Premierat e Kutelit nė kritikė
Kėtė qasje prezantuese pėr librin "Shėnime letrare" tė Mitrush Kutelit do ta kufizoj nė atė qė e konsideroj si "Risitė e Kutelit nė kritikėn shqiptare".
Mitrush Kuteli ėshtė i pari autor shqiptar qė botoi vėllim me kritikė shėnime "Shėnimetletrare" tė vitit 1944 dhe kjo ishte njė risi (premierė) pėr terrenin e varfėr tė letrave shqipe tė kohės. Ai eksperimenton disa forma tė njohjes kritike tashmė tė sanksionuara saktė nga Kujtim Shala tek njė "Kujtesė e tij tekstuale", duke pėrcaktuar tri forma "kritika publicistike qė ėshtė recensioni, kritika akademike qė paraqitet nė formė studimidhe kritika e shkrimtarėve me trajtesa dhe ese" si "Poetė dhe detraktorė" nė tė cilin ėshtėe dukshme teoria krociane mbi poezinėdhe, prej saj na vjen si trashėgimi njė ligjėsi qė thotė "kritika e kritikės sė kritikės nuk ka mė objekt". Kuteli ėshtė i pari qė aplikon nė Shqipėri teoritė moderne tė receptimit e perceptimit sipas skemės dhėnės, mesazh dhe marrės pra autor-tekst dhe leēitės ose destinatarė i librės, citoj "Faktorėt rrėnjėsorė tė krijimit dhe pėrhapjes sė librės janė shkrimtari edhe lėēitėsi. I pari si mburim, i dyti si destinacion".
Gjithashtu na rezulton i pari qė nga pikpamja sociologjike pėrshkruan rrugėn nga teksti te konteksti nėpėrmjet faktorėve ekonomikė pra jashtėletrarėsiediturat, shtypshkronjat dhe librarėt, nė kėtė drejtim shtysė ishte edhe tė qėnit ekonomist brilant.
Kėto koncepte hasen tek "Viti letrar 1943"krijojnė"njė shėmbull tė shikimit tė fenomeneve nė aktualitetin e tyre" gjykon Sabri Hamiti. Ky tekst ėshtė pėrvijimi i parė i njė sociologjie tė letėrsisė shqipe. Nė ambientin kulturor shqiptar, ai krijoipėr herė tė parė lidhjen mbledhės-kritik-botues; kemi rastin e Lasgush Poradecit dhe Fan Nolit tė cilėve Kuteli u mblodhi veprėn e shoqėroi me aparat kritik dhe e botoi duke mbetur i vetėm model nė vendin tone, duke u bėrė avanguardė nė kėtė drejtim edhe nė rajon. Kujtoj qė njė gjė tė tillė e bėnė pjesėrisht nė Itali pas Luftės sė Dytė Botėrorė Vitorini e Pavese.
Kritika nė kėtė marrėdhėnie trekėndore nuk qe njė pjesė plotėsuese por organike, dukenxjerrė nė pah kėndvėshtrimin studimor dhe krijimin e njė sistemi logjik qė nis "me gjenezėn e poezisė, motivimin e tekstit daljen nė jetėn e autorit, analizė morfologjike e deri nė analiza tė strukturės kompozicionale, kėrkim dhe interpretim tė stilit nė njėrrafshkrahasimor". Kuteli tek libri i sapobotuar "Shėnime letrare" shfaq shumė veēanėsi, "fenomenet letrare i sheh tė lidhura me fenomenet tradicionale kombėtare si dhe me fenomenet paraletrare"(S Hamiti) siē vemė re tek "vendet e largimit nė kėngėt popullore shqipe", nė tė cilin gjejmė njė pėrkufizim tė njėrit prej dy koncepteve kryesore politike tė tij; tiranisė dhe lirisė e nė kėtė rast pėr lirinė ai thotė "Pas botėkuptimit shqiptar liria, ka qenė nė tė gjitha kohėt, pėrpara dhe pas Kastriotit, njė motiv individual dhe jo kolektiv"apo "vargje mbi gurė varresh" dhe "nė Prizeren midis tė vdekurve dhe tė gjallėve" ku u jep njė status nga pikėpamja kritike formave paraletrare.
Risi pėr ne ėshtė edhe diskursi mbi procesin krijues, rrėfimi se si lindėn "Qysh e gjeti Ago Jakupi rrugėn e Zotit", "Vendosa tė shkoj nė Amerikė", "Fije nga jeta e Theofil Kostorit", "Fshati im e pi rakinė" etj., njeh disa shkallė qė sigurisht kanė shkaktuar befasi dhe proces reflektimi tek lexuesi sepse pėr herė tė parė njė shkrimtar shqiptartregon anėn tjetėr, laboratorin e tij krijues e bėn pronė tė lexuesit.
