Mitrush Kuteli - Dhimitër Pasko

[Albo]

Lëçitësi

Mitrush KUTELI

Lëçitësi është, si dihet, destinatari i librës. Prej numërimit të tij dependon shtypja edhe çmimi i kësaj.
Si fakt i vitit 1943- veçanërisht i muajit të fundit - konstatojmë shtesën e atyre që kërkojnë librin shqipe.
Kjo, më një anë, si reakcion shpirtëror pas ngjarjeve Prill 1939 -Shtator 1943, edhe, më anën tjetër, si pasojë e mbylljes së rrugëve për sjellje librash të reja që jashtë.
Me gjithë këto numërimi i lëçitësve shqiptare mbetet shumë i vogël në raport me viset e tjera.
Sepse:
a) jemi komb i vogël (më i vogli i Europës);
b) Kemi një përqindje të madhe analfabetësh (më të madhen në Europë);
c) Kemi një borgjezi e cila nuk lëçit, përgjithësihst ose në lëçit këtë e bën këtë në një gjuhë të huaj;
d) Kemi një klasë lëçitës-arësimtarë, nxënës dhe nëpunës përgjithësisht-tepër të profesionalizuar në vitet e fundit.
Nga të gjitha këto shkake shqipe nuk mund të dalë përveç se në sasi të kufizuara (3000-5000 copë) dhe me çmime të ngritura.
Editurat
Një veprimtari editure, e vetëm editure, nuk kemi në Shqipëri. Kjo është dhe mbetet një ankesë e një tjatër veprimtarije: veçanërisht e librit ose e shtypshkronjës. Kemi pra editurë-autorë, editorë-shtypëshkronjës, e mbase edhe editorë-autorë.
Shkaket kuptohen lehtë nga determinanti ekonomik i numrit të blerësve të librave, sepse editimi vetë, (pra editimi i thjeshtë)nuk i lejohet një firme një shvillim ekonomik me një fitim në nivelin e veprimtarive të tjera tregtare.
Në se në muajt e fundit është ditur një lëvizje më e madhe botimesh me fitime afta për editorin- librar ose editorin- shtypshkronjës, kjo u detyrohet këtyre shkakeve kryesorë:
a) mos-pagimit të të drejtave të autorit ose pagimi i do-një shumë tepër të vogël;
b) sigurimi i një sasije karte me një çmim më të ulët;
c) çvelërsimi i monedhës;
Kuptohet se, njëkohësisht, dyke ndjekur e realizuar fitmet e tyre, sipas nivelit të fitmit të tregut, editurat kanë ndihmuar një lëvizje kulturale të çquar.
Shtypshkronjat
Duke konstatuar se numri i shtypshkronjave teknika e shtypjes kanë treguar një zhvillim të dukëshëm në vitet e fundit. Për fat të keq ky potencial iu pat falur - në vitet 1943 si dhe më parë- shtypshkrimeve për nevojat e tregëtisë, së industrisë dhe administratës së vendit. Një klient me rëndësi i tyre pat qënë edhe ushëtrija e cila paguante çmime mjaft të ngritura.
Dhe duke qëndruar gjer në Shtator 1943, kur nga mungesa e një tjatër veprimi më me fitime, filluam t'i kushtohen veprimit të shtypjes së librës, duke ngritur gradualisht çmimet e fitimet në nivelin e fitimeve të tregut e mbase dhe mbi këto të fundit.
Kur shtypshkronjat u bënë edhe editura rënduan librat dhe çmimet abuzivisht të larta, dyke i dhënë shkrimtarit ose shqipëronjësit si kundërvleftë të një pune krojonjëse, një spango të dorës së tretë, për t'u varur.
Librari
Numuri i librarive u pat shtuar e shumuar në vitin 1943 në gjith viset e Shqipërisë. Kuptohet objekti i këtyre kryesor pat qënë libra italishte e cilla sillte fitime të mjafta.
Librari, si tregtarë që është, i shtyrë prej ligjit e rentabilitetit, i dha shvillim më të math librës së huaj dyke shpërngulur librin shqipe nga vitrina e ndriçuar në merimangat e qilarit.
Dhe për këtë s'ka se qysh të quhet fajtor librari i cili, si tregtar, ka qint për qint të drejtë.
Vëndi që duhej të kish libra shqipe e zuri- jo për italofili, por për mungesë rentabiliteti - libra italishte, e cila përveç dyzet ose pesëdhjet për qint sillte edhe premio-n valutar të lirë-si ish e si është- e kërkuar prej një mase të madhe lëçitës, e hëngri librin shqipe të shtrenjtë e të shëmtuar e cila nuk jap përveç 25-40% fitime.
Po për këtë, e përsëritëm edhe një herë, s'ka se qysh quhet fajtor librari i cili vepron pas ligjit ekonomik të rentabilitetit.
Shkrimtari
Shkrimtar në kuptimin e profesionistit të lirë që rron nga librat e tija nuk kemi në Shqipëri.
Dhe s'mudt të kemi!
Nuk e lejon numuri i lëçitësve dhe as veprimtari tregëtare e editorit i cili do të kërkojë të realizojë, për vete, fitime në nivelin e fitimeve të tregëtive të tjera.
