Mitrush Kuteli - Dhimitër Pasko

[sirena_adria]

Qendra Kombëtare e Librit kujton Mitrush Kutelin ! Mbesa sjell dorëshkrimin e patreguar

Qendra Kombëtare e Librit dhe Leximit organizoi nje aktivitet kushtuar 115- vjetorit të Mitrush Kutelit. Ky aktivitet u organizua në vijimësi të shpalljes së vitit 2022 nga Bashkia e Pogradecit dhe nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë si viti i Kutelit.


Drejtoresha e QKLL-së, Alda Bardhyli e vlerësoi Kutelin si një mjeshtër të gjuhës shqipe, një personalitet kompleksi, i cili ende nuk është shpalosur në dimensionin e kontributit të tij të plotë nga studimet tona.

Ana Pekmezi, mbesa e Kutelit, edhe pse nuk e ka njohur vetë të gjyshin, rrëfen se e ka njohur atë jo vetëm nëpërmjet veprës së shkruar, por edhe përmes rrëfimeve të shumta të familjes. Ndër të tjera, ajo na rrëfen për një ekzemplar të gjetur midis librave të të atit, libri “Fshati im e pi rakinë” i vitit 1943, botuar falë mbështetjes financiare të Ana Zaharias, tezes së Anës, në faqen e parë të së cilës Mitrush Kuteli ka shkruar edhe kushtimin: “Gospozhicës Ana Zaharia ot Struga që më ndihmoj të dalë më shpejt kjo librë e vogël. M. Kuteli”.

Shkrimtari Ylljet Aliçka foli ndër të tjera për elementin artistik të epërm dhe emancipues në veprën e Mitrush Kutelit si dhe mundësinë për të qenë kjo vepër e përkthyeshme pa i humbur ngjyrat që mbart. Duke folur për tregimin “Vjeshta e Xheladin Beut” si një ndër më të arrirët dhe të pëlqyerit e letërsisë shqipe për nga elementet gjuhësore dhe narrative, Aliçka tha se “Ky tregim duhet parë si një model i ndjekur dhe që është marrë nga shumë shkrimtarë të mëpasshëm të letërsisë moderne shqipe, duke nisur që nga Ismail Kadare, i cili romanin “Viti i mbrapshtë” e ka shkruar në frymën e “Xheladin Beut”. Studiuesi Behar Gjoka shprehet se “Kuteli është një ndër shkrimtarët më të rëndësishëm të letrave shqipe pas Luftës së Dytë Botërore, me magjinë e fjalës në veprat e tij, tematikën dhe krijimin e një larmie zhanresh. Problemi me Kutelin është se ka mbetur brenda gardhit të letërsisë shqipe, pa iu hapur një publiku më të gjerë, të huaj”.

Poetja Mimoza Ahmeti flet për konceptin e referencës te Kuteli si shkrimtar dhe intelektual, vepra e tij e ndikuar nga realiteti i jetuar, nga profesioni dhe ndikimi i shkollimit të tij si ekonomist. “Mbyllja në vetvete, izolimi dhe kthimi te rrënjët, te gjuha dhe atdheu i vet, e ka përvijuar profilin e tij si shkrimtar, si një njeri që i ka pasur duart në rrënjët e sistemit, duke e njohur atë më mirë se kushdo, ndaj edhe duke e rrëfyer më mirë se ç’do të mundte dikush tjetër”.

Studiuesja dhe profesoresha Lili Sula foli për rëndësinë e veprës së Kutelit dhe për nevojën që kjo vepër të rimerret nga katedrat letrare dhe, duke e cilësuar veprën e Kutelit si të keqintepretuar nga censura e kohës kur ajo u botua, të ripropozohet në kurrikulat universitare duke u zhveshur nga analiza e bërë që në sistemin e kaluar për t’u rishfaqur ndryshe, reale, edhe pse kjo ngjet ende pak e vështirë. Prof. Sula përmendi po ashtu edhe rëndësinë e Kutelit si eseist dhe kritik letrar.

Studiuesi Ben Andoni foli për mënyrën se si trajtohen shkrimtarët në Shqipëri, duke iu referuar asaj që ai e quajti “ekologji urbane”, pra sensi i ndërveprimit të shtresave të ndryshme shoqërore në një kontekst kulturor. Kuteli është ndër të rrallët shkrimtarë shqiptarë që ka ditur ta japë këtë nëpërmjet veprës së tij. Drejtori i Qendrës Kombëtare të Kinematografisë, Eduart Makri foli për veprën e Kutelit në syrin e kineastit, mundësia që të jep Kuteli nëpërmjet gjuhës dhe rrëfimit për ta parë veprën të realizueshme si film.

Moskohësia dhe drama ekzistenciale e qenies njerëzore të vepra “E madhe është gjëma e mëkatit” është për Makri një nga veprat më të arrira të Kutelit, që ende vazhdon ta dojë duke e konsideruar për realizimin e saj në kinema. Po ashtu edhe shkrimtarja Vera Bekteshi, shkrimtari Zimo Krutaj dhe studiuesi Leka Ndoja folën për rolin e gjuhës së Kutelit dhe gurit të themelit që ai ka vënë në letrat bashkëkohore shqipe.


