Ramadan Sokoli

[Brari]

Me 22 korrik, nga presidenti i Shqipërisë, kompozitorit dhe muzikologut të njohur Ramadan Sokoli i jepet titulli "Mjeshtër i madh"

Ramadan Sokoli…
Nëpër vite, me ankthin pas shpine

Admirina Peçi

Sapo ka mbushur 82 vjeç. E megjithatë mendja i rri ende tek studimet, apo tek ndonjë motiv kënge. Është i kënaqur sepse studimet e kanë gjetur rrugën e tyre dhe kanë arritur aty ku duhet. Por i ka mbetur dhe një merak, në gjithë këto vite. Kompozimet, krijimtaria e tij e mirëfilltë, i kanë mbetur në sirtaret e shtëpisë së tij, të mbyllura e të paprekura nga asnjë dorë veç dorës së tij.
Ai, asnjëherë nuk ka arritur të kuptojë se pse është luftuar krijimtaria e tij. Pse tingujt e mrekullueshëm që u kthyen në refrene për shumë njerëz, nuk mund të mbanin poshtë tyre, emrin e tij? Për vite e vite me radhë profesor Ramadan Sokoli u përmend vetëm si muzikolog.
Herë -herë e kritikonin, pse studimet e tij, nuk ishin brenda kuadratit të "marksizëm-leninizmit". Sidoqoftë ai arriti të jetë "moskokëçarës", por gjithmonë deri në atë pikë sa të mos e dëmtonte veten- "U mësova të mos dëshiroj gjëra të kota, të cilat e dija shumë mirë që nuk do t'i arrija dot, edhe pse brenda meje kisha zjarrin e madh të dëshirave dhe frymëzimeve të mia.
U mësova t'i mbaja të gjitha për vete",- thotë profesori, sa herë kujton cungimet dhe rrugët e mbyllura që hasi krijimtaria e tij në vite.

***

Tashmë ka kaluar e gjithë ajo kohë. Një erë e re do të fryjë për Ramadan Sokolin. Më 22 korrik, nga presidenti i Republikës, profesorit do t'i akordohet titulli "Mjeshtër i madh". Në këtë ceremoni është menduar të gjendet pak hapësirë për të promovuar edhe pak nga ajo krijimtari e madhe që dora e tij shkroi në vite.
Kur ai nis t'i kujtojë, shkon deri larg, në vitet e para të jetës së tij …tek kënga e parë e kompozuar prej tij. Ishte vetëm 16 vjeç kur nëpër mend po i lëviznin tingujt e asaj kënge. E kishte titulluar "Blegëron delja" dhe ajo këngë shumë shpejt mbeti në gojët e atyre që e kënduan.
Veç saj profesori kujton dhe disa këngë të tjera me frymë popullore "U err nata", "Turtulleshë", "Jelino", "Lulja me erë", "Zanushës", etj.
Të gjitha këto këngë, këndohen ende sot. Madje shumë prej tyre u bënë shëmbull i krijimit të këngëve të reja shkodrane nga krijues të njohur, si Prenk Jakova, Tish Daija, Simon Gjoni, etj.
Në këto vite, prof. Sokoli u mor edhe me krijimtari muzikore të gjinive të tjera, si koncerte për flaut, për violinë, pjesë të shumta pjanistike, balada e rapsodi, pjesë orkestrale, muzikë dhome etj. Është kjo një krijimtari që ka vlera artistike që edhe sot e kësaj dite, janë në repertorin aktiv të instrumentistëve tanë të muzikës klasike dhe janë përfshirë në programet mësimore për shkollat e muzikës.
Kjo është vetëm një pjesë e asaj ç'ka ai ka krijuar në vite. Pjesa tjetër, që është edhe brenga e profesorit, është krijimtaria e tij që i ka mbetur në sirtar. Sepse siç thotë edhe ai vetë -"Një punë që dremit sirtareve nuk vlen asgjë".
Tregon se ndoshta do të kishte shkruar edhe opera, e muzikë baleti, por e dinte se asnjëherë nuk kishin për t'u vënë në skenë, sikurse edhe shumë krijimtari të tjera të tij. Ndërsa tek ato që këndoheshin e luheshin shpesh nga instrumentistët Ramadan Sokoli nuk përmendej si autor i tyre. Dhe e gjithë kjo sepse ndaj tij ishte hapur një luftë e çuditshme.

***

Dëshira dhe pasioni për muzikën i kishte lindur që herët. Edhe pse prindërit e tij nuk donin që ai të merrej me muzikë, pas mbarimit të shkollës së mesme në Shkodër ai shkoi me studime në Firence, ku mbaroi konservatorin, në degën e kompozimit.
E me t'u kthyer në atdhe jeta e tij mori një rrjedhë tjetër.
Ndaj tij dhe gjithë familjes u ushtrua një presion i jashtëzakonshëm. Vetë profesori burgoset e në atë periudhë të jetës së tij-"Gjatë viteve 1946-1950 që qëndrova i mbyllur në burg, pata kontakte me disa bartës të folklorit, pata rastin të dëgjoj nga bashkëvuajtësit e mi shumë perla të pasurisë sonë kombëtare.
Duke rrëmuar në kujtesën e të moshuarve , më ngacmonte dëshira për ta shënuar atë repertor. E në këto rrethana qëmtova më shumë lëndë të vyer se sa gjatë eksperimenteve të mëvonshme në terren". Kështu thotë profesori për ato kohë të vështira të jetës së tij, të cilat kushtëzuan edhe vitet e mëpasme. Tashmë ai ishte një njeri në vrojtim.
Dhe po në vrojtim ishte edhe krijimtaria dhe studimet e tij. Në atë kohë në një intervistë dhënë për "Universin" ai thoshte: "Sapo rilexova veprën "Lavdi çmendurisë" ( Laus Stultorum). Ndonëse kjo vepër është shkruar pesë shekuj më parë nga Erazmi i Roterdamit, ende tingëllon bashkëkohore, sidomos për ne shqiptarë.
Tani në këtë moshë të shtyrë e kam kullotur tërësisht livadhin e jetës sime, prandaj dua ta shfrytëzoj mbarë e mirë këtë riskë që më mbetet. Por më mungon qetësia dhe kthjelltësia e nevojshme për të punuar.
Koha që po përjetojmë është më gjëmëmadhja e kombit tonë. E si mund të punosh kthjellët, kur mbizotëron parimi hegelian "gjithkush kundër të gjithëve" ?
E megjithë këtë lloj jete që kaloi, profesori i nderuar, diti të jetë "i urtë". Krijoi e punoi nën këtë parim, arriti të qëndrojë mbi ujë.

***

Edhe pse kanë kaluar plot vite që nga koha kur profesori kujton parimin hegelian, sërish me krijimtarinë e tij diçka po ndodh. As ai vetë nuk e kupton. Sikur luftohet, nga dikush a nga diçka, që ai nuk arrin ta shohë.
Sërish veprat e tij vihen në skenë, këndohen e përmenden shpesh, por pak kush e di që dikur ato nota i ka shkruar Ramadan Sokoli. Por pak a shumë kështu ndodh edhe me studimet e tij të shumta.
Jehona po përhapet si duhet vetëm jashtë shtetit.
Nga universitete të ndryshme të Evropës apo konferenca dhe simpoziume ndërkombëtare, profesorit i vijnë shpesh herë ftesa. E kudo ku shkon ai mban kumtesa, paraqet studime mbi traditën e muzikës shqiptare, mbi folklorin tonë, e gjithçka ka të bëjë me traditën. Kështu ai ka prezantuar punime e leksione në Gjermani, Zvicër, Itali, Greqi, Turqi, Sllovaki, etj. "Kjo është kënaqësia e vetme që ndiej tani për tani. Të paktën shoh që atje puna dhe krijimtaria ime vlerësohet si duhet".

Krijimtaria, do të dalë nga sirtarët
Ai ka vendosur të nxjerrë disa prej tyre. Janë ca nota që ai i ka shkruar shumë kohë më parë. Në ceremonisë që do të zhvillohet me rastin e dhënies së çmimit, do të interpretohen edhe disa nga krijimet e tij. "Shqipe Zani do të këndojë dy këngë të cilat unë i kam shkruar këtu e 50 vjet më parë,- thotë profresori- Unë nuk pretendoja që ato të kishin ende vlerë, sepse kanë kaluar kaq kohë, dhe shijet kanë ndryshuar por këngëtarja i ka pëlqyer shumë ato këngë."
Është menduar që të këndohet, në atë ceremoni nga një vogëlushe edhe krijimi i tij i parë "Blegërima e deles" Po ashtu edhe Ibrahim Madhi do të luajë një pjesë për violinë nga krijimtaria e prof. Sokolit. Ndërsa një pjesë e mirë e krijimtarisë për muzikën klasike do të promovohet nëpërmjet dy antologjive pianistike.

[Agim Doçi]

Brari,
Prof. Ramadan Sokoli, është studjuesi më i shquar i Folklorit Shqiptar, që kam fatin t'a kem mik personal. Kalova me prof. Ramadanin një 10 ditësh në Festivalin e I-rë Internacional Euro Mesdhetar që u mbajt në vitin 2000 tek Arbëreshët e Italisë, dhe ndjeva sesa kompetent ishte ai Personalitet i shquar i kombit tonë. Në atë festival prof. Ramadan Sokoli befasoi specialistët më të shquar të folklorit Mesdhetar, sepse ishte në gjëndje të jepte vlerat e artit tonë dhe të artit të tyre me saktësi prej shkencëtari.
Rezervoj të drejtën që të postoj për FORUMIN edhe në aspektin njezor të këtij Mjeshtri të Madh - HUMORIN e tij që për mua mbetet HUMORI MË I MADH I JETUAR!!!
Atë ngjarje do ta shkruaj mirë e mirë, "do ta qëndis" siç ka ndodhur faktikisht në tetorin e viti 1996 në Sesionin Ndërkombëtar të mbajtur në mjediset e Hotel "TIRANA" ME SHUMË kRYETARË BASHKISHË dhe ku prof. Ramdani gjëndet rastësisht midis tyre!
Agimi

[Albo]

Lamtumire muzikologut Ramadan Sokoli

E Merkure, 12 Mars 2008

U shua edhe nje prej tyre. Dje iu dha lamtumira muzikologut Ramadan Sokoli, qe dekada te tera te jetes se tij ja kushtoi shpirtit te popullit shqiptar, muzikes folklorike. Te aferm, kolege, miq, personalitete te kultures, u perkulen dje para trupit te pajete te Sokolit, qe u nda nga jeta ne moshen 88-vjecare, duke lene pas gjurme te pashlyeshme me studimet e tij. Jo rralle eshte pagezuar si "kolos i etnomuzikologjise shqiptare", me prejardhje nga nje prej familjeve qytetare shkodrane. Osman Xhatufa, autori i librit per Ramadan Sokolin, tha se s'e ka aspak te lehte te flas ne nje dite si kjo, kur duhet t'i jape lamtumiren. E megjithate, shprehet: "Ne librin tim kam pershkruar gjithe jeten dhe krijimtarine e tij. Ramadan Sokoli eshte nje nder figurat e shquara te kultures kombetare shqiptare, ai ka nje fushe te gjere veprimtarie, e cila perfshin ate pedagogjike, krijimtarine muzikore dhe ne fushen e etnomuzikologjise, qe merret me studimin e traditave tona etnokulturore". Ne krijimtarine muzikore, Ramadan Sokoli ka shkruar kenge per femije, te rritur, pjese instrumentale, por nuk mberriti te vepra te gjinive te medha si opera apo simfonia. Ai ka lene kenge te bukura qe, ndonese kane kaluar 6 dekada, ato kendohen edhe sot. Si "Lulja me ere", e cila ne periudhen e luftes ne Kosove i eshte nderruar teksi ne patriotik, "Zanusha", "Turtullesha", ka shkruar shume romanca dhe vepra pa fund instrumentale. Xhatufa thekson: "Edhe degjuesi me i zakonshem i kupton kur ndesh kenget e tij qe gjendet brenda hapesires shqiptare, sepse njekohesisht ishte studiues i folklorit muzikor shqiptar. Gjithe veprimtarine e tij, ai e bazonte ne traditen popullore". Nje pjese e mire e krijimeve te tij jane botuar, e nje pjese tjeter kane mbetur si relikte.

KJ



Lamtumirë Ramadan Sokoli!

Etnomuzikologut të njohur shqiptar Ramadan Sokolit, i ndarë nga jeta mbrëmjen e së hënës, dje i është dhënë lamtumira e fundit, nga miqtë, të afërmit dhe dashamirësit e artit të tij.

Në një ceremoni të organizuar nga familja dhe Ministria e Kulturës në ambientet e Muzeut Historik Kombëtar dje i janë bërë homazhet e nderimit. Profesor Ramadan Sokoli është i njohur si një nga figurat e shquara të kulturës shqiptare dhe fushës së studimeve. Miku i tij, i cili i kushtoi dhe veprën e fundit, Osman Xhatufa tregon se, kohët e fundit Sokoli nuk shkruante më. “E kam takuar kohët e fundit dhe nuk është se punonte. Ishte i sëmurë këto kohë dhe nuk mund të shkruante. Ai kishte nostalgji të madhe për kombin e tij dhe e kujtonte vazhdimisht. Madje, veprat e tij, ato të pabotuarat kanë ngelur si relike në shtëpinë e tij, por dua të theksoi se pjesën më të madhe, të veprave të tij Sokoli i botoi vitet e fundit, vitet e demokracisë. Këto vite ai shkroi një vepër enciklopedike për gjashtëmbëdhjetë shekuj, në të cilën përfshihen që nga shekulli IV ku janë zbuluar shumë autorë, deri te Fan Noli e Jan Kukuzeli. Gjithashtu vlen të thuhet se Ramadani në fushën e këngës ka lënë këngë të bukura, megjithëse kanë kaluar gjashtë dekada. Ka shkruar shumë romanca dhe vepra instrumentale”, shprehet Xhatufa. Artisti i njohur ndërroi jetë në moshën 88-vjeçare. Sokoli, njihet në botën artistike shqiptare si themelues i muzikologjisë shqiptare, si kompozitor albanolog, folklorist, historian dhe estet i historisë së artit e kulturës shqiptare. Ai është pinjolli i fundit i shquar në linjën mashkullore i familjes të vjetër qytetare e tepër të njohur aristokrate shkodrane, Sokoli. Ajo ç’ka të befason më shumë me statusin e tij personal është historia e titullit të tij, Profesor. Me emrin e Ramadan Sokolit është e lidhur historia e muzikologjisë shqiptare, vepra e tij shënon fillimin e kësaj disipline shkencore në Shqipëri. Nga ky studiues kemi studimet e para, që shtruan linjat nga nisi pastaj puna për studimet shqiptare. Ramadani u lind në Shkodër me 1920, pas shkollimit në vendlindje vazhdon studimet e larta në Padova, Itali, universitetin e famshëm ku studion për muzikë, moment me rëndësi pse profilizohet e ardhmja e tij. Por rrjedhat e fatit i sjellin ndryshime të mëdha në rrugën e tij si studiues.