Kur se në vise te tjera - të popujve të përparuar - nj a dy libra, realivisht të kërkuara prej publikut, i japin shkrimtarit mundësi për një jetësë mjaft të gjërë,në Shqipëri me prodhimin e tyre s'ka se qysh kalon muajin. (1)
Ne nuk kemi këtu se për këtë fajin e ka shtypshkronja, editori ose librari, sepse ato janë tregtarë edhe veprojnë vetëm si pas tregëtisë (efort sa më të vogël, fitim sa më ta madh), po vetëm konstatojmë një fakt.
Nga ky shkak - shkak ekonomik, prandaj edhe vendimtar- shkrimi në Shqipëri duhet të jetë një veprimtari e dorës së tretë ose të mos jetë fare.
Pra kuptohet se kësilloj prodhimi letrar kufizohet fort. Ky, mos-shpërblimi i autorit, për një mundësi jetëse normale është një nga shkaket permanente të vobekësis letrare në Shqipëri, i cili ka vepruar edhe në vitin 1943.
Kurse në vendet e tjera profesioni i shkrimtarit është një yll në ballë-sepse shkrimtari përfaqëson sensibilitetin e kombit-në Shqipëri, midis Scyla-s e Caribda-s, numrit të vogël të lëçitësve e të fitimit të editorti në nivelin e fitimeve tregtare të pjacës, shkrimtari, në qoftë se nuk ka tjera mundësi jetese, lypset të hyjë në taborin e bark-boshëve e të këpucë-grisurve.
Nga tryeza e industrisë së librës, farkëtari i saj, shkrimtari, lipset të kënaqet me pjesën e qenit: thërrimet që bëjnë poshtë.
Kështu legjenda e ngrehjes së Urës së Artës gjen plotësisht simbolet e saj; gruaja që bëhet fli për të mbajtur urën është autori; mjeshtëri që e murosën janë editorët edhe shtypshkronjat; udhëtarët që kalojnë lart mbi urë, dyke fërshëllyer, janë liçitësit.
Lëçitës shqiptar!
Kur ke në dorë do-një librë të Faikut, të Foqion Postolit ose të Fan S. Nolit e cila t'a mbush shpirtin plot me atë gazin e shqipes s'onë, drejto shpirtin t'ënt me mirënjohje, jo ndaj tregtari-sepse ky pagën e tij e ka marrë të plotë, si mjeshtri i urës- po ndaj autori, që është murosur aty poshtë dhei cili me vajtje e gjak, këputi shkëndijen hyjnore nga fellësirat e shpirtit të vet dhe të kombit.
Dhe si t'a drejtosh kësilloj shpirtin t'ënt mos thuaj lavdi pastë makina tipografike ose editoriale (se ata fitimet e tyre i kanë të plota) po thuaj: ndjesë pastë Faiku edhe Foqion Postoli edhe pleqëri të mirë Fan S. Noli!
Mbi pyetjen eventuale: sa kohë do të vazhdojë murosja e shkrimtarit shqiptar në këmbët e urës së industrisë së librës, ne japëm këtë përgjigjie:
Kjo do të vazhdojë sa kohë nuk do të ketë një organizim zyrtar për vleftësimin e shkrimeve shqipe, ku defekti i shkaktuar prej numurit të vogël të lëçitësve, edhe fakti se shkrimtari nuk është njëkohësisht edhe kapitalist, të zëendësohet prej fondesh edhe sovencionesh.
Këto të gjitha kërkojnë do-një sakrificë nga ana e kolektivitetit shqiptar, po kjo është me vend.
Sepse shkrimtari është ay që përfaqëson kombin ndaj vetja e vet (për gjeneratat e arthme) edhe ndaj kombeve të huaj.
Shkrimtari dhe jo editori-tregëtar ose editori-shtypëshkronjë!
Dhe pjesa që duhet t'i takojë shkrimtarit nuk munt të peshohet me kandarin e bazhdarit!
Shkrimtarë të vjetër pa vepra të reja
Nuk dijmë në se i palodhshmi Peshkop Theofani (alias Fan S. Noli, alias Bilbil Rushit Gramshi) nxënës plak për mësime të reja, ka shtypur do-një librë të re në këtë vit të dyzet e tresë.
Libra e fundit që i njohim është Hymnorja e shtypur më 1936 kur Fan S. Noli na u çfaq edhe në ipostazën e kompozitorit.
Pushoj vallë, tani, për letrat e shqipes ky mburim uji të gjallë që gurgulloj kaqë vjet rresht, dhe me të cilin vaditet sot gjith shpirti i kombit?
Ne s'dijmë gjë përmbi prodhimin e ri të Fan S. Nolit, dijmë se asgjë nuk doli në vitrinat e librarive nga penda e Lumo Skëndos-babaj i novelës dhe i kalendarëve të shqipes- as nga penda e Asdrenit, P. Vinçenc Prenushit, P. Anton Harapit, Lef Nosit, Lipit, Lasgush Poradecit, Ernest Koliqit, Ali Asllanit- vepëronjës të vjetër në fushën e shqipes. Dhe dijmë edhe tjatër gjë: Lumo Skëndua ka një arkivë të vlefshme dokumentash të rilindjes kombëtare të pabotuara. Asdreni ka edhe ay, në Rumani, një arkivë edhe shumë kujtime mbi lëvizjen shqiptare, të cilat mendohej, dikur, t'i rjeshtojë e t'i botojë (e pyes veten: pse nuk ja mora t'ja shtyp kur ndodhesha në Bukuresht?).
Lef Nosi ka një arkivë folkloristike të rëndë (këngë, fjalë të urta, gojdhëna etj) sa s'ngreh karvani i Elbasanit, që munt të yshqejë një varg vëllimesh.