Gazeta Panorama

http://www.panorama.com.al/qendra-ko...n-e-patreguar/

[Albo]

Gruaja e shkrimtarit: Brengat që mori me vete Mitrush Kuteli


Efterpi Skendi (Pasko) duke rrëfyer për “Panorama”

Kur flet për jetën e Mitrush Kutelit, bashkëshortja e tij i shmanget periudhës së burgut. Këmbëngulja për të depërtuar në pjesën më dramatike të jetës së shkrimtarit të shquar rezulton e kotë, ndërsa gruaja që ka ndarë vitet më të bukura të jetës me të përmend arsyet pse heziton t’i kthehet kësaj historie. “Dhimitri, sa ishte gjallë nuk foli kurrë për ditët e burgut, madje as kur rrinim vetëm”, kujton ajo duke zbardhur një brengë të hershme të tij. Sidoqoftë, Efterpi Skendi (Pasko), nga mënyra si shprehet për të shoqin, nuk mund ta fshehë deri në fund lëndimin e përjetuar gjatë bashkëjetesës me të. Ca më tepër kur u kthehet dokumenteve që i ka besuar në formën e dorëshkrimeve të pabotuara, librave të censuruar dhe letrës së lamtumirës, shkruar para se të ndërronte jetë, destinuar vetëm për atë. Përtej kësaj pjese të trishtë, gruaja e poetit të shquar ruan mjaft kujtime të tjera, që nga njohja në vitin e parë të pasluftës, dasma në Korçën e porsaçliruar, gëzimi i lindjes së fëmijëve, e deri te miqësitë e sinqerta me Sterio Spasen, Eqrem Çabejn, Vedat Kokonën, Nonda Bulkën, Zisa Cikulin, Mustafa Gërbëlleshin, Skënder Luarasin, Petraq Kolovicën etj. Në rrëfimin për “Panorama”, bashkëshortja e Kutelit të madh zbulon një mori faktesh e ngjarjesh të panjohura nga jeta e shkrimtarit dhe poetit të shquar që ka lënë gjurmë si rrallëkush në historinë e letërsisë shqipe…

Zonja Efterpi, cila ka qenë ngjarja më e rëndësishme që keni përjetuar nga bashkëjetesa 20-vjeçare me Kutelin?

Kemi përjetuar gëzime e dhimbje të përbashkëta, por më e veçanta ka qenë periudha e burgut, ajo që i shkaktoi vdekjen e parakohshme. Për të Dhimitri nuk foli asnjëherë, duke na mbajtur larg kësaj historie deri në fund. Nuk donte t’i kujtonte vuajtjet dhe kurajën me të cilën i përballoi ato. Bile mendonte se t’u rikthehesh atyre vend e pa vend është e padobishme. Kjo ishte bindja e tij deri në ditën kur ndërroi jetë, pavarësisht brengave që mori me vete…

Para se të flasim për këtë pjesë të dhimbshme të jetës së tij, të kthehemi pak në retrospektivën e lidhjes tuaj. Kur jeni njohur me Kutelin?

Njohja me të ka qenë diçka e rastit. Për herë të parë jemi takuar në një vizitë te një miku ynë i përbashkët. Ka qenë pranvera e vitit 1945. Aty filloi edhe lidhja, pastaj fejesa. Gati pas një viti, më saktë më 28 prill të vitit 1946, bëmë martesën. Dhimitri nuk bëri dasmë. Ai mori pjesë në ceremoninë që bënë njerëzit e mi në Korçë. Në atë kohë familja e tij kishte përjetuar disa fatkeqësi. Italianët i kishin vrarë babain dhe e kishin djegur bashkë me shtëpinë në Pogradec. Pas dasmës jetuam në shtëpinë që Mitrushi kishte marrë me qira te Shallvaret…

Pra, ju u martuat kur Mitrushi vazhdonte të punonte në bankë…

Dhimitri kishte filluar punë në bankë në vitin 1943. Ishte diplomuar për këtë në Universitetin e Bukureshtit. Profesionin si bankier e kishte nisur në Rumani, fill pas përfundimit të studimeve. Pas kthimit në Tiranë, për rreth një vit punoi si drejtor i SASTEB dhe më pas në Bankën Kombëtare. Në vitin 1946 dha dorëheqjen…
Me çfarë e arsyetonte largimin nga Banka, në një kohë që vendi në atë kohë kishte nevojë të madhe për ekspert si Mitrushi?
Mbaj mend që vendimi i tij ishte diçka e papritur. Kur e pyesja për këtë, rezervohej shumë, bile ndiente një lloj bezdie. Mënyra si reagonte, së paku me mua, të linte të kuptoje se motivet kishin qenë të forta. Sidoqoftë, ai u mjaftua me një shpjegim zyrtar që ua kishte dhënë autoriteteve të…

Cilët ishin shokët me të cilët shoqërohej gjatë kësaj periudhe?

Dhimitri kishte shumë shokë e miq. Kishte të njohur gjatë studimeve në Rumani, ish-kolegë me të cilët kishte punuar në bankë, bashkëmoshatarë nga Pogradeci etj. Të gjithë i respektonte. Ndër më të afërtit ishin Sterio Spase, Eqrem Çabej, Vedat Kokona, Ilia Mitrushi, Nonda Bulka, Zisa Cikuli, Mustafa Gërblleshi, Skënder Luarasi e tjerë.

Me se u angazhua Mitrushi pas largimit nga Banka?

