Drejtesia dhe shkenca

[Fjala e drejte]

Drejtësia e amshueshme

Kush e ka parë macen e cila, që njerëzit rreth tryezës të
mos e vërejnë, përvidhet dhe me gojë zgjatet që ta grabisë një
copëz peshku, - ai që e ka parë këtë pamje dhe ka shikuar në
sytë e maces në çastin e “vjedhjes”, kurrë nuk do ta harrojë
shprehjen (çehren) e shikimit të saj plot ndjenjë për mëkatin e
bërë.
Pra, macja, shtazë memece, ka ndjenjë të pashpjegueshme
se ka bërë shkeljen e ligjit dhe ka gabuar, kur të ndëshkohet dhe
merr goditjen në kokë, ulë sytë dhe kokën sikur kupton se e ka
pësuar atë që e ka merituar. Kjo ndjenjë, është instinkt primitiv
të cilin All-llahu e ka komponuar në indin e krijesës. Kjo, në të
vërtetë, është ndjenja primitive morale, gjurmët e së cilës i
takojmë madje edhe te shtazët memece.
Ose, ta marrim për shembull qenin i cili, kur e kryen
nevojën “i turpëruar” me aktin e vet, e gërvisht dheun mbi atë që
ka bërë në mënyrë që ta fshehë nga sytë. Edhe këtu ka të bëjë
me shtypjen instinktive e cila tregon në ndjenjën mbi të
shëmtuarën dhe reagimin e shpejtë që kjo të shmanget dhe
fshihet. Edhe ky është manifestim i moralit kongenital (të lindur),
i cili s'është arritur me njohje, mësim as me dresurë. Ky është
fenomen natyral me të cilin lindin të gjithë qentë.
Diç e ngjashme ndodh edhe me devenë e tronditur të cilën
pronari, përkundër durimit dhe qëndresës së saj të gjatë,
vazhdimisht e ka nënçmuar. Ose, për, shembull krenaria e luanit i cili refuzon që sakrificën e vet në mënyrë të pabe së nga shpina
ta sulmojë. Për këtë gjithnjë e sulmon përpara dhe haptas. Edhe
diçka: luani sulmon vetëm që të hajë, e nuk e mundon që të hajë
dhe shqyejë sakrificën, por vetëm kur uritet. Të gjitha këto
lindshmëri morale janë të përmbajtura në esencën e qenieve dhe
shtazëve. Ose, ta marrim për shembull lojalitetin bashkëshortor
te pëllumbi. Ose, besnikërinë e jetës në bashkësi te shtazët të
cilat jetojnë në kope.
Këtu ka të bëjë me parimet themelore - origjinale të
ndjesisë së ndërgjegjes, të cilën e zbulojmë edhe nën lëkurën
edhe në gjakun tonë, e të cilën nuk na ka mësuar mësuesi, por
ajo me ne është e lindur. Kjo është ajo ndjenja e lindur e
përgjegjësisë të cilën e ndjejmë kur hamendemi a të punojmë diç
apo jo, ose ajo ndjesia e mundimshme, e vështirë, të cilën e
përjetojmë gjatë hapave të ndërmarë, e që nuk jemi të sigurt se a
jemi sjellë korrekt ose, përfundimisht, ndiesia e pendimit të cilën
e kemi, pasi të konstantojmë se kemi gabuar.
Kjo ndjesi e brendshme, instinkt, i cili është i përbashkët
edhe për njeriun e civilizuar edhe primitiv, fëmijën dhe të rriturin,
është dëshmi mbi ekzistimin e ndjesisë së ligjësisë dhe
rendit (në këtë botë) dhe se do të pasojë llogaria dhe drejtësia
definitive, dhe se prej çdo njeriu kërkohet drejtësia, sikur edhe
këtë që të ketë të drejtë që mbi të të aplikohet. Kjo ndjesi te ne
është kongenitale, natyrale, ajo del prej vetë natyrës sonë, atë te
ne Krijuesi e ka mbjellë.
Nëse kundrojmë në botën materiale, e cila është e përbërë
prej grimcave më të imëta deri te galaksitë e pafund, do të
konstatojmë se e gjithë kjo në mënyrë precize e aritmetike lëviz
në bazë të ligjësive të caktuara. E madje edhe elektroni, në
bërthamën e atomit, nuk e ndërron rrethin e lëvizjes derisa nuk e lë ose merr barrën e cila i përgjigjet forcës së translokimit të tij1.