Ekrem Vlora ka gjithë mundësitë të na japë të paktën një katalog të veprave me vlerë (art edhe letraturë) nga arkiva e muzeumi i vet.
Aleksandër Xhuvani, punëtor i palodhur në fushën e shqipes duhet të na thotë fjalën e tij të matur-prej plaku e prej shkencëtari-mbi kaq probleme të reja të gjuhës. Sikur të mblidheshin në një vëllim ato të këndëshmet e të velrëshmet Selectae..
Xhaxhillua, si iu tha pa kohë zotit. I. M. Qafëzezit (të cilin bota e mbeson më plak se është me të vërtet, nga shkaku se merret me kondikët e shekujve të kaluar), ka një vandak dokumentash të mbledhura e të komentuara me dashuri edhe të cilat presin mundësitë e shtypit.
Sotir Kolea ka mbledhur prej kohë një sasi të madhe lëndë mbi gjuhësi. Pandeli Evangjeli (gjithë bota e harroj Xhaxhanë..) ka kujtime e dokumenta që pushtojnë afron një shekull dhe të cilat bota shqiptare do t'i lëçiste me gaz sepse e di se Xhaxhaj shkruan thjeshtë e bukur.
Mustafa Kruja që i shkruan kaq bukur të dy shqipet ka një potencial të math si shkrimtar e filolog të cilin nuk duhej t'a bluante për shqipërimin e librës së Giorgio Pino-s, por për kryerjen e do-një vepre të mburuar nga permanencat shqipëtare.
Lipi i Kukuthit të Kavajës edhe i Ariut të Poradecit ka potencial për një vëllim novelash humoristike mirë punuar. Kostaq Cipua ka gjithë mundëistë të na japë një sinthezë kritike mbi zhvillimin e lëtërsis shqipe.
Lasgush Poradeci ka se qysh t'i shtrydhë shpirtit vepra më me vlerë se proza adjektivale mbi Kolloninë e Bukureshtit.
Ali Asllani ka vjersha të këndëshme të mbuluara nga jeta shqiptare të papërmbledhura edhe në një vëllim. Namik Resuli dhe Eqrem Çabeu kanë lëndë të mjaftë edhe duhet të na japën më shumë se na kanë dhënë gjer më sot.
Ernest Koliqi, ka mundësi të mëdha stilistike (novelat e tija kanë nerv edhe fuqinë për të krijuar një atmosferë të këndëshme). Do ish mirë sikur të paktën tani, kur i arriti qëllimit të ketë pallate në Shqipëri e jashtë automobilin tek dera, të na japë vazhdimin e Hijeve dhe të Flamureve. Dhe ky popull që harron e fal shumë do t'i falte edhe atij, për hir të fjalës së shkrojtur, marrëzitë e viteve të fundit dhe t'a pranonte kryeministër për vitin 1947, ashtu sikundrë e ka profetizuar ay vetë.
Ja pra një numur i math vlerash që mbajnë dritën e tyre ndënë shinik, në vend që t'a nxjerin jashtë për të ndriçuar botën t'onë shqiptare.
Dhe kur se një potencial i tillë rri ndënë pluhur ose bluhet kot më kot në veprime periferike, vijnë e dalin kaqë e kaq kapadainj të pendës (bute të sbrazët që bëjnë zhurmë të madhe) me nj'ato levezhga gjuhe e levezhga arti që nuk mburojnë as nga gjuha e shqipes e as nga ndjenjat e kombit.
Pa fjalë se shpejt a von këto të gjitha i merr lumi e gjumi po vetëm se është për të ardhur keq për kartën edhe mellanin e prishur në këtë periudhë të rëndë mungesash.
Shkrimtarët e rinj
Fort pak i volitshëm është ambienti shqiptar për krijim veprash letrare. Jo vetëm tani, por kurdoherë. Prandaj merrini shkrimet më me rëndësi të shqipes dhe vështroni se shumica janë shkruar jashtë, në dhe të huaj.
Jashtë i ka shkruar Naimi veprat e tij, jashtë Çajupi, Spiro Risto Dienja, Faik Konitza, Fan S. Noli, Lumo Skëndua, Loni Llogori, Mihal Gramenua, Kost Çekrezi, Foqion Postoli..
Nga më të rinjtë kutjojmë se vjershat më të mira të Lasgushit dhe novelat e Koliqit gjith jashtë janë shkruar. Do më thuhet se konstatimet s'mund të jenë konkluzive. Kjo është e vërtetë...
Po, më anë tjatër, nuk mund të mohohet se në Shqipëri ka munguar kurdoherë elementi i parë nga i cili ka nevojë shkrimtari: lirija. Kjo mungesë është një nga shkaket e parë të vobektësis letrare në kohën e Zogut dhe më pas.
Sa i përket vitit dyzet e tre, shkrimtarët e rinj vazhduan, një pjesë, fjetjen e veprës në vet-vete, kur se të tjerët, sipas temperamentit, u radhosnë djathtas edhe majtas më shumë me armë se me pendë në dorë.
A do të jetë kjo jeta e tyre e re një mburim veprash arti?
Ne besojmë se po.
Kjo, si të kalojë zhurma e sotme e si të kullohen ujrat. Atëherë kemi për të njojtur një letraturë të gjerë kujtimesh nga burgjet, nga fushat e përqëndrimit edhe nga të bredhurat, mbase edhe nga luftimet mal më mal, si ato që pat përshkruar dikur Mihal Gramenua.