Shkëputja njëherë e përgjithmonë nga banka pasoi me vështirësi të shumta. Para së gjithash i duhej një punë për të siguruar të ardhura për jetesë. Mori vesh se do të hapej Instituti i Folklorit dhe shpresoi për t’u sistemuar aty. Bile, sipas një kërkese që i kishin bërë, përgatiti edhe një tekst të folklorit. Po ndodhi që hapja e Institutit po zgjaste dhe kjo i shtonte brengat. Duke qenë në pritje vazhdonte të shkruante e të përkthente. Bisedonte për to me Sterio Spasen, Nonda Bulkën e Vedat Kokonën. Ata e vlerësonin shumë punën e tij. Ishte koha kur në bibliotekat tona kishte mungesa nga fondi i librave të kohës. Fakti që Dhimitri zotëronte disa gjuhë të huaja dhe një pjesë të kryeveprave i kishte lexuar në gjuhë të huaj, vlerësohej nga miqtë e tij si një avantazh në përpjekjet për të kompletuar fondin e Bibliotekës Kombëtare. Është kjo periudha kur ai shqipëroi disa nga kryeveprat botërore dhe u bë i njohur midis krijuesve të kohës…

Ndodhi që në kohën kur kërkonte punë, e arrestuan…

Atë çast e kam në sy si tani. Data shënonte 16 maj ‘47, ishte ditë e enjte. Po rrinim në shtëpi te Shallvaria, kur u dëgjuan trokitje të forta në derë. E para dola unë. “Këtu është Dhimitri?”, më pyetën tre burra të armatosur dhe u futën brenda. “Dhimitër Pasko, në emër të popullit, je i arrestuar!”, i tha njëri prej tyre. E morën pa e prangosur. Sakaq një grup tjetër nisi të kontrollojë banesën në çdo skutë. Nuk dija ç’të bëja…

Kur u takuat pastaj me Mitrushin?

Deri ditën e gjyqit me Dhimitrin nuk patëm asnjë takim. Në izolim ku ishte i çonim vetëm ushqime e veshmbathje, si gjithë të burgosurve të tjerë. Nuk bëhej ta takonim. Çdo përpjekje që bëja, ishte e kotë. Bile edhe ditën që doli në gjyq, nuk dinim gjë. Lajmin për dënimin e tij na e dhanë policët e shërbimit kur po i çonim ushqim. Ata na thanë se tani do të kishim mundësi edhe për ta takuar. Na caktuan bile edhe ditën dhe orën e takimit. Aty morëm vesh se ishte dënuar pesë vjet. Kështu që Dhimitrin e takuam disa ditë pas përfundimit të gjyqit. Kishte kaluar gati një vit pa e parë me sy. Me mua në atë takim ishte motra e tij, Sterio Spasija me të shoqen dhe Sotir Sinjari me të shoqen…

Në cilin kamp e çuan pas procesit gjyqësor?

Pasi u njoha me vendimin e gjyqit, unë shkova në Korçë. Qëndrova te njerëzit e mi disa ditë dhe u ktheva përsëri në Tiranë. Në zonën e Qafës së Thanës, makina në të cilën udhëtoja u shkëmbye me autokolonën që transferonte të dënuarit për në kampin e Vloçishtit. Dhimitri që ishte ulur në karrocerinë e njërit prej kamionëve më dalloi sipër karrocerisë së makinës ku kisha hipur, pasi na ishte prishur makina me të cilën u nisëm nga Korça dhe më thirri në emër. Sa e pashë, i thirra dhe unë. E përshëndeta dhe vazhdova rrugën për në Tiranë. Në kampin e Vloçishtit, ku e çuan, ishte i dënuar edhe vëllai im. Dhimitri aty qëndroi shtatë muaj. Prej andej e sollën në Tiranë. Lajmin për këtë na i solli im vëlla me një telegram nga kampi. Kjo na lehtësoi disi, pasi do ta kishim më afër dhe do ta takonim më shpesh. Megjithatë arsyet e vërteta të transferimit i morëm vesh më vonë….

Pra, pse e sollën në Tiranë?

Në Tiranë e sollën për ta bashkuar me një grup tjetër të dënuarish me të cilët do të punonte për përkthime të ndryshme. Bëhej fjalë për një punë të detyruar, që gjithsesi për ne vlerësohej me e volitshme nga ajo e Vloçishtit…

Aty i bëri të gjitha vitet e burgut?

Dhimitri ishte dënuar pesë vjet, por bëri vetëm dy, pasi për fat të mirë e zuri një amnisti që u shpall në vitin ‘49. Kështu, më 28 prill të vitit 49 u lirua. Lirimin e tij e mora vesh rastësisht. Në ditë teksa shkoja në rrugën e Fortuzit, pashë një grumbull njerëzish që mbanin para duarve një gazetë “Zëri i Popullit”. Njëri prej tyre lexonte me vështirësi listën e të dënuarve që përfitonin nga një amnisti i porsashpallur. Hyra mes tyre dhe me takt mora në dorë gazetën, duke filluar të lexoj emrat një nga një. Të gjithë më dëgjonin me vëmendje. Diku nga mesi i listës, dallova emrin e Dhimitrit dhe ngriva nga gëzimi. Sakaq, u lashë gazetën në dorë dhe u nisa me vrap në drejtim të burgut.