Panorama

[Albo]

Ramadan Sokoli, muzikologu i parë shqiptar i patejkalueshëm

Prof. dr. Rexhep MUNISHI*

Për njerëzit që kanë dhënë kontribut të veçantë dhe rezultate të shënuara në fusha të caktuara shkencore nuk mjaftohet së shkruari. Punët e tyre bëhen objekt hulumtimi e studimi në forma të ndryshme. Një personalitet i rendit të parë të shkencave albanologjike pa dyshim ishte Ramadan Sokoli. Nga vitet gjashtëdhjetë (në kohën kur isha student i Akademisë së Muzikës në Beograd) isha njohur dhe i kisha konsultuar dy vepra të Ramadan Sokolit: “Folklori muzikor shqiptar” dhe “Veglat muzikore të popullit shqiptar”, më pas gradualisht vazhdova të njihesha edhe me tërë veprimtarinë tjetër të tij. Por takimi ynë i parë fizik ndodhi në Tiranë, në shtator të vitit 1995, në banesën e tij të “famshme” “bodrumin-muze”. Unë kisha shkuar si anëtar i Jurisë së Festivalit Folklorik Kombëtar që atë vit u mbajt në Berat. Nga ai takim, lidhjet tona u bënë shumë të afërta si profesionale e po ashtu edhe miqësore. Biografia e Ramadan Sokolit është portretizuar (e bartur nga shkruesi në shkrues) me dhjetëra herë në shkrime të veçanta, prezantime dhe së fundi u bë edhe një monografi e veçantë kushtuar jetës dhe veprës së tij. Prandaj, me pak fjalë, mund të themi se pati një jetë jo shumë favorizuese, jo shumë të rehatshme, por mbi ato rrethana që iu krijuan bëri punë të mëdha. Me një fjalë, një njeri i pazakonshëm për nga durimi dhe përgjegjësia për punën që e ka bërë dhe që e bëri deri në çastet e fundit të jetës. Me këtë rast bëjmë një njohuri të shkurtër të biografisë së R. Sokolit. U lind më 14 qershor 1920 në Shkodër. I takon një familjeje të pasur po gjithnjë patriotike nga brezi në brez. Është nip i gjeneralit legjendar të Lidhjes së Prizrenit, Hodo Sokolit. Familja e tij sikur ishte përbetuar që të mos i rrinte asnjë regjimi të qetë. Në moshë ende të njomë nisi të luajë në instrumente muzikore, kurse nga mosha 16-17-vjeçare edhe të kompozojë këngë të frymës popullore. Që në rininë e hershme të Ramadanit, familjen e tij e internojnë në Itali dhe atje nga viti 1940-1943 në Firence studion për kompozicion e flaut. Regjimi socialist aspak nuk vjen i mirë për familjen Sokoli. Ia burgosin vëllezërit, por e burgosin edhe vetë Ramadanin në vitet 1946-1950. Gjatë qëndrimit në burg kishte fituar përvojë të madhe jetësore. Aty kishte njohur njerëz të shtresave të ndryshme dhe kishte marrë edhe njohuri për kulturën popullore. Pas daljes nga burgu, jeta e Ramadan Sokolit në Shqipërinë e re socialiste do të jetë e kufizuar dhe në ato rrethana që do t’i krijohen me tërë qenien e tij shpirtërore e fizike iu përkushtua punës e vetëm punës. Njohuritë që i kishte marrë për muzikë në Itali, si dhe interesimi shumë i madh për të mësuar edhe më shumë nga të gjitha fushat e muzikës dhe të dijes në përgjithësi, e orientojnë në rrugën e marrjes me hulumtime e studime të trashëgimisë etnokulturore. Në vitin 1952 nga Shkodra vjen në Tiranë, ku do ta kalojë jetën e tij të bujshme. Në dy-tre vende ku punësohet e pushojnë nga puna pa arsyetime konkrete. Më në fund bëhet mësimdhënës në liceun artistik “Jordan Misja” ku intensifikohen interesimi dhe angazhimi për tërë pasurinë etnomuzikore shqiptare. Më pas jep mësim edhe në Institutin e Lartë të Arteve (sot Akademia e Arteve), duke ligjëruar disa lëndë e në veçanti folklorin muzikor dhe flautin. Një jetë e kaluar në një sistem totalitar, ku e kishte të kufizuar çdo lëvizje, është për habi se si arrin që ky njeri të merret me tërë ato punë hulumtuese e studimore. Brenda këtyre pak rreshtave të biografisë së tij gjenden rreth një mijë njësi bibliografike, krijime muzikore, shkrime, studime, monografi, dhjetëra e dhjetëra pjesëmarrje në tribuna, sesione, kongrese shkencore në Shqipëri, Kosovë, Maqedoni dhe nëpër qendra të ndryshme europiane. Që në fillim duhet të themi se R. Sokoli me punën e tij në fushën e shkencave muzikore, në veçanti në etnomuzikologji, ka vënë veten në radhën e emrave etnomuzikologë europianë që afirmuan vlerat e tyre nacionale etnomuzikore, siç ishin, bie fjala: Cjetko Rihtman nga Bosnja, Vinko Zhganec nga Kroacia, Stojan Gjugjeve bullgar, Zivko Firfov maqedonas, Zmaga Kumer në Slloveni ose Claudie Marcel du Bois, franceze, etj. Dhe tani jemi shumë të sigurt se për tërë botën intelektuale shqiptare dhe ata që kanë shfaqur interesime për kulturën dhe shkencat albanologjike emri i Ramadan Sokolit është bërë sinonim i arritjeve shkencore në fushën e studimeve muzikore shqiptare. Deri në vitet nëntëdhjetë të shekullit të kaluar, si çdo gjë në Shqipëri, edhe puna e R. Sokolit po edhe vetë personaliteti i tij ishin nën hije me kufizime natyrash të ndryshme. Tani, pas 16-17 vitesh, që kur në revistën “Fjala” pata shkruar në disa vazhdime mbi veprimtarinë shkencore të R. Sokolit dhe po ato shkrime më pas u botuan në disa vazhdime në gazetën “Rilindja” që atëherë dilte në Tiranë, sikur ndiej një krenari që iniciova aktualizimin e personalitetit dhe të veprimtarisë së tij. Shpërthyen interesimet për të, nisën ta ftojnë në manifestime kulturore, të shkruajnë për të, po ajo që është më me rëndësi u intensifikua jashtëzakonisht veprimtaria e tij profesionale e shkencore. Pasuan shumë shkrime, libra, u trajtuan shumë tema, shumë probleme të kulturës sonë jo vetëm muzikore, por në përgjithësi albanologjike. Është shumë korrekte nga kolegët etnomuzikologë shqiptarë, të cilët në çfarëdo rasti nuk ngurrojnë ta shënojnë faktin se me R. Sokolin nis etnomuzikologjia shqiptare. Në vijim shkëpusim disa mendime të sinqerta të shprehura nga etnomuzikologë aktualë, pasardhës të tij. Për të, Vasil Tole, kompozitor e etnomuzikolog, shkruan: “Deri në botimet e para të prof. Sokolit rreth viteve ’50, etnomuzikologjia shqiptare nuk ekzistonte. Ndër gjithë opusin e tij krijues, punimet në folklorin muzikor e përkatësisht në etnomuzikologji zënë kryet e vendit, vepra të cilat janë ndër të tjera edhe punimet themeluese të etnomuzikologjisë shqiptare në përgjithësi. Në një lloj kuptimi, i gjithë kontributi etnomuzikologjik i prof. Sokolit është si një enciklopedi e mbartjes dhe e shpjegimit të fenomenit të folklorit muzikor shqiptar në kohë dhe hapësirë shumë të gjerë. Këtë e konstatojnë studiuesit, muziktarët, studentët dhe nxënësit e muzikës, për të cilët ai orientoi dhe futi në strukturën e shkollës qysh në vitet ‘ 50”. Ngjashëm shprehet edhe studiuesi e kompozitori i njohur shqiptar Sokol Shupo: “Ndërkaq, aktiviteti i R. Sokolit shtrihet në të gjithë spektrin e kërkimeve folklorike. Ai merr pjesë në ekspeditat folkloristike të veçanta dhe të përbashkëta me të huaj (ekspedita shqiptaro-gjermane në vitin 1957 dhe eskpedita shqiptaro-rumune në vitin 1958), boton një sasi shumë të madhe materialesh e studimesh folklorike (qindra artikuj dhe 16 libra - tani numri i librave është më i madh - vërejtje, R.M.) dhe aktivizohet intensivisht në jetën kulturore shqiptare, sidomos pas vitit 1982. Puna e tij ka patur mjaft jehonë edhe në botë dhe është vlerësuar shumë pozitivisht... Kontributi i R. Sokolit në zhvillimin e etnomuzikologjisë shqiptare është shumë i madh....sepse botimet e tij të shumta influencuan dukshëm në rritjen e sensibilitetit dhe të formimit të etnomuzikologëve të shkolluar vetëm në Shqipëri. Fjala është për botimet, (R. M.), të cilat ishin një lloj Bible për këtë profesion. Së treti, sepse në krijuesit shqiptarë njohja e sistemuar e lëndës folklorike shqiptare krijo premise reale për t’u shprehur me një gjuhë të pasur në element shqiptar. Ne këtu shtojmë se nuk është vetëm fakti i të parit që nisi etnomuzikologjinë ose lënda folklorike ose kontributi arsimor që këtë personalitet e bëjnë të shquar. Këto janë vetëm ndihmesa për të hapur një rrugë të karrierës së pasur të tij në fushën e studimeve të muzikës. Hulumtimet dhe studimet e tij në fushën e muzikës i shtriu gjerë e thellë në tërë kompleksitetin që përfshin muzika në jetën e njeriut. R. Sokoli për objekt studimi e bëri këngën, vallen dhe veglën muzikore me tërë spektrin që përfshijnë brendapërbrenda këto tre aktivitete të kulturës shpirtërore e materiale të njeriut në kohë e hapësirë. Të gjitha këto nuk i bëri shkel e shko dhe nuk i bëri sa për t’i bërë, por bëri punë shumë serioze të qëndrueshme e rezistuese për cilëndo kohë dhe çfarëdo “trendi” modern të studimeve shkencore. Që në fillimet e viteve ‘50 të shek. të kaluar zgjohet interesimi (i cili nuk pushon në asnjë çast deri sot) për ta njohur sa më afër e më mirë pasurinë etnomuzikore shqiptare. Lëndën që e siguron nis po ashtu herët ta bëjë objekt studimi. Në opusin e tij studimor nuk ka mbetur gjini, lloj e as mënyrë këndimi pa e hulumtuar e studiuar me shumë profesionalizëm. Me përkushtim shumë serioz ka bërë studimet për ninullat, për këngët e buta (këngë lirike të dashurisë që i këndojnë burrat), këngët epike, këngët humoristike, vajtimet, këngët përmajekrahu (malësorçe), këngët patriotike, këngët rituale e shumë e shumë të tjera. Është hulumtuesi e studiuesi i parë shqiptar që me kompetencë shkencore bën studimin e polifonisë shqiptare, ku përveç përkufizimeve hapësinore të kësaj mënyre këndimi argumentueshëm hyn në gjenezën e saj, në tipat dhe në analizën melopoetike të këtij këndimi të jashtëzakonshëm e të veçantë shqiptar. Pasurinë e veglave muzikore popullore shqiptare bota shqiptare, po edhe ajo e huaj, e njohu përmes studimeve të R. Sokolit. Në metodologji dhe duke i konsultuar organologët e njohur botërorë, siç ishin: Kurt Sachs, Andre Chaefner, Hornbostel e të tjerë. R. Sokoli arriti që organologjinë shqiptare ta ngrejë në nivelin e studimeve europiane. Ai i grupoi ato sipas kritereve organologjike profesionale, hyri në prejardhjen e tyre, kohëzgjatjen e praktikimit, shtrirjen në hapësirat shqiptare, ergologjinë, rolin dhe funksionin sociokulturor të secilës vegël veç e veç dhe në formacione. Krijoi një muze të vogël sa ishte profesor i lëndës së folklorit në Liceun Artistik. Shkroi librin e parë mbi veglat muzikore popullore, kurse të ripunuar e botuan bashkërisht me organologun Pirro Miso, libër i cili vitin që shkoi doli edhe në gjuhën italiane. Lëndën e muzikës vokale ose të të kënduarit studiuesi e vë në sistemin e analizës. Kësaj çështjeje Sokoli i qaset nga metodologjitë e etnomuzikologëve të tjerë europianë e në veçanti në modele të Bela Bartokut, Konstantin Brailout, Zoltan Kodali, Stojan Djudjev etj., natyrisht duke ofruar terminologji që korrespondojnë me gjuhën shqipe dhe duke i parë më funksionale e më adapte. Pra, për disa komponentë morfologjikë të këngëve popullore, R. Sokoli krijoi emërtime vetjake që kuptimësojnë elementin për të cilin bëhet fjalë. Tani kur studiuesi i veprës së Ramadan Sokolit sheh shtrirjen e tij në vlera të ndryshme të pasurisë së folklorit muzikor shqiptar, doemos duhet ta rendisë ndër studiues të suksesshëm të etnomuzikologjisë, etnoorganologjisë dhe etnokoreologjisë. Ramadan Sokoli me lehtësi i konstaton dukuritë, mënyrat e të kënduarit, vallet popullore, veglat muzikore, ua përcakton shtrirjen në hapësirat shqiptare, me argumente shkencore shtron çështjen e përkatësisë, ai vëren lidhjen e tyre me jetën kulturore të mjedisit ku ajo praktikohej dikur e sot. Në planin analitik, është studiuesi i parë dhe i patejkalueshëm që i vë bazat e përkufizimeve teorike të komponentëve morfologjikë për këngën, vallen ose melodinë instrumentale, që përcaktojnë karakteristikat e sistemit të tërësishëm muzikor shqiptar.