Në rastin konkret sikur elektroni është udhëtari në tren i cili nuk
mund të hyjë në tren para se ta paguajë biletën për vozitje.
Të formuarit e yjeve dhe zhdukja e tyre gjithashtu u
nënshtrohen ligjësive dhe shkaqeve të caktuara. Të lëvizurit e
planetëve në fushat gravituese e ka ligjin e vet të proporcioneve.
Të transformuarit e materies në forcë, ose masës diellore në
dritë, e ka reciprocitetin e vet. Drita e ka shpejtësinë e vet të
lëvizjes. Çdo valë elektrike e ka gjatësinë, shpejtësinë dhe
tensionin e vet, e çdo metal spektrin e vet dhe vijat observuese
të cilat e karakterizojnë, e njihen nëpërmjet spektrometrit. Po
ashtu, çdo metal, varësisht nga temperatura, tkurret ose bymehet
(dilatohet). Çdo metal e ka masën, dendësinë, peshën e vet të
rëndomtë dhe atomike, veçantitë dhe kualitetet e veta.
Ajnshtajni ka konstatuar se ekziston lidhja ndërmjet vëllimit,
masës së trupit dhe shpejtësisë së tij, ndërmjet kohës dhe rendit
të lëvizjes brenda një grumbulli lëvizës, ndërmjet kohës dhe
hapësirës2.
Materien, për shkak të mesatares së shpejtësisë së pjesëve
të saj, e ndajmë në të ngurtë, lëngët dhe gaztë. Sepse, ngrohtësia e shpejton këtë lëvizje dhe kjo ka mundësi t'i shkrijë trupat e ngurtë dhe t'i shndërrojë në të lëngët, e kur të vijë deri te avullimi i shndërron në të gaztë.
Edhe elektriciteti krijohet në bazë të ligjësisë. Tensioni
elektrik, fuqia e tij, lind në bazë të tërheqjes dhe dëbimit.

Gravitacioni dhe tërheqshmëria e secillit yll varet nga vëllimi
dhe madhësia e tij.
Tërmetet të cilat, në shikim të parë, na duken jo të rregullt
dhe kaotikë, edhe ata e kanë ligjësinë e vet të krijimit, i kanë
brezet e veta dhe të ashtuquajturat drejtimet lëkundëse në të
cilat ndodhin dhe është e mundur, për së gjati dhe për së gjeri
rruzulli tokësor, të bëhet harta e zonave të tërmeteve.
Pra, tërë gjithësia s'është asgjë tjetër përpos shumë e
rregullave dhe ligjësive precize e fiktive të cilat nuk mund të
tradhëtojnë dhe gënjejnë - mashtrojnë.
Sigurisht se dikush do të vërejë: “E ç'mendoni mbi
mashtrimet dhe gënjimet tona njerëzore, mbi luftërat, tiranitë,
anarkinë dhe mbi vrasjet reciproke tradhtare dhe armiqësore -
ku është këtu rendi dhe ligjësia?
Në këtë vërejtje do të përgjigjem se kjo është çështje tjetër.
Me fjalë tjera, ajo që ndodh midis nesh, në shoqërinë njerëzore,
kjo është për atë sepse All-llahu na ka bërë përfaqësues (halif)
në Tokë, na ka dhënë të drejtën e udhëheqjes dhe lirinë e
aksionit. All-llahu na ofroi neve emanetin dhe ne e pranuam3.
Domethënia e dhënies së lirisë do të thotë se na ka dhënë
mundësi të gabojmë dhe të sillemi në mënyrë korrekte. Për këtë
çdo gjë që e shohim në këtë botë njerëzore, kjo është pasojë,
rezultat i asaj lirie të cilën e kemi keqpërdorur. Prandaj, anarkia
e theksuar është rezultat i veprimit tonë të lirë njerëzor.