Kur troket në portën e Efterpi Paskos në Tiranë

Streha ku jeton e shoqja e Mitrush Kutelit, ndodhet diku përballë restorant “Durrësit”, në katin e parë të një pallati me tulla silikate. Pas trokitjeve në portë, na fton të futemi brenda e zonja e shtëpisë. Në vështrimin e parë na rrëmben moria e librave dhe rregulli i përsosur në vendosjen e objekteve, pas të cilave është dora dhe përkujdesja e gruas që na uron mirëseardhjen me një zë të ëmbël si shushurimë. Është njeriu më i afërt i shkrimtarit elegant dhe përkthyesit të stërfuqishëm, njohur në kohën e vet si një makineri e pashtershme, Dhimitër Paskos apo Mitrush Kutelit.
Megjithëse e thyer në moshë, ka ruajtur diçka nga rinia e saj, që duket në fluidrinën e të servirurit të kafesë dhe brishtësinë e të shprehurit. Nga mënyra si reagon kur e pyet për jetën me Mitrushin (në çdo rast përmend emrin Dhimitër), të kujton njeriun që krenohet me zgjidhjen që ka bërë. Paçka se i është dashur të stërmundohet shumë me daktilografimin e dorëshkrimeve të gjigandit të letrave shqip, që ndryshe nga të tjerët e kalibrit të tij, qëndroi një herë para trupit gjykues, duke u dënuar me pesë vite në burg. Efterpi ka qenë lexuesja e parë, shijuesja e parë e prodhimeve të makinerisë së sofistikuar me dy emra – Dhimitër Pasko dhe Mitrush Kuteli. (Ende sot, shumëkush ngatërron emrin e vërtetë me pseudonimin). Ajo pranon të flasë për shumëçka nga jeta e të shoqit, ndërkohë që rezervohet t’i kthehet pjesës së burgut. Ashtu si dikush refuzon të tregojë ëndrrën e keqe që ka parë një natë më parë. Sidoqoftë, 88-vjeçarja që ka ndarë për 20 vjet gëzimet dhe hallet me Kutelin e madh, nuk heziton të flasë për brengat e tij, dorëshkrimet e pabotuara, librat e sakatuar nga censura, e deri te testamenti i mbyllur në sirtar, i destinuar për t’u lexuar pas vdekjes.

Afrim Imaj

Panorama
6 qershor 2011

[Albo]

Testamenti për fëmijët: Duajeni vendin dhe gjuhën deri në vuajtje

Në letrën e lamtumirës, që “mjeshtri i fjalës së shkruar” ka lënë para vdekjes, më së pari këshillon fëmijët që të “mos u shqasë zemra kundër Shqipërisë, as kur do të vuajnë pa faj”, duke vazhduar me përjetimet nga terreni i letërsisë, “një tokë kjo tek gëlojnë gjarpërinjtë e të vrasin shokët, se u bën hije”. Po çfarë thotë tjetër në tekstin e testamentit Mitrush Kuteli, gjeniu i letrave shqipe

E dashur Efterpi,

Këtë letrë, që është, ndofta, e fundit, desha të ta shkruaj me dorë, po nuk mund. Sot nuk e kam dorën të sigurt, më dridhet. Ti s’je këtu. Ke shkuar me Pandin në Rrushkull për të parë Poliksenin dhe Atalantën. Të nxita më shumë unë. Nga brenga, nga malli. Jam vetëm në shtëpi. Doruntina ka shkuar të lozë me vajzat e Bajramit.

Mendjen e kam të turbullt nga pagjumësia, nga ëndrat e këqia. Kur u ngrita, ti po bëheshe gati për në Rrushkull. Kokën e kisha, dhe e kam, të rëndë. Ti shkove më 7 e gjysmë. Pas 5 minuta ardhi Ilua i Sterjos e më solli lajmin: vdiq Thanas Cikuli.. Sipas mendjes sime shpëtoi. E kam zili. Vdekja është prehja e madhe, shkëputja nga dhembjet. Vërtet, edhe nga gazet, por në një kohë, kur njeriu është shumë i sëmurë, i mërzitur, vdekja është shpëtim: nga dhembjet fizike dhe shpirtërore. Që të dyja të rënda. Ti e di sa dhembje të tilla kam pasur në kohën e fundit. Njëra, që ti ma di, është se si pasoje e tyre nuk jam i zoti të punoj, të krioj, të paguaj bukën që më jep shteti për vete e për fëmijët. Unë s’kam qenë e s’dua të jem kurrë parazit. Po ç‘të bëj, grua? S’mund. Kokën e kam të turbullt. (…) Letrën e nisa për tjetër gjë: të të përsërit porositë e mija të fundit. Më fal se të mërzit. Unë t’i kam thënë kaq herë. Ta kam helmuar jetën, sepse edhe mua ma kanë helmuar të tjerët. Dhe s’kam qënë i zoti ta mbaj helmin për vete, siç më takon. Ky qoftë helmi i fundit që po të sjell.