*-Etnomuzikolog

Albania
15 Mars 2008

[Albo]

Ramadan Sokoli, studiuesi që shqipëroi shekujt

Nga Ilir Seci

Me emrin e Ramadan Sokolit është e lidhur historia e muzikologjisë shqiptare, vepra e tij shënon fillimin e kësaj disipline shkencore në Shqipëri nga ky studiues kemi studimet e para që shtruan linjat nga nisi pastaj puna për studimet shqiptare.

Profesor Ramadan Sokoli vjen prej njërës nga nga familjet me të njohura të tradites dhe qytetarisë shkodrane e shqiptare, atë të Sokolëve që gëzon një emër të shquar në historinë tonë kombëtare, kujtojmë figurën e Hodo Pashë Sokolit, mbrojtësit legjendar të Hotit e Grudës, trojeve shqiptare në Mal të Zi.

Ramadani u lind në Shkodër me 1920, pas shkollimit në vendlindje vazhdon studimet e larta në Padova Itali, Universitetin e famshëm ku studion për muzikë, moment me rëndësi pse profilizohet e ardhmja e tij. Por rrjedhat e fatit i sjellin ndryshime të mëdha në rrugën e tij si studiues. Lufta e Dytë Botërore nuk kish si të linte jashtë familjen e Sokolëve. Dy vëllezërit e tij ishin pjesmarrës aktivë në radhët e forcave nacionaliste, Ibrahim Sokoli dhe Hodo Sokoli, njihen si legalistë e nacionalistë, që i vunë pushkën pushtuesve italianë e gjermanë. Me vendosjen e regjimit komunist të tre vëllezërit, Ibrahimi, Hodoja, Ramadani, arrestohen dhe dënohen me burgim të gjatë duke njohur tortura e vuajtje të rënda. Ramadani arrestohet dhe dënohet pa asnjë akuzë vetëm si vëllai i Ibrahimit e Hodos!?

Miku i ngushtë i Ramadanit, poeti dhe studiuesi të ardhme të shkëlqyer, Qemal Draçini, vdes në rrethana të dyshimta në burg, versioni zyrtar ishte "vetëvrasje me helmim!". Pothuajse të gjithë miqtë e tij janë burgosur kësokohe dhe do të ishte miku i tij i vjetër Llazar Siliqi që pas dhjetë vjetësh do e nxirrte nga gulagët e Hoxhës duke shfrytëzuar nevojën e regjimit për njerëz të kualifikuar në fushën e studimeve muzikore.

Por edhe kështu zinxhiri i vuajtjeve të Ramadan Sokolit nuk mbaronte, do të studionte, me kushte, do shkruante me kushte, do krijonte por pa emër,si anonim pasi "Partia e dinte kush ishte!"... Falë punës së tij Ramadan Sokoli bëhet themeluesi i muzikologjisë shqiptare nëpërmjet veprave "Folklori muzikor shqiptar (Morfologjia)", "Veglat muzikore të popullit shqiptar", "Vallet dhe muzika e të parëve tanë", "Figura të ndritura", "Gjurmime folklorike", "Këngët patriotike", etj.

Përveç këtyre vëllimeve ka botuar një numër të madh artikujsh studimorë rreth degëve të ndrvshme etnokulturore, gjithashtu ka mbajtur shumë ligjërata radiofonike krahas dokumentarëve televizivë. Ka drejtuar ekspeditat e para etnomuzikologjike në Shqipëri. Ndihmesë të vyer ka dhënë edhe si studiues folklorit letrar sidomos rreth ninullave, këngëve të shpotisë, këngëve popullore per dashurisë, vajtimeve, gjëmave dhe elegjive mortore, rreth dramaturgjisë popullore. Lëmia më e rëndësishme e veprimtarisë së Ramadan Sokolit mbetet ajo e etnokulturës shqiptare që nga lashtësia ilire e te ajo arbërore deri në kohët më të afërme.

Prof. Sokoli ka bërë një punë të vyer në këtë lëmi duke shkundur pluhurin e harresës nga epoka të tëra, studime si: "Figura e Skënderbeut në muzikë” janë të rralla, po ashtu ky studiues ka zbuluar më shume se 40 personalitete shqiptare nga fushat e dijes e artit duke argumentuar shqiptarësinë e tyre. Hulumtimet e Ramadan Sokolit janë shtigje te çelura për së pari dhe shquhen për thellësinë dhe gjerësimë e njohurive si dhe seriozitetin e gjykimit shkencor. Për shumë kohë ka punuar si arsimtar duke hartuar programe e tekste mësimore si dhe duke kompozuar repertor të pasur për edukimin e gjeneratës së re të muziktarëve.

Theksojmë me këtë rast se brezi i parë i flautistëve shqiptarë janë nxënës të Ramadan Sokolit. Në fushën e krijimtarisë shquhet si kompozitor, është autor i shumë veprave vokale e instrumentale, muzikës së dhomës, këngëve, etj.


Shqipërimi i shekujve

"Dy fjalë: "Njih vetveten!". Vetëm këto dy fjalë kuptimplota i kish gdhendur dikush në ballin e hyrjes së një tempulli famëmadh të lashtësisë. Njih vetveten! Kjo porosi e mençur mbetet me vlera të përhershme jo vetëm për njerëzit në veçanti, por edhe për popujt në përgjithësi, sepse, siç thoshte poeti rilindas, Naim Frashëri, "Ç'vleftë t'i verë vehtes një komb, atë i venë dhe të huajtë!".

- Këto janë fjalët me të cilat e fillon këtë vepër Profesor Ramadan Sokoli duke na sjellë një studim të rrallë ne fushën e kulturës sonë kombëtare.

Vepra e Profesor Sokolit përfshin një diapazon te gjerë në një periudhë kohe 16 shekujsh pikërisht atë periudhë më të errët të historisë sonë kombëtare kohën nga rënia e Perandorisë Romake deri në kohën e pas Pavarësisë, periudhë kur kombi ynë kalon nëpër pushtime e shkatërrime duke plotësuar një boshllëk në kushtet e mungesës së shkrimit e dokumentimit historik.

Puna e rilindasve përgjithësisht është e evidentuar, por ishin plot figura "shqipe larg folesë!" që kërkonin të njiheshin më mirë, të përfshiheshin në kulturën shqiptare për t'u bërë pjesë e saj si trashëgimi. Me zbulimin e shumë vlerave të së kaluarës, vepra e Ramadan Sokolit plotëson në mënyrë të ndjeshme njohuritë mbi qytetërimin e lashtë të kombit tonë. Profesori me zellin e arkeologut shpluhuros historinë, nxjerr copat nga terri, i bashkon e ndërton kapitujt e historisë sonë kombëtare pikërisht në kohën kur mungon më tepër, shekujt e errët që tërë bota i quan "Dark Age".

Gati tetë shekuj e ndajnë Niketë Dardanin e kreut të parë të librit nga Jan Kukuzeli i kreut të dytë. Në këtë hark të madh kohor, këta dy muziktarë të hershëm ngrihen si kreshtat e maleve, që lartësohen të vetmuara drejt qiellit duke mbushur hapësirën e kulturës shqiptare. Niketë Dardani,(340-414) njihet si autori i "Te Deum" hymnit bazë dhe simbol të krishtërimit, ky artist nga Dardania është një nga emrat e parë të historisë kulturore të krishtërimit dhe një nga themeluesit e kësaj kulture.

Prof. Ramadan Sokoli, në librin e tij argumenton kontributin e kësaj figure të shquar shqiptare të artit kishtar mesjetar. Niketë Dardani, i njohur ndryshe si Niketa i Ramesianës, lindur rreth vitit 340 në Ramesianë të Dardanisë, personalitet poliedrik, teolog, vjershëtor, muzikant, mik i afërt i Aurel Ambrason, N. Dardani emërohet në moshën 26 vjecare Ipeshkv i Ramesianës.

Vepra e tij më e njohur është himni "Te Deum Laudamos", i përhapur në Europë më 525, dhe mbi të cilin kanë shkruar muzikë kompozitorë të tillë si G.B.Lulu, G.F.Haendel, J.S.Bach, Ë.A.Mozart, F.Schubert, G.Verdi, G.Mahler, etj. Koha që e ndan këtë artist nga pasuesit e tij është një hendek shekullor që thellohet në terrin e "Dark Age" ku nga trashëgimia jonë humbën shumë vlera të ndërtuara në mijëvjeçarë. Kuptohet se humbjet janë katastrofike, përmendore artistike e kulturore u zhdukën në zjarrin e atyre dyndjeve. Sa dëshmi shkrimore i përpiu flaka e barbarisë, kur dihet që vendi ynë u bë shesh luftërash. Niveli i artistëve shqiptarë, klasi i tyre në krijimtari edhe pas tetë shekujsh dëshmon se kjo zeje kulturore gjalloi edhe në ato kushte dhe nuk reshti edhe pse për fat të keq ne nuk kemi dëshmi të shkruara. Megjithatë genet shqiptare të krijimtarisë nuk shterruan, ato u fashitën për një kohë nga flaka e dyndjeve, por pa reshtur nxorën vazhdimisht filiza të rinj.

Mjafton të përmenden ketu himnografët e atij harku kohor, krijimet poetike-muzikore të Justinianit, (527-565), ligjvënësit më të madh të Perandorisë Bizantine që ishte me prejardhje dardane, i cili kompozoi himnin famëmadh "0 Movoyvns Vois Kai Tojos Toi Oeov". Jan Kukuzeli i shekujve XI-XII shkëlqen në këtë kohë me krijimtarinë e tij dhe është autor i një vepre kolosale në lëminë e krijimtarisë kishtare, vepra e tij është madhështore dhe Profesor Sokoli argumenton me shembuj nga muzika sa e përkorë ishte kjo krijimtari. Muzikanti Jan Kukuzeli, i lindur në qytetin bregdetar të Durrësit rreth viteve 1078-1088, njihet si një ndër figurat më të mëdha të kishës bizantine. Arsimohet dhe afirmohet në Kostandinopojë, për t’u vendosur më pas në kishën Laura e madhe në malin Athos, ku harton edhe veprën madhore të jetës së tij, shkrimin neo-biznatin.

Disa nga krijimet e tij kryesore janë Himnet Aniksandri, Kënga e Kerubinëve, Psalmi 107, Polilei 117, të pasqyruara pothuajse në të gjitha antologjitë e muzikës bizantine. Vendi ynë do nxjerrë edhe muziktarë e artistë të tjerë, e sidomos aty nga muzgu i mesjetës, kur po zhvillohej më tej prodhimi i mallrave si rrjedhojë e rritjes së fuqive prodhuese të vendit, çlirimin nga sundimi shekullor të Bizantit dhe me formimin e shtetit të parë të Arbërit. Këtë e provon krijimtaria e sa e sa muziktarëve e artistëve arbër nëpër Dalmaci, në kapitullin "Edhe disa muziktarë arbër", ku përmenden këta krijues, Dragan Prizreni, Kolë Durrsaku, Filip Pjetër Drishti, Vlash Filip Drishti, Helias Filip Drishti, Progron Burizani, Xanet Agustini, Kristofor Ulqini, Aleksandër Tivarasi, Martin Balistari, Stojan Shkodrani, provë se një krijimtari e tillë nuk ishte pa pararendës e pa traditë.

Përplasja njëqindvjeçare (1385-1474) ndërmjet shqiptarëve dhe hordhive osmane që u derdhën dallgë pas dallge, duke sjellë zi e mjerim, katandisën ne gërmadha shumë qendra të lulëzuara ashtu siç ka theksuar Dr. K. Jireçeku, "as midis Galipolit dhe Adrianopolit nuk qenë prishur aq qytete mesjetare sa vetëm në rrethin e Durrësit e të Shkodrës". Pamjet e atyre qyteteve ose kështjellave para se të rroposeshin është e vështire të merren mend, por ashtu si e thotë me të drejtë Marin Barleti, "vetë gërmadhat rrëfejnë se ç'ishte e sa ishte". Rrjedhimisht nga kjo kohë mezi gjenden gjurmë shkrimore rreth veprimtarisë së ndonjë artististi, p.sh., Progon Burizani, i cili më 1295 përmendet si arkitekt i kishës së Shën-Klementit dhe i asaj të Shën-Mërisë ne Ohër.

Në kapitullin "Skulptorë dhe arkitektë arbër në Dalmaci", R.Sokoli përfshin emra si Radovani, Miho Tivarasi, Andrea Aleksi, mjeshtra të ndërtimtarisë, arkitektë që lanë pas një sërë kishash në viset dalmate. Në lidhje me interpretimin e legjendës së Rozafatit, Prof. Sokoli na flet për mjeshtër Donatin, i cili mund të jetë arkitekti i vërtete i kalasë së Shkodrës dhe në këtë pikë bën një zbërthim historik duke e përfillur edhe legjendën e famshme. Kapitull me rëndësi është "Piktorë, skulptorë e dijetarë shqiptarë nëpër Italinë Veriore" ku Profesor Sokoli sjell të dhëna mbi jetën dhe veprën e mjeshtrave si Leonik Tomeu, Marin Beçikemi, Maksim Artioti, Mikel Maruli, Albanezët e Vicencës, Françesk Albanezi, Gjon Albanezi, Jeronimi, Françesk Albanezi, Zef (Giuseppe) Albani, Mark Bazaiti, Viktor Karpaçi.

Këta mjeshtra janë të njohur për veprën e tyre që përfshin fushat e dijes, pikturën murale të kishave, arkitekturën sidomos në ndërtime kishash që sot janë krenari e trashëgimisë italiane e botërore. Artistët shqiptarë në Itali jetuan e krijuan në një kohë e në një ritëm me Rilindjen Evropiane duke u bërë pjesa shqiptare e kësaj trashëgimie botërore. Pas rënies së trojeve të Arbërit nën sundimin osman, me kalimin e shekujve genet shqiptare edhe nën këtë pushtim do nxirrnin krye duke iu treguar pjesës tjetër të botës trashgiminë dhe kulturën e lashtë shqiptare.

Një pjesë e shqiptarëve krijuan në Perëndim siç qenë mjeshtrat në Itali, por duke qënë se atdheu mbeti në Lindje, Perandori Osmane, atëherë tjerë bij të shqipes do shkëlqenin në këtë pjesë të botës. Në kapitullin "Arkitektë shqiptarë në Turqi e tutje" Profesori na sjell të dhëna mbi figura të ndritura si Sinan Atiq Aga, Mehmet Sadefqari, Arkitekt Kasemi, Usta Mehmet Isaja, të cilët njihen për ndërtimet e xhamive e objekteve të tjera të Perandorise Osmane, të cilat njihen sot si kryevepra te arkitektures botërore.