Përkundarazi, qenësia e botës është kulminacioni i rendit dhe
ligjësisë precize. Po të kishte dashur All-llahu ka mundur,
gjithashtu, që detyrimisht të na nënshtrojë dhe të na mëarësojë
ndaj atij rendi dhe ligjësie siç e ka bërë këtë me malet, detet, yjet
dhe gjithësinë. Mirëpo, Ai ka vendosur që të na kursejë nga detyrimi dhe me këtë ta plotësojë drejtësinë e vet; që çdo njeri
vullnetarisht të veprojë dhe me veprën e vet vetveten ta
kualifikojë. All-llahu kështu ka vepruar që drejtësia, kur të
ringjallemi, të jetë e tërësishme, e kjo ringjallje sipas meritave do
të shkallëzohet: çdokujt do t'i jepet e drejta e tij dhe të gjitha
gjërat do të vendosen në vendet e veta.
E jeta vazhdon. Vetëm duhet përmendur se jeta në këtë
botën tonë, në të vërtetë, s'është mbarë tërësia jetësore. Thënë
më tekstualisht, periudha kohore, epizodike e tiranisë dhe
disharmonisë së kësaj bote, është periudhë e cila e ka shpjegimin
dhe shkaqet e veta, sepse ajo, duke konsideruar se është
periudhë e provimit për jetën e amshueshme e cila do të pasojë,
është sikurse edhe vetë drejtësia.
Periudha jonë kohore e kësaj bote është vendosur në
rrethojë (kllapa) në raport me kohën, para dhe pas saj. Kjo nuk e
prezenton realitetin e tërësishëm (jetësor) e as rrëfimin e tij të
tërësishëm. Kjo është vetëm kaptinë e vogël e romanit i cili i ka
kaptinat e veta të shumënumërta.
Njeriu instiktivisht e mësoi të vërtetën e inkarnimit,
ringjalljes. Atë e kuptoi edhe njeriu primitiv. Mbi këtë kanë folur
edhe të dërguarit e Zotit si mbi gjërat transcendentale 4, të gajbit
(fshehtës).
Se do të pasojë jeta pas vdekjes na flet arsyeja, e edhe
shkenca e cila mësoi se njeriu është prej trupit dhe shpirtit, siç e
theksuam këtë më parë. Kemi konstatuar se njeriu, përkundër
valës së ndryshimeve kohore të cilat e rrethojnë, me ndjenjën e
brendshme të tillë vazhdimisht e përjeton prezencën e shprtit. E
kjo ndjenjë e përkujton njeriun se në vetë atë ekziston shpirti,
qenësia, e cila është e e pandryshueshme, jashtëkohore, e
pashkatërrueshme dhe e pavdekshme.E edhe filozofët siç janë Emanuel Kanti, Henri Bergsoni dhe Soren Kjerkegordi5 erdhën deri te përfundimi se shpirti ekziston dhe se ringjallja do të pasojë.
Në veprën “Republika e Platonit” ekziston fragmenti i
shkëlqyeshëm mbi përhershmërinë e shpirtit6.
Prandaj, ringjallja është realitet i cili u është imponuar edhe
mendjeve më të mëdha dhe më të vogla njërëzore, e në filozofi
paraqitet si aksiomë e cila vështirë mund të kontestohet.
Mirëpo, sipas mendimit tim, argumenti më i rëndësishëm
për ringjalljen është ajo ndjenja e brendshme, e thellë intuitive me të cilën të gjithë lindemi dhe sipas saj veprojmë. Sepse, në
gjithësi ekzistojnë rendi preciz, ligjësia dhe drejtësia. Në
realizimin e kësaj drejtësie e detyrojmë vetveten, e kërkojmë
edhe nga të tjerët të jenë të drejtë. E bëjmë këtë natyrshëm,
instinktivisht, Digjemi kur kjo drejtësi nuk realizohet. Luftojmë e
edhe vdesim në realizimin e drejtësisë. Por, në fund, kurrë nuk e
realizuam këtë drejtësi. Kjo do të thotë se drejtësia në ndonjë mënyrë, kurdo qoftë kjo, do të realizohet, sepse kjo është e
vërteta absolute e cila në mënyrë permanente i është imponuar
arsyes dhe ndërgjegjes sonë. Tjetër çështje është që ne nuk po
vërejmë se kjo drejtësi po realizohet në këtë botë. Kjo është për
këtë që ne nuk po mundemi tërësisht t'i observojmë gjërat, e
përveç kësaj bota jonë fenomenale, ndijore nuk është e vërteta e
tërë.