Ne u bashkuam, rrojtmë dhe bëmë fëmijë në vjete stuhie: burg, urbanizëm, hotel. Po atëhere kisha shëndet dhe i kapërxeva të gjitha. Tani, ti e di.. I di ditët dhe netet e mija. Sëmundjet dhe brengat më brehnë, më hëngërn. Unë e shoh tani vdekjen si një lirim nga dhembjet. Nuk e dua, po nuk e largoj dot. E shoh se afrohet, më çik. Më vjen keq se do t’i le fëmijët të vegjël, pa krah, mbase në vobektësi të madhe, në pamundësi për t’u arritur synimeve. Pensioni im nuk do të mjaftojë. S’kam “vjete shërbimi”. Domosdo, 22 vjet jashtë. Edhe atje kam punuar sa jam shuar, por këta vjete pune nuk peshojnë për efekt pensioni. Fati im i keq, fati i tyre i keq. Ndofta, pas vdekjes, kur të pushojnë pasionet dhe urrejtjet, shteti ynë mund t’ju ndihmojë për hir të punës sime së kaluar: në gazetari dhe letërsi, që në moshë të njomë, dhe sidomos në fushën ekonomike. Një pjesë të shkrimeve të mija – shqip dhe rumanisht – janë aty, në Bibliotekën Kombëtare. Disa njerëz i dinë përpjekjet e mija kundër kapitalit italian, kundër grabitjeve gjermane. Kam punuar pa interes vetiak, bile kundër intereset vetiak. Nuk kam ndjekur kurrë pasurimin tim, sepse ky pasurim mund të bëhej vetëm me dy mjete: me vjedhje (ka njëmijë e një mënyra vjedhjeje dhe unë s’kam përdorur asnjërën) dhe me tradhëti, duke u shërbyer të huajve për të grabitur vendin dhe duke marrë para për këtë shërbim. Zgjodha rrugën e kundërt: luftën kundër atyre që donin të grabisnin, atyre që grabisnin. Nuk i ndala dot të tëra, jo se s’desha, jo se kisha interes,po se s’munda. Kaq munda, kaq bëra. Kundër grabitjeve italiane, kundër grabitjeve gjermane, kundër grabitjeve jugosllave. Nuk zgjodha kurrë udhën e rehatit vetjak, udhën e “urtë e butë e lugën plot”. Kam punuar shumë, kam dashur shumë, kam gabuar shumë. Tani jeta shkoi, nuk kthehet dot, nuk ndreqet dot. Të kam treguar se gjermanët do të më varnin përpara bashkisë, kur muarr vesh se kisha sabotuar nxjerrjen e monedhës së re që donin të bënin. Më shpëtoi fati. Nuk do të skuqem kurrë nga turpi as me veprimin tim në ditët e para të çlirimit. Punova si i marrë, luftova kundër grabitjeve jugosllave. Aq më fort nuk mund të skuqem nga turpi për veprimtarinë time praktike – në fushën ekonomike – në Rumani. Edhe atje kundër gjermanëve. Unë kam pasur gjithnjë, si bir i një populli të vogël, një urrejtje të madhe kundër idesë së zezë “popuj mbi popuj” ose “të mëdhenj mbi të vegjël”, por “popuj përkrah popujsh”. Ky parim ka ushqyer në mënyrë të vetëdijshme dhe të pavetëdijshme, automatikisht,veprimtarinë time. Kam qënë kundër rusëve, sepse ata mbajnë nën vete dhe shkombëtarizojnë popuj të tjerë, kundër gjermanëve sepse kanë shfrytëzuar dhe zhdukur popuj të tjerë, kundër englezëve për të njëjtën arësye. Biri i një populli të vogël nuk mund të bënte ndryshe. Në Rumani kam luftuar,aq sa mund të luftojë një njeri i vogël, kundër shfrytëzimit të kapitalit vendas dhe të huaj. Këtë qëndrim kam pasur edhe kur isha drejtor banke. Një nga pasojet e para ka qënë një “skedë e zezë” në aparatin gjerman të Vjenës, më 1940-41. Për këtë “skedë të zezë” ardhi e më foli dikush në bankë: “Ç’po bën kështu? Nuk di ç‘të pret? Pse kundërshton që vëndin e kapitalit çifut ta zerë kapitali m i k gjerman?” Unë di një gjë: kapitali s’mund të jetë kurrë m i k, po vetëm k a p i t a l. Ay ushqehet me fitime, mbahet me fitime, rron për fitime. Dhe fitimet s’kanë kurrë të mbaruar. Njëja kërkon të bëhet dy, dyja katër, katra tetë, mija dhjetë mijë, milioni qindmilion e kështu me radhë. Në dëm të njerëzve, të popujve. Si ish drejtor tri bankash (gjithnjë i varfër) di se fitimi i vjetër nuk ngopet me fitim të ri, siç nuk ngopet deti me ujë. Do të më njohë dhe do të më kuptojë dikush, të paktën pas vdekjes? Nuk di. Desha të më kuptonte dhe njihte jo për nder e lavdi, po që fëmijët e mij – të cilëve u le trashëgim punën dhe ëndrat e mija – të mos vuajnë për bukë sa janë të vegjël, të ndjekin studimet dhe të gjejnë udhën e tyre në jetë. Jam i sigurtë se po të vlerësohej në këtë drejtim puna dhe përpjekjet e mija në të kaluarën, fëmijët nuk do të vuanin. Nisa të shkruaj një letrë të shkurtër lamtumire, dhe u nxeva – ndonse më buçasin veshët e më dhemb koka prapa – dhe shiko se ku arrita.

Dëgjo!

Shenjat nuk i kam të mira. Tensioni ngrihet e ulet, zemra ngec. Nisem për në zyrë a për shëtitje dhe më priten këmbët, më mbahet fryma. Ndalem e helmohem me ilaçe. Netet i kam skëterrë, siç e di vetë. Këto të gjitha thonë se nuk e kam të gjatë. Pra mos u hidhëro se po të porosit edhe një herë.

1.Kur të vdes mos bëni lajmërime nga ato që ngjiten nëpër muret. Vdekja është një ngjarje që i takon atij që vdes dhe shtëpisë së tij. Pse ta dijë bota? S’dua!

2. Dikur kisha dashur të varrosesha në Pogradec, pranë babajt e nënës ose lart në gështenjat, në Shën e Djelë. Tani e kam ndryshuar mendjen. Varrimi është një ngatërresë. Varrosmëni këtu, në Tiranë. Gjith Shqipëri është! Nuk dua asnjë shkrim mbi varr. Vetëm një kryq, si babaj, gjyshi, stërgjyshi.