Përmendet këtu xhamia Sulejmania e arkitekt Sinanit apo e njohura Xhamia e Taxh Mahallit në Indi të cilën e ndërtoi shqiptari Mehmet Isaja! Kjo xhami është konsideruar një mrekulli e ndërtimtarisë botërore dhe me të drejtë përfshihet si një ndër shtatë mrekullitë e botës moderne. Me interes në këtë vepër janë faktet e sjella mbi jetën dhe veprën e një pinjolli të Kastriotëve për të cilin flitet në kapitullin: "Vladimir Gjergj Kastrioti-Skënderbeu", ky shqiptar me krijimtarinë e tij në nje tjetër hapësirë, Rusi, plotëson hapësirën e dominuar nga krijuesit shqiptarë në botë, në Perëndim, Lindje dhe Rusi, thuajse në mbarë botën...

Në fund të veprës Profesor R.Sokoli në kapitullin: "Edhe disa shqiponja larg folesë" sjell të dhëna duke ndriçuar figura si: Joan Çetiri, Karl Gega, Harallamb Kristo Koçi, Ismail Efendi Dedei, Luigj Karl Albanesi, Dhimitër Mihal Toskani, Gjergj Danga, Thoma G. Nashi, Krist Maloku, Murat Shehu, Aleksandër Moisiu, Fan.S. Noli. Shumë nga këta emra janë të njohur e janë trajtuar në vepra të tëra por këtu në këtë libër flitet për krijimtarinë e tyre si muziktarë, një aspekt i cili ishte fare i panjohur.

Me faktet e sjella nga studiuesi Ramadan Sokoli plotësohen njohuritë mbi këto figura, cilido që kërkon të njohë më tej mbi rrënjët tona, trashëgiminë kombëtare e gjurmët tona në kohë e hapësirë, padyshim se në këtë libër gjen përgjigjet që pret...

Dy fjalë për fund...

Ramadan Sokoli, si muzikolog, është personalitet i njohur edhe jashtë vendit ku vepra e tij studimore gjeti vlerësimin e merituar, vite të tëra pune që në Shqipëri kurrë nuk u shpërblyen e gjetën jehonën jashtë atdheut!

Duheshin pritur vitet '90 që Ramadan Sokoli t'iu përgjigjej ftesave të shumta për të marrë pjesë si lektor në Universitetet e ndryshme të Europës apo në konferencat e simpoziumet ndërkombëtare ku ai pritej me respektin që i takonte. Prof.Sokoli ka prezantuar punime e leksione në Gjermani, Zvicër, Itali, Greqi Turqi, Sllovaki, etj. Vetëm pas '90 studentët e shkollave të muzikës e të Institutit të Arteve mundën të mësojnë se autori i disa prej pjesëve instrumentale, këngëve popullore, valleve nuk ishte një anonim, por ishte kompozitori Ramadan Sokoli.

Në vitin 1995 Akademia e Shkencave të Shqipërise i dha zyrtarisht titullin "Profesor" duke e zgjedhur anëtar të kësaj Akademie. Por ky "rehabilitim" fatkeqësisht nuk zgjati shumë, në vitin 1999 rikthehet në krye të Akademisë së Shkencave brezi i vjetër dhe Akademia në zgjedhjet e fundit nuk e rizgjedh anëtar të saj!? Në vitin 2002 Presidenti Alfred Moisiu e nderon me titullin e lartë "Mjeshtër i Madh i Punës" duke nderuar në radhë të parë shoqërinë shqiptare, e cila duhet të ndjehet krenare me bij si Ramadan Sokoli. Emri dhe vepra e Prof. Ramadan Sokolit është përfshirë në disa enciklopedi të huaja edhe në Enciklopedinë e Personaliteteve të Shquara të Shekullit të XX, përgatitur nga Qendra Ndërkombëtare e Jetëshkrimeve në Cambridge, Angli.

Tema

[Albo]

Lamtumirë profesor Ramadan Sokoli!

Nga Qerim Vrioni

Ndonëse pritej shuarja e tij, gjë që e kisha mësuar nga një telefonatë para një muaji me familjen, përsëri lajmi i hidhur më pezmatoi pa masë. Befas jeta e profesor Ramadan Sokolit më kaloi para syve si në një film.

Lindur më 14 qershor 1920 në Shkodër në familjen me emër të Sokolëve, Ramadan Sokoli, pasi studion në Firence të Italisë për muzikë, kthehet në vitin 1944 në Shqipëri për t’i shërbyer vendit në fushë të kulturës muzikore. Rreth vitit 1946 arrestohet bashkë me dy vëllezërit për veprimtari antikomuniste, e kryen disa vjet burg politik në kampin e Bedenit pranë Kavajës. Pas burgut jep mësim në Liceun Artistik “Jordan Misja” e më pas në Institutin e Lartë të Arteve duke nxjerrë nga “duart” e tij shumë muzikantë tashmë të njohur në vend.

Në vitet 1957 dhe 1959, prof. Ramadani udhëheq dy ekspedita folklorike eksploruese në Shqipëri, e para me një ekip nga Gjermania Lindore, ndërsa e dyta me specialistë rumunë. Në këto veprimtari janë inçizuar shumë perla të muzikës tonë folklorike. E pakrahasushme mund të quhet puna e tij në fushën e botimeve mbi etnomuzikologjinë, për të cilën nuk flitej fare para kësaj. Ai ka botuar studime shkencore dhe historike mbi muzikantë të hershëm arbër si Jan Kukuzeli e Niketë Dardani, madje këtij të fundit i krijoi edhe mbiemrin ngaqë veprimtaria e tij ishte zhvilluar në Dardani (Kosova e sotme).

Përveç mbi muzikën, ku ka merita të veçanta, prof.Ramadani, në një libër të 3-4 vjetëve më parë , shkruan edhe për piktorë e skulptorë të shquar, njëkohësisht edhe miqë të tij, si Sadik Kaceli, Janaq Paço, Naxhi Bakalli etj. çka flet për kulturën e gjerë e të thellë. Ai ka veprimtari të larmishme në fushë të kompozimit, të njohura e të ndjera janë këngët e tij “Turtulleshë”, “Blegëron delja”, “Lulja me erë”, të cilat interpretohen edhe sot e kësaj dite nga këngëtarë të ndryshëm. Para 5-6 vjetësh profesori inderuar, botoi “20 miniatura pianistike” një material muzikor mjaft i vyer për pianistët e rinj.

Edhe në moshë të thyer, prof.Ramadani, nuk e zbehu interesin për muzikën, vlen të përmend këtu një kërkesë të tij 2-3 vite më parë për muzikë klasike izraelite, gjë që iu plotësua me dy CD të dërguara nga njerëzit e mij në Izrael.

Profesori kishte letërkëmbim jo vetëm me kolegë, por edhe me institucione të huaja muzikore e folklorike, nga e gjithë bota. Atë e ftonin shpesh në veprimtari shkencore e kulturore muzikore në vende të ndryshme. Shënojmë këtu se Prof.Ramadani, deri sa kishte në krah zonjën e tij fisnike, Lili (e ndarë nga jeta 3-4 vite më parë) shkonte në veprimatritë që e ftonin dhe jepte kontributin e tij te çmuar. Humbja e saj e trishtoi thellësisht e, në biseda e sillte fjalën tek ajo dhe e kujtonte me dashuri.

Puna krijuese e prof.Ramadanit, është kryer nga ai në mënyra vetjake, jashtë institucioneve zyrtare, madje edhe pa përkrahjen e tyre.

Më 1995, Ramadan Sokolit, i jepet titulli “Profesor”, ndërsa më 2004, me dekret të Presidentit të Republikës, i akordohet nderimi “Mjeshtër i Madh”. Për të, muzikologu Osman Xhatufa, ka botuar monografinë “Ramadan Sokoli, jeta dhe vepra”, gjithashtu janë shkruar me dhjetra artikuj në shtypin shqiptar.

Do mbeten të paharrueshme, përveç të tjerash, për mua disa telefonata, ku me zërin e tij të ngrohtë e të ngadalshëm më ftonte se “kishte gjetur diçka për fotografinë” ose proverbialja, kur kalonin dhjetë ditë pa i bërë vizitë: “Hajde se pothuaj më ka marrë malli”.

Familja ka humbur njeriun e dashur, por edhe e gjithë bota kulturore shqiptare ka humbur shkencëtarin e muzikës, miqtë njeriun fisnik e të paharruar.

Le të shërbejnë këto rreshta si një grusht dheu mbi vendprehjen e përherëshme të profesorit të nderuar.

Qofsh i paharruar e u prefsh në paqe.

Tema

[Albo]

Shuhet Rilindasi i fundit

Prof. Dr. Vasil S. TOLE

Homazhet mbahen sot në orën 14.00 në Muzeun Historik Kombëtar

Me hidhërim të thellë, sot, populli shqiptar dhe gjithë trashëgimia e jonë kulturore shqiptare përcjell për në banesën e fundit prof. Ramadan Sokolin, personalitetin më të shquar të studimeve në fushën e trashëgimisë shpirtërore shqiptare, themeluesin e shkencës sonë etnomuzikologjike. Prof. Sokoli lindi në qytetin e Shkodrës më 14 qershor 1920 në familjen patriotike dhe atdhetare të Sokolave. Arsimin fillor dhe të mesëm i kryen në qytetin e Shkodrës. Në vitet 1940-1944 kryen studimet e larta muzikore në Firence, Itali. Pas çlirimit të vendit kryen detyrën e pedagogut të Folklorit Muzikor Shqiptar në Liceun Artistik dhe Institutin e Lartë të Arteve, degë të cilën e krijoi ai vetë. Nga vitet 1946-1950, Prof. Sokoli burgoset nga diktatura komuniste duke dashur të thyejë karakterin e pathyeshëm të këtij burri të rrallë të Shqipërisë në shek. XX, pjesë e kalvarit të dënimeve që morën edhepjestarë të tjerë të familjes së tij gjatë atyre viteve.

Deri në botimet e para të prof. Sokolit, të cilat filluan rreth viteve 1950, etnomuzikologjia shqiptare nuk ekzistonte. Ndër gjithë opusin e tij krijues punimet në foklorin muzikor e përkatësisht në etnomuzikologji zënë kryet e vendit, vepra të cilat janë ndër të tjera edhe punimet themeluese të etnomuzikologjisë shqiptare në përgjithësi. Në një lloj kuptimi gjithë kontributi etnomuzikologjik i prof. Sokolit është si një enciklopedi e mbartjes dhe e shpjegimit të fenomenit të folklorit muzikor shqiptar në kohë dhe hapësirë shumë të gjerë. Këtë e konstatojnë studiuesit, muziktarët, studentët dhe nxënësit e muzikës, për të cilët ai orientoi dhe futi në strukturën e shkollës qysh në vitet '50 të shek. XX, si një diçka të natyrshme lëndën e Folklorit Muzikor Shqiptar. Ishte një hap mendimtari ky, ai që përcaktoi edhe orientimin prej vlerave tona shekullore, që shkolla e re shqiptare duhej detyrimisht t'i ndiqte. Në vitet 1957 dhe 1959, përmes organizimit të ekspeditave të përbashkëta ndërkombëtare me institutet kërkimore shkencore të Gjermanisë dhe Rumanisë, ndikoi së tepërmi në popullarizimin e vlerave të trashëgimisë sonë kulturore, ndër to edhe të folklorit muzikor çam, në Evropë e më gjerë.

Vlerat e veprës së prof. Sokolit janë konturuar së bashku me rritjen profesionale, shkencore dhe artistike të autorit të saj. Ajo çka i ka ngjizur ato në një unitet të vetëm rrezatues, është shpirti, puna dhe përkushtimi i tij prej rilindasi. Falë kontributit të tij të jashtëzakonshëm dhe interpretimeve të tij shkencore, kanë folur shqip zbulimet e arkeologjisë sonë muzikore, të mëdhenjtë Niketë Dardani, Jan Kukuzeli e Danush Lapacaja, figurën e Skënderbeut në muzikë, si dhe janë dhënë përgjigje thelbësore për mënyrën e organizimit dhe tipologjitë bazë të folklorit muzikor shqiptar duke filluar prej veglave tona muzikore e deri tek përgjigje të komplikuara të origjinës së muzikës sonë popullore, këtej e matanë kufirit.

Po kaq të rëndësishme e konsiderojmë edhe krijimtarinë e tij muzikore, e cila ka në thelb orientimin për nga vlerat e etnomuzikës; punimet e tij muzikologjike në të cilat influenca e etnomuzikës është e drejtpërdrejtë, e po aq konstatimi se edhe në studimet e tij albanologjike, vështrimi etnomuzikologjik i problemit albanologjik është mëse origjinal. Janë të paharrueshme krijimet e tij muzikore të të gjitha llojeve dhe gjinive, duke kujtuar ndër to këngët aq të njohura si: "Turtulleshë", "Blegron delja", "Luleja me erë" etj.

Puna e tij e jashtëzakonshme u krye pa mbështetjen e duhur dhe kujdesin e veçantë që duhet të kishte ky kollos i trashëgimisë sonë shpirtërore. E gjithë vepra e tij mban vetëm vulën e punës së tij të përveçme, e kryer jashtë ambjenteve ë institucioneve zyrtare të studimit të traditave, por nën kujdesin e veçantë të zonjës Lili, gruas së tij të dashur dhe të përkushtuar ndaj tij deri në çastet e fundit, kur edhe ajo u nda nga jeta disa vjet më parë. Prof. Sokoli i ka kushtuar veprën "16 Shekuj", dashurisë dhe kontributit të saj.

Me shumë vonesë, vetëm në vitin 1995 i jepet titulli i Profesorit, ndërsa me 2002 i akordohet nga Presidenti i Republikës së Shqipërisë, titulli "Mjeshtër i Madh". Me vdekjen e tij, ndahemi me të vetëm fizikisht. Veprae tij studimore dhe muzikore tashmë është pjesë e identitetit kulturor europian të shqiptarëve. Për jetën dhe veprën e tij, muzikologu Osman Xhatufa ka shkruar monografinë "Ramadan Sokoli, jeta dhe vepra" në vitin 2004. Emri i tij renditet në enciklopeditë e huaja krahas më të mëdhenjve etnomuzikologë të botës. Krijimtaria e tij studimore vazhdoi deri në çastet e fundit të jetës. Me veprën e tij të pamatë, Prof. Ramadan Sokoli është bërë pjesë e panteonit të personaliteteve më të shquara të kombit tonë.

I paharruar Profesori ynë. U prefsh në paqe!


