të ketë trashëguar, nga njëra anë, prirjen apostolike, me gjasë edhe neutralitetin ndaj lëvizjeve politike; nga ana tjetër, shijen për klasiken, neoklasiken deri te klasikegjantja (“në të gjitha poezitë e mia ka principe metrike të fshehta…”), prirjen për pastërtinë në gjuhë, në mos edhe pozicionin elitist, gati-aristokratik, të poetit i cili, i kushtëzuar pikësëpari nga një realitet politik negativ, në rastin e Camajt fshik ndonjëherë kufijtë e asaj që quhet “poetikë negative”. Ndërsa impakti i letërsisë popullore, kërkesa për shprehësi të gjallë të fjalës, hulumtimi i mendësisë malësore gjithë kontraste ngjajnë të jenë pikërisht të gurrës tjetër, asaj të “shkollës françeskane”.
Më përthellë kohës, mund të thuhet edhe se Camaj, si të gjithë shkrimtarët e mirë ballkanas, pavarësisht nëse shkruajnë në Vjenë, Londër a Paris, nuk u ka shpëtuar dot lidhjeve intime me letërsinë gojore. Për shkrimtarë të këtillë – të mirë – kjo mbetet një kontingjencë e pashmangshme. Te Camaj ajo amplifikohet edhe më prej vetë karakteristikave të Dukagjinit të tij: “Kam lindë në një vis të egër, ku s’ka shkelë kurrë kamba e kalit, kaq i thyeshëm ashtë ky vend…”. Është fjala për një zonë të njohur si ultrakonservative: një “botë më vete”, me një shoqëri heroiko-patriarkale deri në fillim të shek. XX; një rezervat tipik i së drejtës dokesore shqiptare të stërlashtë, formuluar edhe ajo në një frymë epike, me fuqi shprehëse të jashtëzakonshme, mbrujtur prej një mendësie arkaike; një zonë që pati shërbyer, sidomos për shkrimtarë të Veriut, si arsenal mitesh, ritesh prej epokash nga më të moçmet, kozmogonish primordiale, besimesh e bestytnish, ku çdo majë, çdo luginë e çdo pyll ka orën e vet mbrojtëse; me buaj që e fshehin fuqinë ndër “brina” e me drangoj si “persona të lindun me këmishë”; një depozitë legjendash të malësorëve që janë mjeshtër formulimesh sintetike e eliptike, ku gati çdo burrë këndon e i bie një vegle muzikore. Dukagjini i Camajt përfillej edhe si një nga zonat-bërthamë të epikës legjendare, ku bashkëdikonin motive ndër më të rrallat të epikave të lashtë europiane, mbetëza këngësh të qëmoçme, fragmente të hapërdara epitalamësh, gjamësh a elegjish si – ndoshta – askund tjetër në Shqipëri.
Kur ta kemi vënë si duhet në dukje atë shumicë fijesh që e lidhin artin e Camajt për këtë “botë”, atëherë edhe modalitetit “hermetik” të poezisë së tij, për të cilin është folur me të tepërt, do të jemi në gjendje t’ia zbulojmë zanafillën më të plotë, pa e lidhur në mënyrë të thjeshtuar me një Ungaretti, një Montale ose një Quasimodo. Të mbahet parasysh, paraprakisht, se lëvizja hermetiste nuk u konstituua si shkollë dhe nuk përbëri një rrymë, nuk pati një program dhe nuk botoi një manifest letrar. Faktit që poeti ynë ndoqi ligjëratat e Ungaretti-t atëherë do të dimë t’i japim vendin e duhur në interpretimin e tekstit. Nëse nuk harrohet që qendra rrezatuese e hermetizmit italian pati qenë Firencja (“njëfarë qyteti i rrethuar, njëfarë ishulli i veçuar”), atëherë do të jetë më i lehtë hetimi i “Firences” shqiptare të Camajt: “Aty si tash para se me ardhë fiset/ ishe/ me tambël në plasaritjen e currave/ e me themele në ujin e njelmë”. Sidomos, mandej, po të vijosh rrugën pesë kilometra në veri-lindje të saj duke kapërcyer ngrehinën e moçme venedikase që e quajmë “Ura e Mesit”. Mbasi ta kesh përfytyruar poetin duke mbajtur vesh në një nga rreshtat e parë në një aula magna mbushur përplot me dëgjues të Universitetit të Romës, në një orë muzgu, ndërsa në podium hermetisti plak italian ligjëron, duhet