3 (…)

4. Fëmijët i porosit ta duan vendin dhe gjuhën tonë gjer në vuajtje.

Të mos u shqasë zemra kundër Shqipërisë as kur do të vuajnë pa faj. Atdheu është atdhe, bile atëherë kur të vret. Këtu kanë lindur, këtu të rrojnë me mish e shpirt, qoftë edhe me dhembje. Atalanta dhe Pandeli kanë prirje për letërsi. Le të mbarojnë studimet në ndonjë degë praktike – ajo, fizikë; ay, mjekësi ose ndonjë fakultet tjetër, fjala vjen, për arësimtar – dhe le të merren edhe me letërsi. Por jo si profesjon kryesor. Profesionismi në letërsi, në vëndin tonë, është, hë për hë, një rrugë vuajtjesh, buka e tij është e hidhur. E hidhur, them, për atë që s’di marifete dhe hipokrizira. Tereni i letërsisë është një tokë tek gëlojnë gjarprinjtë. Të vrasin shokët, se iu bën hije. Dhe kur nuk u bën hije do të thotë se nuk je i zoti për letërsi. Dorëshkrimet ja u le atyre të dyve, sidomos Pandeliut. Të mos i prekë askush! Ay do të rritet, do lexojë shënimet e parealizuara, do t’i përpunojë. Për këtë duhet të grumbullojë më parë shumë kulturë. Talenti, prirja nuk vlejnë asgjë pa punë, pa kulturë.

Askush të mos më prekë dorëshkrimet para se të më rritet djali! I vini në arkë, i mbyllni!

Polikseni dhe Atalantë! Pandeli dhe Doruntinë! Të doni njëri tjetrin, të ndihmoni njëri tjetrin, të duroni njëri tjetrin! Mos vini re vogëlsirat, mos u grindni për vogëlsira, për asgjë. Hithni tutje inatin, se ay është burim i shumë të këqijave. Përpiqi të mos ju rritet mëndja. Inati dhe mendjemadhësia na kanë bërë dëme të mëdha. Na prishnë. Zemra juaj të mos njohë urrejtjen, grindjen, mërinë. Urtësi,butësi, zemërgjërësi! Hapni sytë për çdo hap që bëni në jetë. Jeta mund të prishet nga një hap i gabuar, vetëm nga një hap. Pastaj vinë greminat. Kur t’ju vijë koha, martohuni. Të dëgjoni zërin e zemrës, po edhe të arësyes. Shpesh zemra të shpje në udhë të gabuar, në qoftë se nuk e drejton arësyeja. Mos i kërkoni shumë jetës, sepse jeta është koprace në mirësi. Mos ëndëroni ato që nuk realizohen dot. Mos u matni me hijen e mëngjezit, që sjell mëndjemadhësinë. Do t’i kërkoni jetës aq sa mund t’ju japë. Mos më qani! Mbahuni! Unë e rrojta jetën, mbarova qerthullin tim. Nuk dua t’ju shohin të tjerët kur qani. Më dëgjoni? Lotët janë të kotë. Kush vdes nuk ngjallet. Unë asqë dua të ngjallem, asqë dua ta filloj jetën përsëri. Mjaft! Këtë porosi mos e shkelni. Efterpi, më fal për këtë mërzitje të fundit! Mbahu dhe jepu zemër fëmijëve. Bëj siç të porosita. Mos ndrysho asgjë. Nuk dua njerëz në varrimin tim. Më të shumtit vinë për sehir, për formë. Unë i kam urryer ngahera varrimet e bujëshme, me kallaballëk. Edhe disa fjalë: kuptohet se nuk do të lajmërosh as njerëzit e tu, këtu ose në Korçë, me përjashtim të Foqit dhe Nestit. (…)

Të përqafoj, të lutem të më falësh dhe lamtumirë.

Yti, Dhimitraq
11 korrik, 1966. Tiranë. (e hënë)

[Albo]

Dënimi absurd i Mitrush Kutelit/ “Nuk isha fashist, por një socialist i turbullt” -Zbardhet biseda e shkrimtarit me hetuesin një vit pas arrestimit



Në shkurt 1948, gati një vit pas arrestimit (15 maj 1947) Dhimitër Pasko, në ambientet e zyrave të Sigurimit të Shtetit, merret në pyetje nga një hetues dhe e gjithë biseda, pyetje-përgjigje, shkruhet në një procesverbal.

Në këtë dokument janë të pasqyruara qartësisht të gjitha akuzat e ngritura ndaj shkrimtarit, por edhe të gjitha përgjigjet e tij autentike. Një panoramë që zbardh të vërtetën e montimit të akuzave, që të gjitha pothuaj të pashoqëruara me prova, dhe që thelbësisht godisnin momentet në biografinë e Paskos kur ai kishte menduar e vepruar duke pasur “paqartësi politike”.

Procesverbali vërteton karakterin e guximshëm të pandehurit, por edhe mënyrën krejt banale të sjelljes së hetuesit. Ja përmbajtja e tij.

Procesverbal I mbajtur kundër Dhimitri Paskos (Mitrush Kuteli)
I biri i të ndierëve Pandi e Pole, vjeç 41, i martuar me Efterpi Skëndi, pa fëmijë, profesioni shkrimtar, rrjedh nga një shtresë e mesme qytetare, i pa proceduar, i pa dënuar, kombësia, babai vlleh Rumun dhe nëna shqiptare, shtetësia shqiptare, i cili deklaron si më poshtë.

Shkollën fillore e kam bërë në Pogradec, të mesmen tregtare në Selanik, universitetin në Bukuresht në 1934, ku kam marrë doktoratë në shkenca ekonomike. Si mbarova shkollën kam punuar në Bukuresht në një depo verërash, kam punuar gjithashtu në gazetën “Shqipëria e Re” që dilte në Kostancë.