Botimet kryesore:

"Les danses populaires et les instruments musicaux du peuple albanais", Tiranë, 1958;

"Albanskie narodnie pesni", Tiranë 1965;

"Figura të ndritura", Tiranë, 1965;

"Folklori muzikor shqiptar-morfologjia", Tiranë, 1965;

"Chansons populaires albanais", Tiranë, 1966;

"Metodë për fyell", Tiranë, 1970;

"Vallet dhe muzika e të parëve tanë", Tiranë, 1971;

"Folklori muzikor shqiptar-organografia", Tiranë, 1975, 1984, 1987, 1991; "Figura e Skënderbeut në muzikë", Tiranë, 1978;

"Gjurmime folklorike", Tiranë, 1982;

"Këngë patriotike", Tiranë, 1985;

"Veglat muzikore të popullit shqiptar", me bashkautor, Tiranë, 1991;

"16 shekuj", Tiranë, 1995;

"Antifonari i durrsakut Gjergj Danush Lapacaja", Tiranë, 2000; "Gojëdhana dhe përrallëza të botës shqiptare", Tiranë, 2000

"Përtej 16 Shekujve", Tiranë, 2002

"20 miniatura pianistike", Tiranë, 2002

"Krijime dhe flijime", Tiranë, 2003 si dhe qindra artikuj në shtypin periodik shqiptar e të huaj.


Literaturë kushtuar jetës dhe veprës së Prof. Ramadan Sokolit:

Siliqi, Llazar. "Kompozitori, folkloristi dhe muzikologu ynë i respektuar", "Nëndori", 1990, nr. 8, fq. 125-130;

Gjata Trim, "Portreti i një intelektuali", "Bota shqiptare", 1993, nr. 4, 1993; Bytyçi Enver, "Ramadan Sokoli, legjenda e gjallë e e kulturës shqiptare", Koha, Tiranë, 2001, nr. 60, 1 Gusht, fq. 27-31;

Braho Esat., "Ramadan Sokoli, muzikologu dhe folkloristi i shquar", Liria, Tiranë, 2001, nr. 475, 12 tetor, fq. 10-11;

Munishi, Rexhep " Identiteti muzikor",Prishtinë, 2001,fq.106-109; Xhatufa Osman, "Ramadan Sokoli, jeta dhe vepra", Tiranë, 2004 etj.

[Albo]

Jeta tragjike e etnomuzikologut të famshëm, Ramadan Sokoli

Jo shumë larg qendrës së kryeqytetit, në afërsi të "Rrugës së Barrikadave", në katin përdhes, apo më saktë në bodrumin e një shtëpie të vjetër tiranase, pronë e familjes së njohur, Petrela, deri para pak ditësh jetonte i vetëm profesori i famshëm, Ramadan Sokoli. Që para pak vjetësh, kur bashkëshortja e tij, një grua fisnike nga familja Petrela, u nda nga kjo jetë, muzikologu i njohur i ngrysi ditët me brengën e vetmisë së pakthyeshme. Një vizitor i zakonshëm që do të hynte në atë shtëpi, do të qortonte veten se kishte shkelur gabimisht në ndonjë muze antik apo të Mesjetës, apo në ndonjë galeri arti e antikuaresh të ndërthurura mes librash të vjetër e të rinj, ku partiturat klasike e moderne gjendeshin kudo nëpër rafte dhe sirtarë. Vite të shkuara, këtu e një dekadë më parë, kur muzikologu i famshëm nuk ishte i rënduar ende nga shëndeti e memoria, pas disa takimesh jo të pakta në atë mjedis brilant të shtëpisë së tij ku ta kishte ënda ta shijoje përsëri, me shumë mundime arritëm ta bindnim profesorin flokëbardhë për të shkruar diçka nga jeta e tij. Ose e thënë ndryshe, për të shënuar diçka nga kalvari i gjatë në të cilin ai kaloi për afro 45 vjet nën regjimin komunist.

Familja Sokoli në kronikat e Evla Celebiut

Po të rrëmosh ndër libra të vjetër, tutje në thellësitë e shekujve, me familjen Sokoli do ta ndeshesh në memuaret e kronikanit turk, Evla Celebi, i cili e ka përshkruar atë si një familje pronare e madhe tokash. Asokohe, ajo familje njihej me mbiemrin Dervishaj, ku pothuajse të gjithë anëtarët e saj ishin të shkolluar nëpër kolegjet e universitetet më të dëgjuara të kohës. Sipas kronikanit të famshëm turk, në periudhën e sundimit të Bushatllinjve, ajo familje bëri krushqi me ta. Kështu, Veziri i parafundit i Bushatllinjve, Mustafa Pasha, mori për nuse për vëllain e tij, një vajzë nga dera e Dervishajve. Nga kjo martesë lindën dy djem, që ishin nipat e Dervishajve, dhe pas vdekjes së të atit të tyre, ajo familje u shua fare prej Vezirit të fundit, si rezultat i kontradiktave të thella e armiqësive të brendshme familjare. Dy djemtë e kësaj familje të cilët quheshin; Mahmut e Dervish, u rritën në pallatin e Sulltanit në Stamboll. Mahmuti kishte dy djem; Hodon dhe Ibrahimin, kurse Dervishi kishte një djalë që quhej Duro. Ibrahimi kishte një djalë; Isufin, ndërsa Hodo, djali i Mahmutit, kishte një motër të martuar te Veziri i Tivarit, dhe një tjetër tek Iljaz Pashë Dibra (Kryetari i Lidhjes së Prizrenit). Hodo vetë, i cili ishte baxhanak me Oso Kukën e famshëm, kishte mbaruar Akademinë Ushtarake të Stambollit. Një farë kohe ai kishte shërbyer në detyrën e qark-komandantit të këtij qyteti, kryeqendra e Perandorisë Osmane. Në kohën e krizës së thellë lindore, Hodua erdhi përsëri në Shqipëri, i caktuar me komisionin e mbikëqyrjes së kufijve. Jusufi (babai i Ramadanit), u shkollua në Shkodër e Stamboll, pa arritur të diplomohet, kurse Ibrahimi, pasi mbaroi me rezultate të larta Universitetin e Drejtësisë në Stamboll, punoi si gjykatës, apo më saktë si interpretues i Kanunit të Lekë Dukagjinit.

Jusufi e tre djemtë, në burgjet e regjimit komunist

Për herë të parë, babai i Ramadanit, Jusufi, do të zbohej nga qyteti i tij i lindjes, Shkodra, prej turqve në fillimet e para të këtij shekulli. Pas largimit nga Shkodra, ai u vendos në Bosnjë dhe në Mal të Zi. Në vitin 1913, Jusufi u martua me një vajzë nga familja e njohur e Jukajve në Shkodër, e cila quhej Aishe. Nga kjo martesë atyre u lindën 9 fëmijë; tre djem e gjashtë vajza. Në periudhën e pushtimit italian, (1939-1942), për bindjet dhe aktivitetin e tij antifashist, Jusuf Sokoli u internua dy herë në gadishullin Apenin. Gjatë asaj kohe, Ramadani (i dyti i vëllezërve), i cili në ato vite studionte në Konservatorin e Firences, shkonte herë pas here për ta parë të atin në vendin e internimit. Këtë fat kishte pësuar edhe Aishja në Luftën e Parë Botërore, e cila në kohën e gjurulldirave që përfshinë Shkodrën, u burgos dy herë nga austriakët. Pas mbarimit të luftës, Jusufi u arrestua përsëri nga regjimi komunist dhe u burgos për dy vjet me radhë në 1946-‘48 në qytetin e Shkodrës. Dënimi i Jusuf Sokolit, erdhi pas akuzave që iu bënë si pjesëmarrës në kryengritjen antikomuniste të Postribës. Po kështu, fare pak kohë pas mbarimit të luftës, u arrestua edhe djali i parë i Jusufit, Ibrahimi, i cili ishte diplomuar për Drejtësi në Beograd në fund të viteve ‘30-të. Ibrahimi asokohe njihej ndër ajkën e intelektualëve të rinj të qytetit të Shkodrës dhe në periudhën e pushtimit fashist kishte aderuar në Lëvizjen e Legalitetit. Ibrahimi pati një fat tejet tragjik, pasi atij i kaloi pothuajse e gjithë jeta në burgje e internime, duke bërë plot 27 vjet burg, së bashku me gruan e tij, Shano Hasan Dostin, dhe kjo e burgosur për faje politike. Pas Jusufit e Ibrahimit, po në vitin 1946, u arrestua dhe u dënua me 5 vjet burg politik, edhe vetë Ramadani, duke u akuzuar për agjitacion e propagandë dhe si pjesëmarrës i kryengritjes së Postribës. I cilësuar si armik i popullit, Ramadani e vuajti të gjithë dënimin dhe u lirua nga burgu në vitin 1950, pasi kishte punuar në kanalet e kënetat e Bedenit të Kavajës. Si për ta plotësuar deri në fund regjistrin e dënimeve të familjes Sokoli, në vitin 1960, u arrestua dhe u dënua me 25 vjet burg politik dhe vëllai i tretë i asaj familjeje (më i vogli nga tre vëllezërit) Hodua, i cili u ridënua në burg me kryengritjen e Spaçit. Hodua mundi të lirohet nga burgu vetëm në fundin e vitit 1990, pas ndërhyrjes së Ismail Kadaresë, i cili ishte mik i ngushtë i Ramadanit. Ndërsa vëllezërit Sokoli vuanin në burgjet e regjimit komunist, dy prindërit e tyre, Jusufi me Aishen, u ndanë nga jeta në një kohë të shkurtër nga njëri-tjetri, aty nga viti 1957.

Ramadani nga konservator i Firences në burgun politik

Ramadani, i mesmi nga tre vëllezërit Sokoli, lindi në qytetin e Shkodrës në vitin 1920. Shkollën fillore ai e kreu në vendlindje në vitet 1927-‘31 dhe që në klasën e dytë ai mësoi notat e muzikës duke luajtur në disa vegla muzikore. Shkollën e mesme ai e mbaroi në gjimnazin e shtetit në vitet 1931-‘39 po në atë qytet. Pasi mbaroi gjimnazin me rezultate të larta, ai fitoi një të drejtë studimi për të ndjekur Konservatorin e Firences në Itali për Flaut e Kompozicion. Gjatë periudhës së studimit në atë konservator, Ramadani kishte një shoqëri të madhe me Qemal Stafën, Kristaq Tutulanin, Qemal Dracinin, për të cilët deri në fund të jetës ai ruajti kujtimet më të mira të asaj kohe të shkuar. Për shkak të luftës, në vitin 1944, Ramadani i ndërpreu studimet në atë konservator dhe u kthye në qytetin e tij të lindjes, në Shkodër. Në atë kohë ai u përla nga vorbulla famëkeqe e luftës së klasave, e cila e përplasi birucave të improvizuara të burgjeve të Shkodrës e kënetave të Bedenit në rrethin e Kavajës. Në këto ambiente, Ramadani, do të fillonte për herë të parë njohjen me ajkën e inteligjencës shqiptare, të cilët sipas tij do të bëheshin profesorët e një universiteti tjetër. Lidhur me këtë, ai shprehej: "Bash në rrethana të tilla, kur isha i burgosur politik, kam filluar të merrem me folklorin. Meqë disa nga bashkëvuajtësit që ndodheshin aty ishin bartës të zgjedhur të folklorit, përfitova nga rasti për të vjelë prej tyre lëndë të vyer. M‘u aty, duke hulumtuar visarin tonë kombëtar, të trashëguar gojarisht brez pas brezi, u binda se atdheu ynë është vend i zgjedhur për gjurmuesit e folklorit", shprehej profesori i famshëm për zanafillën e profesionit të tij të ardhshëm. Pas daljes nga burgu, në vitin 1951, ai u vendos në qytetin e Tiranës, si për t‘u shpëtuar disi kthetrave të luftës së klasave.

Peripecitë pas daljes nga burgu

Gjatë gjithë periudhës së burgut, Ramadani mundi të vilte prej shumë "kolegëve" të tij të qelive, një kulturë të madhe në fushat e folklorit e muzikologjisë, të cilat i shërbyen si lëndë e parë në hartimin e përpilimin e mëvonshëm të dy teksteve shkollore që do të bëheshin "patenta" e tij në rrugën e saponisur të etnomuzikologjisë. Pas vendosjes në Tiranë, i vetëm dhe pa asnjë lloj përkrahjeje, duke shtrënguar fort nën sqetull dy librat e sapopërfunduar, ai trokiti nëpër dyert e administratës shtetërore, duke kërkuar ndonjë punë që kishte të bënte me muzikën. Nga mungesat e mëdha të kuadrit mësimdhënës, kryesisht të atyre të muzikës, ai arriti të punësohet në Filarmoninë Shqiptare. Në këtë punë ai shërbeu për pak kohë deri se u mor vesh biografia e tij si "armik i klasës" dhe u pushua shpejt. Pas kësaj, mbas disa ndërhyrjesh ai mundi të rifillojë punë në kryeqytet si drejtues muzike në Shtëpinë e Kulturës nga viti 1952 deri në 1954 kur u pushua përsëri. Me mundime të mëdha ngaqë kishte shumë nevojë për kuadrin mësimor të muzikës, ai u rregullua si mësues në Liceun Artistik në Tiranë. Në këtë shkollë Ramadani punoi pa ndërprerje në mes peripecish të shumta derisa doli në pension në vitin 1980. Gjatë gjithë këtyre viteve Ramadani u mor pa ndërprerje me studime në lëmin e muzikologjisë dhe folklorit, duke arritur të bëhet një nga personalitetet kryesore dhe të vetmit në këtë fushë. Në Liceun Artistik, Ramadani ka dhënë një sërë lëndësh të ndryshme si flaut, folklorë muzikorë, harmoni, histori muzike, teori solfezhi, muzikë dhome etj. Me nismën e tij u përfshi në programin mësimor të shkollave të mesme dhe lënda e folklorit muzikor për të cilat ai hartoi tekstet përkatëse, të cilat studiohen akoma dhe sot. Në këtë lëndë, ai ka dhënë mësim dhe në Institutin e Lartë të Arteve për 10 vjet me radhë duke përgatitur dhe laboratorë përkatës tepër të pasur me instrumente të larmishme.