Nëse sendet kështu nuk i kuptojmë, si ta shpjegojmë
atëherë reagimin tonë të ashpër kur e shohim
padrejtësinë? Përse prej të tjerëve kërkojmë të jenë të
drejtë? Përse luftojmë me mish e shpirt që të realizojmë
diç që nuk ekziston dhe hidhërohemi që nuk po
realizohet? Mendimtari e filozofi idian Vahiduddin Hani7 pohon: “Nëse
etja për ujë na dëshmon në ekzistencën e tij, gjithashtu edhe etja
për drejtësi medoemos dëshmon ekzistencën e saj. Dhe, pasi që
drejtësi ideale në këtë botë nuk ka, kjo është dëshmi në
ekzistimin e botës tjetër në të cilën ajo do të realizohet”.
Ndjenja jonë e brendshme, natyrore është argument
kategorik se drejtësia, edhe pse ne sot nuk po e shohim,
ekziston. Ne nesër do ta shohim. Kjo është bindje e cila buron
prej brendisë sonë, e vërteta intuitivisht e inspiruar.
Intuita dhe natyra e pastër janë pjesë përbërëse të natyrës
sonë të përkryer e cila nuk mashtron as nuk gënjen. Ky është
një prej ligjeve të shumënumërta me të cilën është rreguluar kjo
ekzistencë.
Ndoshta dikush do të vërejë: “Ta lëmë anash bashkësinë
njerëzore dhe të pyetemi përse All-llahu derrin e krijoi derr,
qenin qen, e insektin insekt? Ç'kanë gabuar këto qenie që të krijohen aq të mjera? Ku është këtu drejtësia? Ose, nëse Allllahu
do t'i ringjallë të gjitha qeniet me shpirt, përse nuk do ta
ringjallë edhe majmunin edhe qenin edhe derrin?”
Pyetja është me vend, por e shtron arsyeja e cila e di vetëm
një pjesë të rastit gjyqësor, ose vetëm një rend të materialit
hetues dhe krahas kësaj shpejton të kuptojë aktgjykimin gjyqësor
dhe arsyetimin e tij.
Është fakt se të gjitha qeniet shtazore e kanë shpirtin e vet.
All-llahu për çdo shpirt e ka zgjedhur formën materiale të cilën
ai edhe e meriton. Për këtë edhe All-llahu e krijoi derrin derr për
atë se është derr dhe për shpirtin e tij e dha formën materiale të
derrit. Ne asgjë nuk dimë mbi shpirtin e derrit para se All-llahu
ta ketë frymëzuar në formën e tij materiale të derrit. Nuk e dimë
pse, as kur në këtë mënyrë ka pasuar krijimi. E tërë që ka qenë
para krijimit, për ne është e panjohur. Gjithashtu e panjohur na
është ç'do të pasojë pas vdekjes.
Mirëpo, shkencëtarët si edhe Kur'ani, pohuan se ne, para
lindjes kemi qenë pjesë përbërëse të një bote (e quajnë botë të
atomit), e se pas vdekjes do të bëhemi botë tjetër. Jeta është e
vazhdueshme dhe nuk ka vdekje. Ka të bëjë vetëm me
transformimin dhe kalimin në pafund atje ku duke iu afruar Allllahut,
do të ngrihemi dhe evoluojmë.
Këtë kontinuitet e pranon edhe logjika njerëzore.
E drejtësia është e vërteta permanente të cilën All-llahu e
ka mbjellë në natyrë dhe përbrendësen e njeriut, e madhe, siç
është thënë kjo në fillim, edhe në instinktin shtazor. Kjo drejtësi,
e vërtetë absolute, do të na thotë se të gjitha format materiale
dhe shtazore janë merita të konfirmuara, të vërteta, por mbi
detajet e tyre, ose çfarë kanë qenë më parë, asgjë nuk dimë.
Instinktivisht konkludojmë se këto janë forma merituese që Allllahu e ka krijuar derrin derr sepse shpirti është i derrit, e edhe
forma e tij, shpirtit të tillë i është përshtatur.

Në lidhje me ringjalljen e shtazëve Kur'ani këtë e
konfirmon:
“Të gjitha shtazët që ecin nëpër Tokë dhe të gjitha shpezët
që me krahët e tyre fluturojnë janë popuj (familje) sikur edhe ju
njerëzit - Në Libër Ne asgjë se kemi lënë pa e përmendur - dhe
do të tubohen (kthehen) pastaj para Zotëriut të tyre. “(El-En'âm,
38).