të jesh në gjendje të rindërtosh edhe një vizion tjetër. Për shembull: ta përfytyrosh poetin e ardhshëm shqiptar në një mbasdite pranvere në Dukagjinin e tij, pranë burrave të shtëpisë X. Në oborr të një kulle ata presin tek mbërrin së largu, nga mesi i një pylli ahesh, një figurë jo e zakontë: vjen i ulët nga shtati, i lëviz krahët në mënyrë paksa qesharake dhe nën rrezet e fundit të diellit i vizllon jeleku i kuq i qëndisur n’ar. Ky është “Orfeu i Dukagjinit”, i panjohur jo vetëm për kryeqytetet letrare të Europës, por edhe për të shumtën e shqiptarëve. Për të thuhet se e flet shqipen e Maleve si askush tjetër. Bashkëkohësit dëshmojnë se shprehet me një lehtësi marramendëse: i përpiktë në frazë, i pastër në shqiptim, tregon me një art të përkryer tregimtari. Është i pamohueshëm ndikimi i Giuseppe Ungaretti-t mbi poetin tonë, për shembull, për sa i takon intelektualizimit të “mesazhit poetik”, por është njëkohësisht e pamundur të mos vësh re se jo vetëm te Një fyell ndër male, por edhe te Lirika midis dy moteve, Vargje të shpërndame, Njeriu me vete e me të tjerë, madje deri te Nama dhe Buelli, diapazoni poetik i Camajt ka diç që vjen dhe e tejkapërcen horizontin ungarettian, sikurse – pak a shumë – e ka pasë vënë re Arshi Pipa. Të hulumtuarit e kësaj specifike ka gjasa të shpjerë pikërisht tek ajo odë burrash, ku burri më i çuditshëm është ulur këmbëkryq mbi qilim. Me lëvizje të përngadalësuara, thuajse kinematografike, ai ka mbështetur fundin e lahutës mbi këmbën e tij të mbathur me një çorape leshi të bardhë qëndisur me të kuq e me fill ari. Kur fillon t’i bjerë veglës, e afron veshin e majtë te dora, gishtat e së cilës lëvizin shpejtësisht mbi kordë. Ndërsa ligjërime të Ungaretti-t, si edhe recitime të tij nga Radhoi i një plaku, kanë mbetur thesar i regjistruar i kulturës italiane e europiane, të cilin ke mundësi ta shijosh edhe sot e gjithë ditën përmjet regjistrimeve televizive, ballafaqimin e Camajt me artin e “të tijve” vetëm sa mund ta rindërtosh hipotetikisht. Kënga e këngëtarit tek oda e burrave është një lloj recitativi, në krye i ngadaltë, mandej gjithnjë më i shpejtë. Këngëtari i shqipton dhjetërrokshat gjithë bravurë, duke ruajtur qartësinë edhe kur intensiteti i deklamimit e detyron të mbërrijë një shpejtësi të pabesueshme fjalësh. Vargjet janë të nginjura në metafora, vende-vende të jashtëzakonshme për nga harmonia imitative. Këngëtari ka një ndjeshmëri të mrekullueshme: gjatë këngës herë e ngre vetullën e majtë dhe e ul të djathtën, herë i mbërthen sytë te trarët e tavanit. Këngëtari quhej Gjergj Pllumi, virtuozi i Dukagjinit në vitet ’30-’40 të shek. XX. Veç përshkrimit që na ka lënë për të Koliqi, i cili e shfrytëzoi për tezën e vet të doktoraturës, një artikulli të botuar diku në një revistë prej At Palajt dhe një komenti të At Cordignano-s, si edhe ndonjë shënimi tjetër pa rëndësi, ai tani thuajse është krejt i panjohur për shqiptarët. Megjithëkëtë, çfarë mund të thuhet me siguri është që, nëpërmjet një arti të tillë si ky i Camajt edhe Gjergj Pllumi vjen i shelbuar. Metaforat vizlluese të këngëtarit, që dukeshin se i mori era, janë qëmtuar e shpëtuar. Shqipja e moçme e gjysmë-shkrimtarëve dhe gjysmë-mistikëve të Veriut, gjuha e një letërsie lindur prej liturgjisë romake dhe mbrujtur me mendim të sajin, lirika e një jezuiti të madh dhe satira e një françeskani po aq të madh, të gjitha janë shelbuar prej atij që quhet Martin Camaj. Dhe, tok me të, jetojnë edhe ata: “Ky libër lëkure i përngjet një populli/ i cili nuk qet asgjâ në harresë”.