Libra të botuar dhe dy dokumentarë

Ndonëse profesor Ramadani kishte gati për botim prej vitesh disa libra, për herë të parë botimi i tyre filloi në vitin 1958. Nga ajo kohë e deri në vitin 1995, kur është botuar libri i tij i fundit i titulluar "16 Shekuj", i janë botuar 13 libra vetëm brenda vendit. Po kështu, profesor Sokolit i janë përkthyer e botuar edhe disa libra të tjerë në disa shtete të Evropës. Shkrimtari i famshëm, Ismail Kadare, në revistën "La Letrus Albanese", ka botuar mbi 200 faqe vetëm për krijimtarinë e profesor Ramadan Sokolit. Disa nga titujt e veprave të Sokolit janë përfshirë dhe në enciklopeditë e huaja, si dhe në katalogët bibliografikë të UNESCO-s. Këto janë përshëndetur e vlerësuar nga muzikologët gjermanë Doris Stockman, W. Fiedler dhe E.Stockman, në "Albaniesen Volkmusik" Berlin 1965. Po kështu, muzikologu anglez njëri nga më të njohurit në botë A. L. Lloyd, në disa numra të revistës "Int. Folk Music Council", ka recensionuar disa nga veprat e Sokolit. Një jehonë të madhe kanë pasur veprat e tij sidomos tek arbëreshët e Italisë dhe në Kosovë, ku muzikologu i njohur, dr. Rexhep Murushi, është marrë shumë me entomuzikologjinë e Sokolit. Krahas këtyre veprave, Sokoli në vitin 1957 ka udhëhequr të parën ekspeditë etnomuzikologjike në Shqipërinë Jugore në bashkëpunim me një ekip nga Akademia e Shkencave të Berlinit Lindor, ndërsa në vitin 1969, ai ka udhëhequr një ekspeditë të dytë në verilindje të Shqipërisë, në bashkëpunim me një ekip nga Akademia Rumune e Shkencave. Disa nga këto punë të Sokolit, të muzikës e folklorit popullor, janë fshirë nga bobinat, e të tjera janë përvetësuar nga disa plagjiate që kanë vegjetuar prej vitesh në atë institut. Krahas këtyre punëve, profesor Sokoli ka realizuar dhe disa dokumentarë me ish-Kinostudion "Shqipëria e Re", si ato për Jan Kukuzelin, Niket Dardanin, arbëreshin Lorenc Tardo e muziktarit Gjon Kujxhia. Për realizimin e dy dokumentarëve të parë, Ramadani ka pasur shumë peripecira deri nga Komiteti Qendror i PPSH-së, duke u akuzuar se kishte sjellë në ato koret fetare të Vatikanit. Pas shumë problemesh tepër serioze që ju paraqiten në lidhje me këto, u desh ndërhyrja e Ramiz Alisë që të lejoheshin transmetimet e tyre.

I mënjanuar dhe i harruar edhe pas viteve ‘90

Ndonëse me një punë kolosale dhe mes peripecish të shumta gjatë periudhës së regjimit komunist, ku nuk iu dha as dhe një dinstiktiv mësuesi, profesori i famshëm, Ramadan Sokoli, edhe pas viteve ‘90-të, vazhdoi ta ndiente veten si të abandonuar. Pjesa më e madhe e krijimtarisë së tij muzikore dergjej në sirtarët e tij, pa mundur që të shihte dot dritat e skenës, ndonëse aty është një punë tepër cilësore, gjë e cila është konfirmuar dhe vlerësuar edhe nga kolegët e huaj, si fryte të një studimi disavjeçar. Edhe titulli Profesor, Sokolit iu dha vetëm në vitin 1995, dhe në ato vite ai mundi të dalë për herë të parë jashtë shtetit, duke ligjëruar në universitetet e Romës, Stambollit, Rudostaldit (Gjermani), Bratislavë, Athinë, Bolonjë, Ravena të Italisë etj. Në adresë të tij vinin shpesh ftesa e letra të shumta që e njoftonin për ligjërata të ndryshme, siç ishte në vitin 1998 një nga tubimet e mërgatës shqiptare në Arbona të Zvicrës, ku ai nuk pati mundësinë të shkonte, por dërgoi kumtesën e tij që u lexua atje. Po kështu, për shkak të mosmbështetjes nga organet shtetërore, Ramadani nuk shkoi dot as në SHBA ku ishte i ftuar nga Universiteti i Miçiganit për një cikël bisedash rreth traditës etnokulturore shqiptare. Gjatë viteve 1990-1995, Ramadani ishte anëtar i Këshillit Drejtues të RTV Shqiptar dhe po atë vit ai drejtoi Festivalin Folklorik Mbarëkombëtar të Beratit. Ndërkohë, nga shqiptarët e Maqedonisë ishte zgjedhur për pesë vjet me radhë si kryetar i jurisë në festivalet folklorike të Tetovës e Strugës. Ndonëse në një moshë të thyer, e tepër i lodhur nga peripecitë e një jete plot vuajtje e strese të pafundme, profesor Sokoli vazhdoi të punonte në krijimtarinë e tij deri në ditët e fundit të jetës. Në kuadrin e punëve të krijimtarisë së tij, diku aty nga viti 1995, ai shkoi në Itali me shpenzimet e tij dhe solli në Shqipëri një nga fotokopjet e njërës prej përmendoreve më të hershme të muzikologjisë shqiptare, Antifonarinë e përpiluar në shekullin XV nga durrsaku Gjergj Danush Lapcaja në Monopoli. Po kështu, deri në muajt e fundit të jetës, ai u mor me ripunimet e pesë monografive në muzikologji e folklor. Ndonëse fama e profesor Sokolit tashmë njihet prej shumë të huajve të cilët e vlerësojnë lart punën e tij, kjo gjë nuk ka qenë krejtësisht kështu në Shqipëri, ku ai ndihej i mënjanuar dhe pa asnjë lloj mbështetjeje nga autoritetet shtetërore të artit e kulturës. Po kështu, deri në fundin e viteve ‘90, ai nuk u zgjodh as si anëtar i Akademisë së Shkencave në zgjidhjet që u bënë nga ajo Akademi. Lidhur me këtë padrejtësi apo mosvlerësim, profesori i famshëm, Ramadan Sokoli, shprehej: "Kjo gjë më kujton një shkrimtar të madh francez që ishte i shpërfillur zyrtarisht nga shteti i tij. Para se të vdiste, ai u la porosi të afërmve të tij që mbi varr t‘i shkruanin një epitaf ku të thuhej: "Ai ishte një hiç, madje as akademik".



Sokoli: "M‘u duk sikur po nxirrja arkivolet e prindërve nga shtëpia"


Profesor Sokoli: Si e shita pianoforten për të larë gjobën e shtetit


Aty nga mesi i viteve ‘80, nga ana e shtëpisë botuese "Naim Frashëri" iu kërkua profesor Ramadanit që të përgatiste një libër të veçantë me artikujt studimorë mbi gjurmimet në fushën e folklorit shqiptar. Pas një pune disavjeçare ai arriti ta përfundojë vëllimin studimor dhe e dorëzoi atë pranë shtëpisë botuese, ku u caktuan tre recensentë dhe tre redaktorë që do të merreshin me botimin e librit. Pas një pune të mirë nga ana e këtij ekipi të caktuar, ky libër arriti që të futej për botim në shtyp ku dhe dolën kopjet e para, të cilat do të kontrolloheshin edhe njëherë nga organet përkatëse për të dhënë viston përfundimtare. Kur vëllimi kishte kaluar gati të gjitha barrierat e pritej shpërndarja e tij, erdhi urdhri nga lart, që ai duhej të bllokohej. Nga ana e Institutit të Folklorit, ishte thënë atje ku duhej "vallet nuk kanë asnjë lëvizje të kristalizuar, ato nuk kanë një strukturë të përcaktuar…". Pas kësaj vërejtjeje nga ana e institutit, u dha urdhër që të rregulloheshin e riparoheshin vërejtjet e bëra nga ky institut e pastaj libri të merrte viston përfundimtare të botimit e shpërndarjes. Për të bërë këtë gjë, duheshin të prisheshin shumë boca e fashikuj, ku dikush duhet të mbante përgjegjësi për skarcitetet dhe t‘i paguante ato. Pasi profesor Ramadani bëri rregullimin e "riparoi gabimet", sipas vërejtjeve të bëra, e priste gjithë gëzim daljen e librit, i erdhi fatura për të paguar 16 000 lekë (të vjetra), nga dëmi që i ishte shkaktuar shtëpisë botuese me ribotimin e librit. Lidhur me këtë ai kujtonte: "Kjo gjë më ra si bombë. Asokohe isha i preokupuar me dasmën e vajzës dhe ajo shumë parash më dëmtonte mjaft. Kështu u detyrova që të shisja pianoforten time për të larë gjobën e vënë, pasi nuk kisha rrugë tjetër duke qenë se kisha ndarë dhe ditën e dasmës. Kur kam nxjerrë pianoforten nga shtëpia kam qenë në atë gjendje, si atë ditë që kam nxjerrë arkivolet e prindërve që andej".


Ai përgatiste festivalet e Gjirokastrës, por nuk i jepnin ftesë për t‘i parë


Muzika e prof. Sokolit luhej nëpër Evropë, në Shqipëri ishte e ndaluar


Krahas punës mësimdhënëse në Liceun Artistik dhe Institutin e Lartë të Arteve, Ramadani studioi dhe kompozon me dhjetëra pjesë në muzikën e dhomës, të cilat ekzekutoheshin nëpër të gjitha vendet e ashtuquajtura të Demokracive Popullore të Evropës Lindore, kurse në vendin e tij, kjo gjë nuk ndodhte për arsye të biografisë. Shumë nga artikujt studimorë që Ramadani arriti të botojë nëpër entet e specializuara të vendit u morën dhe u përkthyen nga muzikologët e huaj duke i botuar ato në revista e botime prestigjioze të kulturës e artit botëror. Nga këto botime Ramadani arriti të krijojë personalitetin e profilin e tij në këtë fushë, gjë e cila do ta bënte atë shumë të njohur dhe të kërkuar nga homologët e tij të vendeve të ndryshme të botës. Kështu, për vite me radhë në adresë të tij kanë ardhur me dhjetëra letra nga personalitete të ndryshme të muzikës e folklorit nga shumë vende të botës duke pasur një korrespondencë që shpeshherë i kontrollohej nga organet kompetente (Sigurimi i Shtetit), të cilat dhe i ndalonin përgjigjet e këtyre letrave. Përpara viteve ‘90, profesor Sokoli, është ftuar nga shumë akademi dhe personalitete të njohura të muzikës e folklorit si në Tokio, Spanjë, Bukuresht, Pragë, Oslo, Sofje, Prishtinë etj. Por shteti shqiptar nuk u lejoi kurrë të merrte pjesë në këto aktivitete e takime për shkak të biografisë së tij. Shumë personalitete të artit, që vinin në Shqipëri, do ta ftonin atë për ta takuar e shumë prej tyre nuk do të mundnin ta takonin dot. Përgjigjja që u jepej atyre, ishte: "Ka shkuar me shërbim, nuk ndodhet në Tiranë". Ata të pakët që arrinin të kontaktonin me të, ishin të kontrolluar nga protokolli, në hotel "Dajti". Profesor Ramadani është një nga themeluesit e festivaleve folklorike të Shqipërisë, ose më saktë këto festivale fillojnë me Ramadanin. Lidhur me këto, ai kujtonte: "Pasi kishim bërë një punë kolosale bashkë me kolegët në përgatitjen e këtyre festivaleve, kishte raste që mua nuk më jepnin fare ftesë për ta ndjekur atë në Gjirokastër. Kur të huajt që vinin aty pyesnin për mua, kolegët e mi ngrinin supet e nuk dinin si t‘u përgjigjeshin atyre. Disa nga këto festivale nuk i kam parë në Gjirokastër, ndonëse isha një nga organizatorët kryesorë në përgatitjen e tyre". Të drejtën për t‘i ndjekur festivalet folklorike, në Gjirokastër, Ramadani e fitoi vetëm në ato të fundit, pasi ajo gjë ra shumë në sy të të ftuarve të personaliteteve të huaj të artit që pyesnin për arsyet sepse profesor Sokoli nuk ndodhej i pranishëm atje. Ndonëse për ato peripeci që tashmë ishin bërë të zakonshme, e nuk i bënin ndonjë përshtypje të madhe se ishte mësuar me to, shumë kolegë të huaj i shkruanin atij duke i shprehur keqardhjen "pse ai kishte qenë i sëmurë", e nuk i kishte ndjekur dot frytet e punës së tij. Lidhur me krijimtarinë e punën e tij të madhe në fushën e muzikologjisë, profesor Ramadani shprehej: "Kësaj në radhë të parë, i mungonte mbështetja shtetërore. Hulumtimi i traditave etnokulturore nuk është as nuk mund të jetë asnjëherë monopol i ndonjë zyre apo institucioni shtetëror, por është e drejtë e çdo njeriu që do të bëjë sadopak për atdheun e tij. Prej kohësh në Institutin e Folklorit (sot Instituti i Kulturës Popullore) janë krijuar kushte për të bërë një punë të frytshme, por megjithatë, arritjet më të shënuara në rrafshin tonë kulturor u detyrohen kryesisht nismëtarëve vullnetarë që e kanë ndjerë brenda vetvetes përgjegjësinë morale për të hulumtuar. Ndërkohë, instituti i lartpërmendur jo vetëm që nuk i ka përkrahur gjurmuesit që punonin jashtë gjirit të tij, por përkundrazi, i ka penguar. Madje, disa syresh i ka luftuar egërsisht duke ua bllokuar botimin e veprave dhe duke u kurdisur gracka të rrezikshme".