Këto qenie kanë shpirt dhe për këto Kur'ani thotë se, sikur
edhe ne, do të ringjallen. Por, pas kësaj, çdo të ndodhë me ta, ku
do të jenë dhe çfarë do të jetë fati i tyre, kjo është e panjohur,
gajb dhe do të ishte kjo vetëm orvatje e kotë ta njohim tash për
tash të panjohurën. Kjo është kureshtje mbi të cilën nuk mund të
fitojmë përgjigje të kënaqshme.
Dhe jo vetëm kjo por edhe orvatja ta njohim një çast të
jetës së kësaj bote në të tërësi, edhe kjo është dëshirë e kotë.
Mirëpo, nëse e njohim (një pjesë të çastit) dhe me të medituar
thellë mësojmë se drejtësia “është e vërtetë permanente dhe se
All-llahu e ka mbjellë në natyrën tonë, në intuitën tonë, kemi
mësuar mjaft sosh dhe njohur mjaft.
Mënyra me të cilën e njohëm All-llahun, të përshkruar në
artikullin tonë të parë, se ky është intelekti gjithinkuadrues,
universal, se Ai është Krijues, Inspirator i cili kujdeset për
krijesat e veta, kështu duke e menduar kuptojmë si e ka
komponuar All-llahu në krijesat e veta atë instinkt orientues,
drejtërrëfyes. Ky është rezultat i kujdesit dhe drejtësisë së Tij: të
krijojë krijesa dhe dritë e cila do t'ua ndriçojë drejtimin e lëvizjes.
Në këtë mënyrë do ta përvetësojmë të vërtetën se All-llahu ka
dërguar lajmëtarë të fesë (enbijâ) dhe i frymëzoi me libra.
Sepse, All-llahu pa këto nuk do të ishte Krijues, as Inspirator dhe
Organizator.
Autentitetin e librave të Zotit lehtë do ta argumentojmë me
brendinë e tyre shkencore, zbulimet e tyre të transcendentales (gajb), me urtësi, legjislacione dhe me të vërteta të cilat nuk
mund të jenë rezultat i angazhimit dhe njohjes individuale.
Që All-llahu të jetë Krijues (Hâlik), i Drejtë (Adil) dhe
Inspirator (Mulhim) i rrugës jetësore (e kjo është pika qendrore
e të gjitha feve), ai është pra fillim (i parahershëm) (mubdi) ide
të cilën njeriu, pa hulumtime të veçanta, e përvetëson, e këtë të
njëjtën ide na imponon natyrshmëria, intuita jonë.
Çdo pohim tjetër është trillim i thjeshtë.
Përpjekjes, i cili synon kah ajo që ta hedhë poshtë këtë
pohim, do t'i nevojitet angazhim i madh, inkonsekuencë dhe
manovrim sofistik e edhe diskutim steril që, megjithatë, do të
përfundojë me humbje. Përpjekja e tillë nuk do ta ketë bazën e
vet të provës; ajo më tepër është rezultat i kokëfortësisë dhe
kryeneçësisë sesa të menduarit objektiv dhe instinktit të pastër.
Ky është rezultat i odisejadës sime ideore disavjeçare prej
fillimit krenar në librin tim “All-llahu we-l-insân” (“All-llahu dhe
njeriu”) deri te qëndrimi devocionues dhe pendues në dyert e
Kur'anit, Tewratit (Torës) dhe Inxhilit (Ungjëllit).
Sipas mendimit tim nuk është religjioz njeriu i cili është
fanatik, ekskluziv dhe mendon se i Dërguari i tij është i vetmi
dhe se All-llahu nuk ka dërguar tjetër. Të prezentuarit e tillë të
All-llahut është infantil dhe konservativ. Ajo e paraqet All-llahun
si kryepar të ndonjë fisi. Ky është separatizëm, ekskluzivitet e jo
religjiozitet. Të përfytyruarit e drejtë të All-llahut është se Ai
është shpirtmadh, se të gjithëve u jep dhe të gjithëve u dërgon
lajmëtar të fesë (rusul).
“Nuk ka pasur popull të cilit nuk i ka ardhur ai i cili i ka
thirrur (tërhequr vërejtjen)”. “El-Fatir, 24).