Ç’është e vërteta, shpesh deklaratat e shkrimtarëve të njëhershëm për sigurinë e leximit të tyre deri në amshim, për mbijetesën nëpërmjet artit të krijimeve të tyre, na duken si mburrje a vetëlavdërime. Por realiteti i fakteve historiko-letrare vërteton se nuk qenkëshin të tilla. Kalimet e fshehta nga një poet te tjetri, ky bashkim – dhe jo ngatërrim – realizohet në mjedisin e gjuhës. Luan rol në këtë mes edhe aftësia e habitshme e gjuhës për të rrokur si të kohshmen (temporalen) ashtu edhe të pakohshmen (atemporalen) e njerëzve. Gjuha regjistron mënyrat kalimtare të të menduarit dhe të të ndierit, karakteristikat e qëndrimit të çdo brezi historik në çastin që atij i është dhënë të jetojë. Kështu gjuha e Camajt dëshmon kohën kur ai jetoi por, përpos se si shprehje e kohës së tij, e së kohshmes, ajo na jep të regjistruar edhe të shkuarën e shqipes e (me gjasë) edhe diç nga e ardhmja e saj, shkurt: të pakohshmen. Camaj vetë, kur ia vlerësuan lart veprën e tij, arriti të pohonte ndoshta pa qenë i vetëdijshëm se çfarë pohonte: “...nëse qenka kështu, atëherë merita asht e gegnishtes që përdori”. Për Camajn shqipja ishte sa mjet komunikimi aq edhe objekt studimi. Shkrimtari që shkroi një nga poezitë dhe prozat më moderne të letërsisë shqipe ishte, për shembull, edhe njëri ndër më të mirët specialistë të Mesharit buzukian. Kurrfarë habie nuk është që prej një kësi specialisti të presësh vargje si: “…jam pelikan zog i truom ndë rrenoje/ turmec i egrë gjamuos… ndë shkretii”, të cilat nuk vijnë veçse si një “apokrif” tekanjoz i tekstit autentik nga libri më i moçëm i gjuhës shqipe: “U-bâshë ëmbë shembelltyrë por-si pelikani ëmbë shkretiit… por-si turmeci i egrë qi bân herdhen përmbii të ëmbëluomet të shtëpiisë” (Psalmi 101,7). Edhe një kontingjencë e tillë vërteton se gjuha e sotme e një poeti gjallërohet, përsëritet e përtëritet me gjuhën e gjithë të djeshmëve të poezisë, që tek e sotmja bëhen të pranishëm. Kështu gjuha e Camajt, si dhe e çdo shkrimtari si Camaj, shkon duke i mundur kohët që, gjithsesi, i mbart Brenda vetes.
Këtë privilegj për të sintetizuar ndryshimet e kohëve, si bazë e konceptimit të poetit Brenda traditës, e ka formuluar Thomas S. Eliot-i kur thotë: “Njeriu shkruan jo vetëm me brezin e tij ndër eshtra, por me ndjenjën se gjithë letërsia e Europës, prej Homerit dhe, brenda saj, edhe letërsia e vendit të vet, ka një ekzistim simultan dhe përbën një rend simultan […] Në këtë kuptim, asnjë poet as artist nuk ka domethënie të plotë ai vetë. Domethënia e tij, vlerësimi i tij është vlerësim i marrëdhënieve të tij me poetët dhe artistët e kaluar”. Nëpërmjet këtij parimi mbërrihet tek ajo çfarë, simbas Eliot-it, përbën “të kaluarën e së kaluarës” (the pastness of the past), sekretin me anë të cilit shkrimtari i siguron vetes mbijetesën. Atëherë, sa ç’mund të shprehej i lumtur Camaj që në jetën e vet pati fatin të dëgjonte, fjala vjen, Gjergj Pllumin, po aq i lumtur do të ishte edhe “Orfeu i Dukagjinit” që pati fatin të dëgjohej prej shkrimtarit të ardhshëm. Sa ç’mund të jetë fatlum djaloshi që u ushqye te gurrat e Shantojës e Koliqit, të Prennushit e Palajt, të Mjedjes e Fishtës, të Budit e Buzukut, virtualisht gjithaq fatlumë do të qenë edhe këta shkrimtarë që u patën lexuar prej atij që një ditë do të bëhej Martin Camaj.
(Fjalë e mbajtur më 14 qershor 1997 në veprimtarinë e organizuar nga ish-Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Gruas me rastin e 5-vjetorit të vdekjes së Martin Camajt dhe të botimit të veprës së tij në seri prej shtëpisë botuese “Apolonia”).

panorama.