Le tė kalojmė nėpėr disa tė dhėna qė na jep pėr novelėn "Qysh e gjeti Ago Jakupi rrugėn e Zotit". Autori nuk e shtypi qė mė parė sepse dyshonte nėse shqipja e tij ėshtė e pastėr ose ka shprehje e trajta tė huaja tė rrjedhura nga mospėrdorimi i saj nė njė kohė tė gjatė. Sa pėr temėn autori pėrdor tipe e ngjarje nga fshati i tij, ndėrsa pėr novelėn tjetėr "Ngjarja e ēuditshme fort e Theofil Kostorit nga Kostorati" ėshtė njė pėrzierje kujtimesh e vizionesh tė kėsaj e asaj jete. Ėshtė njė vizion gati Dantesk i fshatit dhe Shqipėrisė.
Kėtė e numėron autori si veprėn e tij mė tė mire, ndonėse sipas tij ajo lyp sot disa ndryshime duke njoftuar gjithashtu qė dorėshkrimi ka mbetur nė Rumani". Rrėfimin mbi procesin letrar do tė bėjė disa dekada mė vonė Ismail Kadare tek "Ftesė nė Studio".
Premierė mund tė konsiderojmė edhe autokritikėn e shkrimtarit, sigurisht pa konatacionin ideologjik nė tė cilin jemi mėsuar ta gjejmė kėtė koncept. Kuteli tek "Autokritikė mbi shqipėrimin e disa vjershave tė Mihal Emineskut" ekspozon para lexuesit problemet e pėrkhimit 10 vjet pas pėrkthimit tė parė nga vetė ai me bindjen qė "Kritika duhet tė jetė njė analizė objektive e cilėsive dhe e mungesave; e bosheve dhe e ploteve e dritave dhe e hijeve, kurse, mė anė tjetėr, shkrimtari, prej vetė natyrės sė vet, ėshtė njė qėnie esencialisht sujektive dhe vepra e tij njė pamje subjektive e botės qė e rrethon, ose njė pasqyrė e ndjesive tė tija". Njė rast i tillė, tė paktėn publikisht nuk dimė tė jetė pėrsėritur por qė na shpie tek njė thėnie e Gėtės"Mė afėr perfeksionit ėshtė ai qė me shikim zhbirues deklaron kufizimet e tij". Ngrehinės sė "Shėnimeve letrare" nuk i mungon as hulumtimi Albanologjik me trajtesa si "Tri monografina albanologjike-Abeceja-drejtėshkrimi-ēėshtja gjuhėsore" apo "Shqipėria para dy shekujsh" duke lėnė njė tjetėr dėshmi tė kulturės sė tij universale. Njė trazim tė madh shfaq Kuteli nė tetor tė vitit 1962tek Nikollaj Gogoli dhe "Poema Frymė tė vdekura"shkruan vonė pėr shkrimtarin qė kish njohur herėt "habitet" K Shala e Kuteli rėnkon pėr Gogolin " me shkon thikė nė zemėr, sepse pyes veten: Vallė si do tė ishte shprehurNikollai Gogoli, po tė mos kish pasur mbi kokė, ndėrsa brumoste veprėn e vet shpatėn e ēensurės cariste?" Tani e kuptojmė pse shkruajti vonė, ishte bashkuar nė fat me sivėllaun e vet rus nė marrėdhėniet qė patėn me diktaturėn dhe ēensurėn. Leximi i kėtij libri nxjerr nė pah njė refleksion tė kujdesshėm e tė thellė, tė aftė, qė nis nga njė preokupim jetėsor, dhe merr rrugėt e intuitės ndaj tė gjitha problemeve ekzistenciale tė shoqėrisė sonė. Nė tė ushtruarit nėpėrmjet teksteve tė atėhershme, Kuteli pėrcjell aktualitetit mesazhin qė njerėzit duhet tė pėrpiqen mė tepėr tė kuptojnė arsyet e tė tjerėve, duke ju dhėnė tė drejtė pse jo kur u takon pa cėnuar parimin e tij "Detraktorėt shkojnė me pathosin e tyre, poetėt mbetėn".
Nga Agron Gjekmarkaj
17-09-2007
Shekulli
Krijoni Kontakt