Mandej në zyrën e studimeve të financës dhe kreditin industrial. Në Shqipëri jam kthyer më 1942 dhe hyra si drejtor – administrator pa të drejtë firme në S.A.S.T.E.B. për një vit, por u largova pasi dhashë dorëheqjen në muajin pestë. Mandej hyra në Bankën Kombëtare deri më gjashtë tetor 1944, datë që u arratisa dhe shkova në Berat pranë Ministrisë së Financave. Kur u ktheva në Tiranë hyra në Bankë deri në gusht 1946 dhe prej kësaj date deri sa u arrestova kam punuar pranë Institutit të Studimeve.

Pyetje: Ke qenë t’i anëtar i “Rojës së Hekurt” në Rumani?
Përgjigje: Kam qenë simpatizues i kësaj organizate për një kohë të shkurtër, por anëtar jo.
Pyetje: Pse e simpatizoje këtë lëvizje fashiste?
Përgjigje: E simpatizoja për parullat e saj socialiste, si p.sh. puna është nder dhe lipset të jetë baza e jetës, zhvillimi i kooperativave për të luftuar spekulimin e tregtarëve, puna vullnetare me krahët e intelektualëve etj., të cilat shoh sot se i kishin marrë nga komunizmi dhe i kishin përvetësuar.
Pyetje: Ishte socialiste kjo lëvizje sipas mendimit tënd?
Përgjigje: Atëherë besoja se po, sot kuptoj se jo.
Pyetje: Kishte lidhje me gjermanët kjo organizatë dhe a e dije t’i një gjë të tillë? Përgjigje: Nuk e dija, por më vonë e mora vesh se kishte lidhje.
Pyetje: Dije gjë t’i atëherë për Bashkimin Sovjetik dhe çfarë mendimi kishe për këtë shtet?
Përgjigje: Gjë të saktë nuk dija. Libra nga Bashkimi Sovjetik nuk vinin dhe mendimet e mia ishin shumë konfuze, ashtu siç i krijonte shtypi i brendshëm (rumun) që ishte reaksionar dhe fjala bolshevik në shtyp përdorej për të keq.
Pyetje: Nga këto del se t’i ke qenë fashist i vjetër, anëtar i “Rojës së Hekurt”, prandaj fol drejt!
Përgjigje: Nuk kam qenë fashist, por një socialist i turbullt, pa gjetur vijën e caktuar. Pyetje: Ti kishe të gjitha mundësitë të kuptoje të mirën dhe të keqen, kishe mbaruar shkencat ekonomike dhe pse tash paraqitesh si inoçent, prandaj fol!
Përgjigje: Universiteti ishte i shumanshëm dhe nuk jepte mundësi të orientoheshim edhe për strukturën ekonomike, për punët që zhvilloheshin (në B.S.) nuk flitej fare, ose kur flitej e quanin kaos. Këto ishin kurset që bëheshin në universitet.
Pyetje: Domethënë ti je rritur me tendenca reaksionare?
Përgjigje: Dëshira ime ka qenë gjithmonë gjetja e një rruge për drejtësi shoqërore, ambienti ishte konfuz, reaksionar dhe unë mbeta i disoreintuar.
Pyetje: Ke qenë ti vullnetar në Bashkimin Sovjetik më 1941?
Përgjigje: Jo, nuk kam qenë dhe as mendoja, por më morën disa muaj ushtar me forcë dhe prita rastin e parë që të largohem, pasi ndieja se lufta që bëhej ishte e padrejtë, agresive. Atje kam qëndruar dy muaj e gjysmë dhe punoja si sekretar i II-të dhe me anën e bankës u lirova, pasi kërkova vetë një gjë të tillë.
Pyetje: Në Shqipëri kur je kthyer dhe me cilët autoritete je takuar?
Përgjigje: Jam kthyer në shtator të 1942 dhe jam takuar me plot njerëz si dhe me Dhimitri Beratin, ish-president i S.A.S.T.E.B-it dhe kam biseduar me të çështje familjare. Në dhjetor hyra në S.A.S.T.E.B., dhe sikur e kam thënë qëndrova pesë muaj megjithëse kontrata ishte për një vit, dhashë dorëheqjen dhe pasi kapitulloi Italia kam punuar në Bankën Kombëtare.
Pyetje: Puna që ke bërë ti ka qenë në shërbim të okupatorëve?
Përgjigje: Unë kam menduar si kundër okupatorit, për të mos dhënë mjete financiare, për të larguar ose ngadalësuar ato që jepte Qeveria, për të siguruar rezervën e arit që të mos emetohej monedhë e re, etj.
Pyetje: D.m.th., ti e paske paralizuar aparatin e shtetit nazi-fashist?
Përgjigje: Po e kam sabotuar.
Pyetje: Çfarë shkrimesh ke shkruar në kohën e gjermanëve?
Përgjigje: Kam shkruar artikuj ekonomik dhe letrar në gazetën “Bashkimi i Ko- mbit”, kjo ishte e Qeverisë, por artikujt e mi ishin kritikë kundër Qeverisë për çështje financiare dhe ekonomike.
Pyetje: Si të linin ty që të shkruaje kundër Qeverisë si pretendon, kurse e vërteta është se ti ke qenë bashkëpunëtor i bashkimit të kombit dhe i Qeverisë kuislinge?
Përgjigje: Ata nuk kuptonin. S’kishte kontroll, ishin budallenj, kishte anarki. Tash titujt nuk më kujtohen, por ishin mbi financën, kundër shpenzimeve të kota që kalonin mundësitë financiare të vendit.
Pyetje: Pas çlirimit ç’punë ke bërë dhe pse ike nga banka?
Përgjigje: Kam punuar në bankë dhe ika se kam qenë i sëmurë, nevrastenik dhe mandej kam punuar nja dy muaj për përgatitjen e programit të studimit të folklorit në Institutin Pedagogjik.
Pyetje: Ç’marrëdhënie ke pasur me Kol Kuqalin?
Përgjigje: Ato që rridhnin nga detyra si anëtar administrativ në bankë.
Pyetje: Je takuar shpesh me të lartpërmendurin?
Përgjigje: Në bankë kur ishte po, mandej kam shkuar në shtëpi kur i kanë sjellë eshtrat e djalit nga Prishtina më 1946, ky ka ardhur ke shtëpia ime një herë për … dhe për urime martese. Kur erdhi më tha se nuk jam nisur direkt tek ty, por pasi isha në një shtëpi këtu afër, u ktheva për urime.
Pyetje: Tjetër herë ke qenë në shtëpi të tij?
Përgjigje: Po kam qenë për të bërë bibliografinë e librave të rinj që më kishte ngarkuar Instituti i Studimeve më 1947, për këtë punë kam qenë edhe në komunitetin mysliman edhe atë ortodoks, në depot e librave etj.
Pyetje: Takoheshe me Kolën ndonjëherë tjetër e çfarë bisedonit?
Përgjigje: Mund të jem takuar rastësisht rrugës dhe e pyesja shpesh për të birin që i kishte vdekur, pasi doja të shkruaja diçka për dëshmorët e Prishtinës. Unë kërkoja punë dhe kisha shpresë që do të gjeja, por ai thoshte me ironi se ty nuk të japin punë.
Pyetje: Fliste ndonjëherë kundër pushtetit ose tregohej i pakënaqur Kola?
Përgjigje: Me mua nuk bisedonte ndonjë gjë kundër, por ai vetë dukej i ftohtë.
Pyetje: Po Kostë Boshnjakun prej sa kohe e njeh dhe ç’biseda ke bërë me të? Përgjigje: Kostë Boshnjakun e njoh qysh në Rumani më 1931-1932 dhe shkruanim në gazetën “Shqipëria e Re” në Kostancë e mandej jam takuar me të në Priskë, kur u arratisa në tetor 1944 dhe më vonë në Tiranë.
Pyetje: Sa herë ke qenë në shtëpinë e të lartpërmendurit?
Përgjigje: Kam qenë nja dy herë. Një herë kam qenë për të marrë firmën e Bilancit të Bankës dhe një herë tjetër për tu takuar me një plak nga Ballkameni i Follorinës, i cili dinte shumë këngë popullore, për këtë më kishte thënë Kosta, por pasi plaku atë ditë ishte i sëmurë dhe banonte në një shtëpi me Boshnjakun, hyra te Kosta dhe qëndrova një gjysmë ore, por nuk më kujtohet çfarë kemi biseduar.
Pyetje: Tjetër herë je takuar me të?
Përgjigje: Jam takuar pranë Librarisë… dhe kishte në dorë revistën “Krediti” dhe më tha nëse e kisha kënduar një artikull që thoshte diçka mbi disa anëtarë të ish-këshillit administrativ se ata donin, thoshte, artikulli që me anën e bankës të merrnin fuqinë në dorë. Unë i thashë nuk e kam kënduar. Ai ma tregoi dhe tha çuditem se Ministri i Financës na falënderoi kur dolëm nga Këshilli për punën e zhvilluar në Bankë dhe qeshi me çudi. Pyetje: Ç’ke biseduar me të kundër pushtetit sepse neve e dimë se ti ke bashkëpunuar për të rrëzuar pushtetin me Kostë Boshnjakun e Kol Kuqalin, prandaj fol drejtë?
Përgjigje: Tjetër gjë nuk kam biseduar përpos këtyre që tregova as me të parin as me të dytin. Sa u thanë më sipër janë të vërteta dhe pasi mu lexuan fjalë për fjalë i firmoj me vullnet të lirë.
I pandehuri. Dhimitër Pasko (firma) Hetuesi. Beqir Ndou (firma)