“Ne çdo populli i kemi dërguar lajmëtar të fesë (resul)”.
(En-Nahl, 36).“E Zotëriu yt kurrë nuk i ka zhdukur vendbanimet deri sa në
kryeqytetin e tyre nuk do ta dërgonte të dërguarin.” (El-Kasas.
59).
“... të dërguarë për të cilët tashmë më parë të kemi rrëfyer
edhe të dërguarë për të cilët nuk të kemi rrëfyer”. (En-Nisa,
164).
Sipas këtyre, ajeteve të lartcituara, ndoshta edhe Budha, në
kohën e tij, ka qenë i dërguar i Zotit, por se nuk është përmendur
në Kur'an. Ndoshta edhe Ahnatoni, në kohën e tij, ka qenë i
dërguar i Zotit, por versionet e mësimit të tij që sot na janë të
njohura janë të shtrembëruara.
Për këtë All-llahu na urdhëroi Islamin si fe, sepse kjo është
feja e vetme e cila i pranon të gjithë të dërguarit (rusul) dhe të
gjithë lajmëtarët e fesë (enbijâ), të gjitha librat e Zotit, dhe e ka
përfunduar fenë, ideshmërisht dhe legjislativisht, ia dha
shpjegimin e saj burimor: se All-llahu është një, se është i
Mëshirshëm, Inspirues se Ai është burimi i të gjitha
instruksioneve prej Ademit deri te Muhammedi.
Shembulli më i mirë i sinqeritetit të vetëdijshëm fetar është
vetëdija e njeriut siç është Gandi.8 Edhe pse është hindus ai në
lutjet e tij citon fragmente nga Kur'ani, Tewrati dhe Inxhili dhe
libri budhistik Dama Pada.9 Këtë e bën me respekt dhe përkushtueshëm dhe njëkohësisht beson në të gjithë të dërguarit
e Zotit dhe librat e Tij, në një Krijues i cili i ka dërguar.
Gandi ka jetuar ashtu siç ka folur. Jetën e ka kaluar në
dashuri dhe paqe.
Fetë, nga aspekti dogmatik, janë të njëjta, edhe pse ndahen
legjislativisht (kanonisht).
Pra, Krijuesi është një, i Vetmi, sikur që janë edhe
besimtarët ortodoksë e të përpiktë të të gjitha feve,
bashkëfetarë. Sepse, njeriu i vërtetë religjioz nuk e prezenton
All-llahun ashtu sikur vetëm atë ose grupin e tij e ka udhëzuar.
All-llahu është, në të vërtetë dritë e gjithësisë dhe Tokës (nuru ssemâwti
we -l-erdi), i mbërrijtshëm për çdokend që përpiqet ta
njohë; i Gjithmëshirshëm, Mëshirues, Udhërrëfyes, Zbritës i
revelatës në të gjitha epokat dhe kohët. Ky është imperativ i
drejtësisë së Tij permanente dhe vetëm të kuptuarit e tillë të
qenësisë së Tij është e denjë madhërisë së Tij, Hyjnore.
Pa të kuptuarit e këtillë të besimit gjithpërfshirës besimtari
nuk mund të jetë (bëhet) religjioz.
Fetë të cilat ndahen në sekte dhe njëra kundër tjetrës, në
emër të fesë luftojnë - këta janë flamuj të rrejshëm të ngritur
fetarë. Flamuri i tillë i ngritur është nacionalist, shovinist, racist.
Këta janë flamujt e idhujtarisë paraislamike, flamujt e Ewsit dhe
Hazrexhit10. Odet e Antarit11. Ata edhe pse parashtrojnë se
luftojnë për All-llahun, në të vërtetë luftojnë për krenarinë e
sëmurë dhe janë destinuar në shkatërrim, edhe ngadhënjyesit dhe të ngadhënjyerit. Ithtarët e flamujve të tillë janë polioteiste:
secili e ka idolin e vet ose, thënë edhe më mirë, ata e adhurojnë
vetveten, kryelartësinë e vet, e jo All-llahun.
Adhurimi i All-llahut fillon me njohjen e Tij dhe madhërisë
së Tij, e njohja e All-llahut fillon me njohjen e vetvetes dhe
parëndësisë së vet.
Kjo është rruga dhe shkalla nga e cila nisen udhëtarët në
udhëtimin e tyre të madh deri te e vërteta.