Shqip

[Brari]

Ramadan Sokoli

OPINION

Një vit pa kolosin e etnomuzikografisë shqiptare, Ramadan Sokoli
11-03-2009 / Nga Shaqir Rexhvelaj Drejtor i Përgj. i Politikave



Sa shpejt kaloi një vit, shumë shpejt. Si një vit më parë, me 7 Mars profesorit tonë të nderuem, i uruem festen e mesuesit me një tufë lule mimozash (sa shumë i donte lulet) e ashtu si në agoni buzëqeshi lehtë duke shqiptuar një “faleminderit”, por edhe me një keqardhje të madhe; se lexonim në sytë e tij se po e ndiente se ato mbase ishin lulet e fundit që po u merrte erë. Pas katër ditësh me 11 Mars 2008 jeta e tij u shuajt duke lëne të ndrisë përgjithmonë emri dhe veprat e tij.
Ramadan Sokoli është figura jonë më e ndritur e kulturës kombëtare në fushën e muzikologjisë, është krijuesi dhe themeluesi i kësaj shkence të re që lëshoi rrënjë ose më mirë të themi u mboll si shkencë prej tij që në fillim të viteve ‘50 të shekullit që lamë pas.
Profesor Ramadan Sokoli jo vetëm është një shkencëtar i madh por edhe një patriot i madh. Siç edhe është cilësuar nga media dhe shtypi ate mund ta quajmë pa ndroje edhe si rilindës i fundit, duke u mbështetur edhe te familja e tij e madhe në qytetin e lashtë të Shkodrës, të gjyshi i tij Hodo Pashë Sokoli,t pjesëmarrës në Lidhjen e Prizrenit dhe mbrojtës i trojeve shqiptare të Plavës e Gucisë, e të Ulqinit, te i ati i tij, Isuf Sokoli, edhe ky i internuar në Itali per të ardhë te vllaznia e tij, Ibrahim Sokoli dhe Hodo Sokoli, që bashkë me Radon provuen persekutimin e egër komunist duke vuajtur mbi 40 vjet burg.Të gjithë intelektualë të ndritur dhe patriotë.
Profesor Ramadan Sokolin e kam njohur per here të parë në qershor të vitit 1957 në festivalin folklorik të Qarkut të Shkodrës, ku unë isha pjesëmarrës interpretues i folklorit të Malcisë së Madhe dhe ai ishte anëtar i jurisë ku përzgjidhnin talente që do të merrnin pjesë në Festivalin e Rinisë e Studentëve që do të zhvillohej në Moskë në muajt korrik-gusht 1957. Fati dhe Jeta e solli që prej asaj date derisa ka mbyllë sytë unë të jem një nder njerëzit më të afërt të tij (jashtë rrethit të tij) në fillim si objekt i punës së tij, unë si bartës i folklorit, ai si studiues i folklorit dhe më vonë, nxënës i klasës së tij në Liceun Artistik “J.Misja” në Tiranë, në degën e Flautit, pastaj student i tij në Konservatorin Shtetëror të Tiranës dhe pas studimeve si shok e mik shtëpie, i një familje me “halle biografike”, por e mrekullueshme në tradita në mikpritje dhe me nje rreth të mrekullueshëm si nga ana e profesorit, por edhe të së shoqes Lilit, tiranase nga familja - Petrela, një grua e rrallë ideale që mund ta gjesh vetëm në romane. Mbase edhe ky ishte dhe fati më i madh që pati profesori në jetën e tij të trazuar nga regjimi. Në vitin 1958 kur fillova mësim në klasën e tij per flaut në Liceun Artistik, kam bashkëpunuar me profesorin si bartës autentik i folklorit të Malësisë së Madhe duke riprodhuar këngët dhe meloditë e Zonës sonë duke filluar që nga këngët karakteristike “majekrahit” e këngë të tjera pa shoqërim muzikor me karakter baritor, këngët rapsodike me lahutë, melodi të ndryshme në instrumentin popullor “Zymare”, disa melodi që vetë i kisha krijuar, por edhe shumë ninullza e nanurisje të ndryshme fëminore, të cilat per çudinë time atëhere, ai u jepte një rëndësi shumë të madhe sigurisht duke i parë me syrin dhe vëmendjen e një studiuesi, ai i hidhte ato në nota muzikore, në disa fletë të medha muzike. Më vonë ato zunë vend krahas shumë hulumtimeve të tjera në studimet e tij etnomuzikologjike.
Por le të themi në këte “Njëvjetor” perkujtimor diçka më shumë per Jetën dhe veprën e tij dhe diç më shumë. Talentin e tuj muzikor e shfaqi që në vogli në qyteti e tij të lindjes, në Shkodër, qytet që njihet për traditat e mëdha kulturore sidomos në fushen e muzikës. Që nga fundi i shekullit të 19-të në këte qytet u krijuen formacionet e para orkestrale siç qenë orkestrat frymore, të cilat mund të merren edhe si fillesat e para të hedhjes së bazave të muzikës profesioniste, bashkë me muzikën kishtare, por ajo që përbënte palcën e kulturës muzikore në Shkodër qe tradita e krijimtarisë së këngës qytetare shkodrane, krejt e veçantë në llojin e vet, që nga tipet më të thjeshta deri te ato më të ndërlikuarat siç janë “jaret” duke u bërë kështu pjesë shumë e rëndësishme e fondit te artë të kulturës muzikore shqiptare.Në këte atmosferë dhe në këto realitete u rrit edhe Ramadan Sokoli, ne mes tingujve të mrekullueshme të muzikes së “ahengu shkodranë” dhe orkestrave frymore,prandaj edhe luante në disa instrumente në bandën e qytetit,por më për zemër në rininë e tij pati instrumentin e kitarës siç quhet rëndomtë kitara si “piano e të varfërve. “Me kete bagazh muzikor dhe me disa krijime në fushën e këngës në vitin 1940 regjistrohet dhe vazhdon studimet në konservatorin “Luigi Cherubini” në Firenze – Itali për kompozicion dhe Flaut. Mbas studimeve kthehet në Shqpëri me ëndrrën e një të riu,për të vënë në shërbim të vëndit dijet dhe kulturën e tij perëndimore. Por mbas Luftës së dytë Botrore në vendin tonë u instalue regjimi komunist dhe fatkeqësisht idealet, pikëpamjet e tij por edhe tradita familjare dhe kultura perëndimore pluraliste binin ndesh me parimet e reja të këtij regjimi, sic rezultoi famëkeq për shqiptarët. Meqenëse këto pikpamje ai i shfaqte në rrethet shoqërore në Shkodër, hapur sidomos edhe gjatë Kryengritjes antikomunste të Postribës në vitin 1946, arrestohet dhe denohet me 5-vjet heqje lirie. Ramadan Sokoli sic edhe më tregonte vitet e burgut e transformuen rrënjësisht sidomos në njohjen e jetës dhe të njerëzve të saj mbrenda hekurave të burgut njerz të dijtur intelektualë klerikë, bajraktarë, pasanikë, tregtarë, malësorë, të një tradite që rridhte prej shekujsh ashtu shqiptarçe por që po rrezikohej seriozisht perballë një regjimi të ri ne pamje të jashtme popullor, por që vetëm ne që jetonim prapa hekurave e kuptonim se sa i padrejtë dhe i pamëshirëshim do të ishte për shqiptareët. Në burg dhe në kampet e përqendrimit ku punova me të burgosurit –tregonte ai, kam njohur karakterin e vertetë të shqiptarit, burra të ditur dhe të thjeshte, trima dhe të pathyeshëm përballë torturave, por që ishin dhe palca e kombit, prej tyre jo vetëm kam mësuar, por edhe u yshta për të filluar shenimet e para të hedhura në copa e blloqe letre për kulturën kombëtare shqiptare per folklorin per “gjëagjëza” për doket dhe zakonet që ishin aq të pasura dhe të larmishme nga njëri tregimtarë te tjetri e me një shtrirje; nga gjithë viset e Shqipërisë.
Shenimet e para dhe zanafillen e studimeve të para etnomuzikologjike prof.Ramadan Sokli i ka nga vitet e jetës së tij në burg. “Cdo e keqe e ka një të mirë” përsëriste shpesh ai. Vitet e burgut i shfryzoi aq sa mundi per të mbledhë nektarin e parë të traditës së kulturës popullore të cilës ai ia kushtoi gjithë veprën e tij mijëra faqe e shkruar në rreth 20 libra muzikologji pa permendur këtu krijimtarinë muzikorë në disa fusha të saj që nga kënga e perpunuem i saj, te veprat e shumta instrumentale, nga miniature te poemi simfonik, muzikë dhome e koncerte per instrumentin e flautit e deri te metoda për fyell.
Botimet e para serioze ne muzikologji me karakter nderkombetar kanë filluar me botimin;
-Les dances populaires et les instrument mousicaux du people Albanais - Tiranë 1958.
Ky botim pati një interes të vecantë të qarqeve muzikologjike ballkanike dhe europine dhe nuk vonoj shumë dhe professor Ramadani krijoi nje letër kembim me shumë muzikologë të vendeve të ndryshme.
Sidomos nga Rusia, Bullgaria, Rumania, Hungaria, Gjemania Lindore, por edhe nga vende perendimore.
Me interes shumë të madh shkencor kanë qenë për profesor Sokolin organizimi i dy ekspeditave shkencore muzikologike të organizuara nepër vise të ndryshme të Shqipërisë por kryesisht në Jug të saj; e para në vitin 1958 me shkencëtarë (muzikologë) gjermanë; Shtokman dhe Fidler dhe ekspedita e dytë me shkencëtarë rumunë të kryesuar nga muzikologja rumune Zonja Comichel në vitet 1960.
Këto ekspedita nga pala shqiptre u kryesuen nga prof.Sokoli dhe një kopje të regjistrimeve të tyre sot ndodhen në fonoteken e Institutit të Kulturës Popullore. Metodologjia praktike e mbledhjes së gjinive të ndryshme të folklorit në terren përbën një përvojë të madhe shkencore për muzikologjinë shqiptare dhe në keëte kohë fillon dhe një etapë e re studimit të kësaj kulture popullore kaq të pasur dhe të virgjër si për stujuesit shqiptarë por sidomos për studjesit e huej. Kjo është edhe periudha kur fillon dhe nderkombëtarizimi i muzikologjisë shqiptare.
Kështu në vitet e 60-70, Prof.Sokoli boton veprën madhore “Folklori Muzikor Shqiptar” (Prozodia dhe Morfologjia) “Veglat muzikore të Popullit tonë” (Organografia) “Vallet dhe muzika e të parëve tanë” (Ilirët).
“Chanson populaie albanaies (Albanskie narodnie pjesni) volumi i dytë “Figura të Ndrituara të Kulturës shqiptare në Shekuj”, (Jan Kukuzeli, Andrea Aleksi) ‘Gjurmime folklorike””Figura e Skëderbeut në muzikë” në kuadër të 500-vjetorit të heroit tonë kombëtar.
Mbas këtyre botimeve në Shqipëri,por edhe mbas publikimeve që bënë shkencëtarët gjemanë dhe rumunë në forumet nderkombëtare folklorike me studimet e tyre; folklori muzikor shqiptarë u nderkombëtarizue si një pasuri e cmuar me identitet të vecantë i krijimtarisë në fushën e kengës homofonike e polifonike në vallet e pasura me ritme të larmishme me instrumente folklorike që percillnin brez pas brezi shpirtin e melodive baritore origjinale, me kostumet kaq të bukura dhe unikale sic eshtë “xhubleta” e Malësisë së Madhe”, pra shpirti krijues nder shekuj i popullit tone po shfaqej i studjuar dhe i analizuar në mënyrë shkencore perball kulturave të popujve tjerë me veçanti dhe identitet të panjohur deri atëhere edhe shkencërisht dhe per kete merite të vecantë ka pa asnjë mëdyshje profesor Ramadan Sokoli. Në keto vite krijohet dhe Instituti i Kulturës Popullore me degën e muzikologjisë dhe shkencëtarët e rinj, por edhe ata me pervojë pa dyshim krijuen një shtresim të ri me studime të reja dhe kontribute duke zgjeruar dhe thedhuar studimet shkencore por dhe perfaqësimin nderkombëtar të kësaj shkence në forume studimore,por dhe duke e pasuruar me ekspedita të reja. Por në regjimin komunist sa here forcohej dhe egërsohej lufta e klasave aq më shumë vështirësohej puna dhe vepra shkencore e profesor Ramadanit. Per arsyet biografike që e ndoqën si hije e zezë deri në vitet ‘90, atij asnjëherë nuk iu botuen punimet e tij lehtë e pa vështirësi. Disa herë vepra të vecanta perfunduen edhe ne karton, sepse ai nuk pranoi që në parathëniet e librave të tij të shkruhej; “nen udhëheqjen e partise e shokut….. kultura popullore ka arrijtë etj. etj. Madje më kujtohet në vitin 1965 i kishin kthyer nga botimi korpusin “Veglat muzikore të popullit shqiptar” (Organografia) bash per kete arsye; redaktori i shtëpisë botuese i kishte thënë se në fillim të librit duhet të vinte një shprehje të udhëheqësit të partisë të cilat sipas tij janë edhe shumë të goditura, por dhe aktuale për kulturën popullore. E takova profesorin, ishte shumë i mërzitur e pyeta se cfarë kishte dhe më tha vërejtjen e redaktorit. Unë në bisedat me profesorin kisha krijuar një konfidencë të atillë që ai vetë ma kish dhënë dhe shpesh perdorja një stil ironik të foluri, dhe i thashë: Mirë të ka thënë, shumë të bukura i ka pse s’vendos ndonjë nga ato dhe gjithcka zgjidhet fare lehtë. Ai më pa me bisht të syrit dhe duke pasë sh.besim tek unë tha: Por ato s’janë shprehjet e tij, i ka të vjedhura nga njerëz të mëdhej dhe unë nuk mund të vej në hyrje të librave të mi “shprehje të vjedhura”, pastaj cdo një politikan të japi sentenca për folklorin, ai nuk eshtë shkencëtar që unë ta citoj. Por është filozof i thashë unë, dhe mendimi filozofik udhëheq, por edhe frymëzon, prapë me ton ironik. Unë jam në hall, tha “ti më can kokën”, por me një ton aspak miqsor, madje në një menyrë idhnake dhe profesori po të zemrohej e kishte shumë të vështirë të pajtohej madje mund të them se ishte dhe një mangësi e tij.
Ramadan Sokoli ishte një njeri me kulturë të gjëre një figurë poliedrike në kuptimin e mirë të fjalës. Me ate mund të bisedoje per cdo fushë të artit, por edhe të shkencave humanitare duke gjetë përgjigje profesionale dhe bashkëkohore një enciklopedi e gjallë. Biblioteka e tij në shtëpi ishte shumë e pasur jo vetëm me literaturë muzikore partitura por sidomos me libra filozofik, kritkë letrare artistike, por ishte edhe një shans që e shoqja Lili punonte në Bibliotekën kombëtare dhe cdo liber që i duhej për punë studimore mund dhe ta siguronte duke e porositë nga jashtë. Per të publikuar studimet e tij,pervec korespondencës që kishte me shumë muzikologë ai shfrytoj revistën “Shqipëria e Re”që dilte dhe në gjuhë të huaj,por edhe emisionet e Radio-Tiranës një rubrikë “Të njohim traditat tona muzikore” që shpesh e shpjegonte vetë në mikrofon. Më vonë shumë botime shkencore gjetën dritën e botimit te revita “Les lettres Albanais”. Ramadan Sokolit i erdhen shumë ftesa nga Kongrese nderkmbëtare muzikologjike që nga Moska, Tokio, Parisi, Roma, Budapesti deri nga Amerika, por ai asnjëhere nuk mori pjesë në to,dhe kjo nuk qe vetëm një dëm për ate por për mospërfaqsimin denjësisht të kulturës sonë etnomuzikologjike në këto forume dhe në dëm të kulturës sonë. Ajo që është për t’u theksuar dhe nenvizuar është se ky shkecëtarë i madh të gjitha veprat që shkroj i realizoj duke qënë një mësues i thjeshtë në shkollen e mesme artistike “J.Misja’’ me normë të plotë dhe duke dhënë mësim jo vetëm në degën e flautist të cilën ai themeloi, por edhe solfezh, harmoni, muzikë dhome e më vonë folklorin muzikor. Edhe kur u themelue Konservatori shtetëror i Tiranës në vitin 1962, nxënësit e tij jepnin mësim në kete institucion të lartë të muzikës ndersa ai jo, por kurrë nuk e dha veten, ai vazhdonte te nxirrte kuadro dhe të jepte mësim me një devocion që është vetëm në natyrën e njerëzve të vecantë dhe që bëjnë hitorin e tyrë dhe të vendit të tyre.
Ramadan Sokoli është i pari që përgatiti tekstin e folklorit muzikor dhe Ministria e Arsimit dhe Kulturës jo pa vështirësi e miratoi per edukimin e brezit te ri të muzikantëve me kulturën popullore e folklorike kombetare duke i dhënë një fizionomi të re shkollës sonë, por dhe karakterin kombëtar të saj.Dhe per cudinë tonë atëhere ishim studentë profesori vinte dhe jepte mësim si pedagog i jashtëm dhe pa pagesë lëndën e folklorit muzikor që ai vetë e kishte përshtatë per Konservator.
Ramadan Sokoli me mendjen e tij të ndritur na sjedh një krijimtari me studime etnomuzikore që nga antikiteti yne me “Vallet e muzika e të parëve tanë” Ilirët, si një gjurmues i pasionuar pasuron fondin tonë kulturor e kulturën tonë muzikore duke zbuluar figura gjigante siç janë Niketë Dardani e Jan Kukuzeli duke ndricuar shekull pas shekulli me figurat e ndritura si në librin “16 shekuj” deri në ditët tona për të ardhë te krijimtaria e tij si këngët “Blegëron delja”, “Turtullesha”, etj, ku na prezantohet jo vetëm si studiues por dhe krijues me ndjeshmëri poetike krejt të vecanta muzikore. Hulumtimet e tij etnomuzikologjike janë shtigje të reja që shkelen per herë të parë nga ky studiues pasionant që shquhet për thedhësinë e mendimit,gjerësine e horizontit kulturor si dhe seriozitetin e gjykimit shkencor të lëndës që merr për objekt studimi.
Duke i hedhë një vështrim të shkurtë veprave studimore të Prof.Sokolit konstatojmë me kënaqësi se ajo shtrihet në 20-shekuj të etnisë së kombit tonë dhe përbën vlera të pamohueshme në panteonin tonë kulturorë,por profesori ynë i nderuar gjatë gjithë veprimtarisë së tij në regjimit komunist nuk ka një vlerësim sado të vogël për veprat e tij dhe as një “Fletë lavdrimi”nga ato që rëndomtë jepnin Bashkimet profesionale. Shpesh me ironi dhe cinizëm per regjimin profesori tregonte se te vetmen “Fletë Nderi” që ka marrë, ka qënë në qitje ushtarake në zbor, që çuditërisht, rastësisht kishte dalë shkylqyeshëm .
Ndryshimet demokratike në vendin tonë profesor Sokolin e gjetën në moshën e tretë në të 70 –tat mbasi kishte harxhuar gjithë dijet dhe mundin per të vënë gjithcka në të mirë të kulrures kombëtare por pa ndonje vlerësim dhe pa më të voglën vemendje për ta shperblyer me tituj apo ndere të tjera. Është qeveria e Partise demokratike dhe institucionet e ngritura prej saj që vlerësuan punen dhe veprën e muzikologut Ramadan Sokoli.Duhet të vinte Viti 1995 kur Akademia jonë e Shkencave i akordois titullin “Profesor”, Në vitin 2000 ,Qëndra Nderkombëtare e Jetëshkrimeve në Cambridge të Anglisë e perfshinë ne Enciklopedinë e Personaliteteve të Shquara. Në vitin 2002 nga Presidenti i Republikës z.Alfred Moisiu i akordohet titulli “Mjeshter i Madh”dhe pas kësaj qyteti i tij i lindjes Shkodra, Këshilli bashkiak i ketij qyteti i jep titullin “Qytetar Nderi”. Po në vitin 2006 Qëndra Kombëtare e Veprimtarive Folklorike i jep medajen “Emblemë e Kulturës Shqiptare” dhe po brenda ketij viti ABI/Instituti Amerikan i Biografive i jep Diplomën “Ekspert në Ethnomuzikologji dhe Kompozim”. Ramadan Sokoli njihet edhe si një penë shumë e njohur në pulicistikë. Ai ka trajtuar në shtypin e kohës me karakter shkencor kulturor si; te revista “Nëntori”, “Shkenca dhe Jeta”, “Kultura popullore” ka trajtuar probleme të etnomuzikologjise ka shkruar skenarë per dokumentare të kinostudios, por sidomos per emisione Radio-Televizive, me qindra artikuj studime, tekste mësimore recensione etj. Një faqe e ndritur jo shumë e njohur eshtë dhe krijimtaria muzikore ne gjini të ndryshme e profesor Ramadan Sokolit, por ajo meriton një vështrim me karakter njohës, studimorë dhe publikues, sepse ka edhe shume vepra që ende nuk kanë parë dritën e ekzekutimit në public.
Në kete pervjetor vetëm rikujtuem këte figurë të ndritur të kulturës sonë kombëtare,por vepra e Sokolit meriton të jetë më shumë objekt studimor i Akademisë së Shkencave si dhe në vemendjen Ministrise së Turizmit të Kulturës Rinisë e Sporteve per të pergatitë një kolanë të plotë të veprës së këtij kollosi të muzikologjisë sonë, mbasi botimet e deri tanishme lënë shumë për të dëshiruar dhe kjo mund të ndodhë brenda viti 2010 kur Ramadan Sokoli ka 90-vjetorin e lindjes.