Panorama
12 shkurt 2022

[Albo]

Ndërron jetë në moshën 71-vjeçare Atalanta, e bija e Dhimitër Paskos (Mitrush Kutelit)



Ka ndërruar jetë në moshën 71-vjeçare, Atalanta Pasko, e bija e të madhit Dhimitër Pasko apo siç njihet me emrin e pendës, Mitrush Kutelit.

Atalanta pasko ka punuar si regjisore montazhi në “Kinostudio”. Ajo lindi me 23 prill 1951 në Tirane, ku kreu edhe shkollën e mesme të përgjithshme. Në vitin 1970, Pasko filloi punë në Kinostudio “Shqipëria e Re” në sektorin e montazhit.

Pas një specializimi të shkurtër, Pasko montoi filmat e parë dokumentare “Dhuruesit e jetës” dhe “Higjiene” të dy me regji teë Mit`hat Fagut.

Paralelisht me punën Pasko vijoi studimet me korespondencë për Gjuhë-Letërsi duke përvetësuar gjuhën frënge dhe italiane.

Filmi i pare artistik i saj si regjisore montazhi ishte ai “Në fillim të verës” (1975), i cili fitoi çmimin e parë në Festivalin e parë të Filmit Shqiptar.

Me pas ajo kreu montazhin e mbi 20 filmave artistike që dallohen për një montim funksional dhe cilësi të larte, si “Gjeneral gramafoni” (1978); “Nusja dhe shtetrrethimi” (1978); “Radiostacioni” (1979); “Apasionata” (1983) për të cilën u nderua me çmim për komponentët në Festivalin e VI të Filmit Artistik Shqiptar në tetor 1985; “Fushë e blertë, fushë e kuqe (1984); “Treni niset në shtatë pa pesë” (1989); “Shpella e pirateve” (1991) etj.





Syri