FORMIMI DHE EVOLUCIONI I GALAKTIKES SE YJEVE DHE E SISTEMIT PLANETAR
C'kishte ekzistuar nė fillim nė hapėsirėn e pafund qė e zėnė galaktikat? Shkenca bashkėkohore mund tė japė njė pėrgjigje nė kėtė pyetje vetėm duke filluar prej njė periudhe largėsinė kohore tė sė cilės nuk mund ta shėnojė me shifra.
Shkenca disponon me tė gjitha shkaqet pėr tė konsideruar se nė kohėt mė tė largėta Gjithėsia ėshtė krijuar prej njė mase, pėrkatėsisht materie tė gaztė, e cila pėrbėhej kryesisht nga hidrogjeni dhe pjesėrisht nga heliumi nė rrotullim tė ngadalshėm. Kjo mjegullnajė e dendur pastaj ėshtė ndarė nė shumė grupime me pėrmasa dhe masa tė konsiderueshme. Astrofizikanėt vlerėsojnė se ato janė njė miliard deri 100 miliardė herė mė tė mėdha se masa e sotme e Diellit, e cila ėshtė 300.000 herė mė e madhe se e Tokės. Kėto madhėsi tregojnė rėndėsinė e pjesėve tė masės sė gaztė, nga e cila pastaj do tė krijohen galaktikat.
Grisja e re do t'i formojė yjet. Atėherė ndodhi njė proces i kondensimit me ē'rast futen nė veprim forcat e gravitetit (sepse kėta trupa janė nė lėvizje gjithnjė mė tė madhe dhe rrotullim mė tė shpejtė), presionet, ndikimi i fushave magnetike dhe rrezatimet. Yjet bėhen tė shndritshėm duke vezulluar dhe duke i shndėrruar forcat e gravitetit nė energji termike. Nė kėtė kuadėr futet nė veprim edhe reaksioni termobėrthamor dhe me fuzion atomet me peshė mė tė madhe formohen nė dėm tė atomeve mė tė lehta: kėshtu kalohet prej hidrogjenit nė helium, pastaj nė karbon dhe oksigjen, pėr tė arritur gjer te metali e jometali. Kėshtu yjet bėjnė jetėn e vet dhe astronomia bashkėkohore i klasifikon mbi bazė tė fazave tė evoluimit tė tyre. Yjet e kanė edhe kohėn e vdekjes: ėshtė vėrejtur sesi nė fazėn e fundit tė evoluimit bėhet zvogėlimi i madh dhe i shpejtė i disa yjeve tė cilėt bėhen "trupa tė vėrtetė shkėmborė".
Planetėt, posaēėrisht Toka, gjithashtu rrjedhin prej njė procesi tė ndarjes, duke filluar nga baza fillestare ēfarė ishte fillimisht mjegullnaja. Por, mėse njė ēerek shekulli nuk kundėrshtohen indikacionet se Dielli ishte kondensuar nė brendinė e njė mjegullnaje tė jashtėzakonshme dhe se planetet e kishin bėrė tė njėjtėn gjė nė periferi tė kėsaj mjegullnaje gjigante e cila e kishte rrethuar atė. Duhet tė vėrejmė (e kjo ėshtė me interes tė madh pėr lėndėn pėr tė cilėn e kemi fjalėn kėtu) se nuk kishte vazhdimėsi nė formimin e elementit tokėsor. Ekziston paralelizėm evolutiv me njėjtėsinė e prejardhjes. Kėtu shkenca na jep njohuri mbi epokėn nė tė cilėn ishin zhvilluar ngjarjet, tė cilat i pėrmendėm ashtu si janė zhvilluar, nė mėnyrė mjaft tė saktė. Derisa vjetėrsia e Galaktikės sonė vlerėsohet pėrafėrsisht nė 10 miliardė vjet, pak mė shumė se 5 miliardė vjet mė vonė, sipas kėsaj hipoteze, do tė marrė pjesė nė formimin e sistemit diellor. Hulumtimi i radioaktivitetit natyror mundėson qė vjetėrsia e Tokės dhe momenti i formimit tė Diellit tė vlerėsohet 4,5 miliardė vjet, me njė saktėsi sė paku prej 100 milion vjetėsh, sipas pėrllogaritjes sė disa shkencėtarėve. Kjo saktėsi provokon tė nderohet pasi edhe pse 100 milionė vjet janė njė periudhė e madhe, raporti ndėrmjet pasaktėsisė maksimale dhe kohės sė pėrgjithshme qė matet ėshtė 0,1:4,5 ose 2,2%.
Kėshtu astrofizikanėt kanė arritur gjer nė njė shkallė tė lartė tė njohurive tė procesit tė pėrgjithshėm tė formimit tė sistemit diellor, pėr tė cilin mund tė konkludojmė si vijon: kondensimi dhe dendėsimi i masės sė gaztė nė rrotullim e sipėr, ndarja nė grupe tė veēanta tė cilat i ka lėnė Dielli dhe planetet, nė mes tyre Tokėn. Kėto tė arritura tė shkencės lidhur me njohuritė mbi mjegullnajėn fillestare dhe mėnyrėn e ndarjes sė saj tė pafund, nė shumė yje tė grumbulluar nė galaktika, nuk lė kurrėfarė dyshimi nė ligjshmėrinė e konceptit mbi shumėsinė e botėve, por ato nuk ofrojnė kurrėfarė saktėsie pėr ekzistimin nė Gjithėsi tė diēkaje, e cila pak a shumė mund t'i ngjajė Tokės.
Krijoni Kontakt