...

55

[Albo]

Në kujtim të Ramadan Sokolit

Enver Kushi
14/06/2010

Sot, Ramadan Sokoli duhet të festonte 90-vjetorin e lindjes. Etnomuzikologu u nda nga jeta, duke lënë pas një punë themeluese në fushën e muzikologjisë. Sokoli rivjen në kujtimet e një prej miqve të tij

Unë nuk e dija se ai vuante nga sëmundja e lartësisë. Këtë ai ma tha kur ne kishim zbritur nga avioni i linjës Tiranë – Vjenë dhe po ecnim të përhumbur për të dalë nga aeroporti i Vjenës... Pastaj, ndërsa udhëtonim me shoferin e heshtur sllovak nëpër paramuzgun e tokës austriake dhe pritëm vetëm pak çaste për të kaluar në Sllovaki, unë prapë e pyeta për sëmundjen e çuditshme të lartësisë. Profesor Ramadan Sokoli më foli për këtë sëmundje, llojet e saj, simptomat e para, ankthin që ndien i sëmuri kur ngjitet në lartësitë malore ose kur udhëton me avion apo për raste të tjera për ata, që banojnë në katet e larta të pallateve shumëkatëshe. Mbaj mend Moza Sofronin, që dëgjonte e habitur dhe shoferin e heshtur nga Bratislava, që edhe ai herë–herë vështronte i habitur profesor Sokolin. Jashtë vazhdonte i njëjti paramuzg si në tokën austriake, që e kishim lënë prej kohësh pas, ndërsa unë u riktheva disa orë prapa, atëherë kur avioni ishte ndoshta në lartësinë maksimale. E ndërsa unë vështroja nga xhami i vogël retë e bardha poshtë nesh dhe tokën, befas ndjeva se profesori i nderuar diçka kërkonte. Ndoshta kërkon ndonjë ilaç, tha Moza Sofroni duke hapur çantën e madhe të tij. Por profesori nuk kërkonte ilaçe. As libra apo ligjëratën e përgatitur në Tiranë. Moza Sofroni ma kaloi mua çantën dhe, kur ajo bëhej gati t’i thoshte stjuardesës së bukur për ndihmën e ndonjë mjeku, unë nxora nga çanta magnetofonin e vogël. Atëherë profesori me shenja kërkoi kufjet e kur i vuri ato në vesh, u shtriq lehtë. Ai po dëgjonte muzikë. Më në fund, thashë me vete duke parë fytyrën e tij, që nga ngjyra e verdhë nisi dalëngadalë të bëhej e kuqërremtë. Edhe vështrimi i syve nuk ishte më ai i mëparshëm. Ata befas ishin gjallëruar. Unë e dija se ç’dëgjonte Ramadan Sokoli në lartësinë tre ose katër mijë metra...Ai dëgjonte himnin “TE DEUM LAUDAMUS” të muziktarit ilir Niketë Dardani dhe zërin engjëllor të durrsakut Jan Kukuzeli ... Ilaçi për sëmundjen e çuditshme të lartësisë ishte gjetur. Ishte një ilaç qiellor, që do të habiste të gjithë mjekët e globit. Dhe nuk e di pse m’u kujtuan ninullat tona dhe fëmijët që pushonin të qarat me t’i dëgjuar ato. Pastaj m’u kujtua një këngë e trishtuar çame dhe zëri i dhimbshëm i një vajze të re që dermanin e gjen jo tek “jatroi”, por tek kënga. M’u kujtua edhe një rrëfim i mjeshtrit të prozës shqipe, Mitrush Kutelit, ku flet për krahët e erës dhe këngës. Dhe duke vështruar nga lartësia gërmadhat e reve, thashë nëpër dhëmbë fjalët e Biblës: “E para ishte FJALA”. Jo fjala, shtova. Jo fjala. E para ishte MUZIKA. Sepse aroma e tingullit është diçka tjetër nga ajo e fjalës: Tingulli ka aromën e qiellit dhe të shpirtit hyjnor. Tingulli muzikor është diçka përtej shpirtit, përtej asgjësë, përtej jetës dhe vdekjes, përtej asaj që nuk e sheh syri dhe nuk e shkruan dot fjala...

... Kishte rënë muzgu, kur kaluam Danubin e Shtrausit të madh. Mbaj mend se ishin fillim ditët e majit të vitit 1996 dhe ne po shkonim për të marrë pjesë në tubimin paneuropian të kulturës që u zhvillua në Bratislava të Republikës së Sllovakisë. Ministri i atëhershëm i Kulturës, kulturënxitësi dhe dashamirësi i krijuesve shqiptarë, shkrimtari Teodor Laço, prof. Ramadan Sokolin e kishte ngarkuar të përfaqësonte Shqipërinë në tubimin e rëndësishëm të Bratislavës. Miku im, Teodor Laço kishte bërë zgjedhjen e duhur: në atë tubim ligjërata e prof. Sokolit u prit me interes të veçantë dhe gjatë gjithë ditëve të qëndrimit atje, ai vazhdimisht ishte në shoqërinë e studiuesve me emër të Europës.

* * *

Ramadan Sokoli është diturak i thellësive të kulturës shqiptare dhe i majave të larta të saj. Ai ka synuar lartësitë. Edhe kur të tjerët kanë dashur ta shohin të zvarritet, Ramadan Sokoli ka hedhur vështrimin lart, duke sfiduar burrërisht tallazet e kohës. Ai nuk ka heshtur, kur të tjerët kanë dashur t’i mbyllin gojën apo t’i pengonin diellin, duke e mbyllur në qelitë e errëta. “Nganjëherë, shkruan para disa vitesh ai, kur kthej kokën e kundroj mendueshëm tërë rrugëtimin tim të vështirë e plot përpjekje për t’iu ngjitur Kalvarit, duke synuar vetëm drejt e me qëllim të lartë, të ndier thellë brenda vetvetes, porsi një detyrim të ndërgjegjshëm larg përfitimeve vetjake, nuk më hyjnë fare në sy titujt dhe gradat shkencore. Nëse kurora me gjethe dafine është stoli apo simbol lavdie, e them troç se asnjë kurorë e tillë nuk i shpërblen dot flijimet vetëmohuese dhe luftën me fuqitë e errësirës”. Ai i ka kushtuar jetën botës magjike të tingujve muzikorë. Duke zhvendosur epokat e shtyrë mjegullat e kohërave, Ramadan Sokoli ka depërtuar në rrënjët e etnokulturës shqiptare, në rrënjët dhe aromën e tingullit shqiptar. Me të drejtë, studiues dhe dashamirës të tij, kanë nënvizuar faktin e pamohueshëm, se prof. Sokoli është themeluesi i muzikologjisë shqiptare. Veprat madhore si: “Folklori Muzikor Shqiptar” (Morfoligjia), “Gjurmime Folklorike”, “Vallet dhe muzika e të parëve tanë”, “Figura të ndritura”, “Këngët patriotike”, “16 shekuj”, “Figura e Skënderbeut në muzikë”, artikujt e shumtë në shtypin shkencor brenda e jashtë vendit ose tekstet dhe programet mësimore të hartuara prej tij, përbëjnë një kontribut të jashtëzakonshëm për kulturën shqiptare. Prof. Ramadan Sokoli me punën e tij të gjatë kërkimore, siç rrëfente edhe vetë, ka provuar befasinë, drithërima kënaqësie e ngazëllimi, kur pas shumë përpjekjesh e përsiatjesh ka saktësuar një datë, ka zbërthyer një nyje të ngatërruar e sidomos kur ka mbërthyer ndonjë figurë që dukej si e pakapshme, sikur kridhej nëpër mjegullnaja. Dhe falë kësaj pune këmbëngulëse, shqiptarët kanë mundësinë të njohin në veprën e profesorit personalitete të tilla të nivelit europian, si Niketë Dardani, Jani Kukuzeli, disa muzikëtarë arbër, skulptorë dhe arkitektë arbër në Dalmaci apo të tjerë që kanë punuar në Italinë e Veriut, si Leonikë Tomeu, Marin Biçikemi, Maksim Artioti e deri në emrat e shquar të arkitektëve shqiptarë në Turqi etj., etj. Ramadan Sokoli është i njohur edhe si muzikëtar. Këngët popullore të përpunuara prej tij ose rapsoditë e shumta janë një kontribut jo i vogël në muzikën shqiptare. Sot, datë që duhet të shënonte 90-vjetorin e tij të lindjes, ai nuk i dëgjon të gjitha këto që themi e shkruajmë, por për të duhet folur.

Shqip