Botuar më 1944

[Albo]

Promovohet në Pogradec filmi dokumentar kushtuar Mitrush Kutelit

“E madhe është gjëma e mëkatit” kushtuar autorit të një prej veprave më të bukura në letërsinë shqipe, Mitrush Kutelit u projektua të mërkurën në mbrëmje në Pallatin e Kulturës “Lasgush Poradeci”. Filmi dokumentar me skenar të vajzës më shkrimtarit, Atalanta Pasko dhe regji të Ibrahim Muçajt e Kujtim Gjonajt, u shfaq me rastin e 99-vjetorit të lindjes së Kutelit. Kjo është dhe një përpjekje për të mbajtur gjallë atmosferën për përvjetorin e plotë, deri në 2007, kur mendohet që shtatorja e Dhimitër Paskos (alias Mitrush Kuteli) të rrijë përballë shtatores së Lagush Poradecit e cila më në fund përurohet këtë shtator dhe do të vendoset buze liqenit të qytetit. Kështu do të mund të rrinë përballë dy emrat më të mëdhenj të letërsisë sonë klasike që kanë dalë nga Pogradeci.
Regjisori Ibrahim Muçaj shpjegoi me rastin e projektimit të filmit, arsyen e vërtetë që bashkë me Gjonajn i shtyu të realizonin këtë dokumentar. Do të bënte më të mirën nëse ia dilte mbanë të bënte “E madhe është gjëma e mëkatit” duke mbajtur parasysh faktin se askush nuk e ka lëvduar dhe njohur vlerat Kutelit siç e meritonte për kohën që ishte gjallë. Dokumentari është ndërtuar si një rrëfim në vetën e parë, sikur autori tregon jetën e tij. Filmi hapet me pamjet magjike të liqenit që me artin e tij i fali përjetësinë me pasqyrimin e shndritshëm, zallin, Pyllin e Gështenjave, Malin e Thatë, Shën Naumin legjendat e tij, Lumin e Madh, përshkrimin e qytezës së Pogradecit përmbi ujë, pamjet e bëfta të liqenit herë të qeta e të përgjumura, përsëri suprina e qetë, çarjet e thella të dritës në thellësi të ujërave, të gjitha këto në funksion të luhatjeve dramatike të shpirtit të autorit. Dhe pas këtij konfiguracioni të natyrës së qytetit, vijnë vargjet e famshme të epitafit të autorit:
O ju që mbeti pas në jetë/ Të fle më lini të fle i qetë/ Harresën dua …/Këtu tani jam mirë Në dokumentar zë vend shtëpia e tij në një nga lagjet karakteristike të qytetit ku ka lindur më 13 shtator 1907 ku më pas është djegur nga fashistët italianë. Pas shkollës fillore në Pogradec Kuteli udhëton në Selanik në shkollën rumune Tregtare dhe më pas në Bukuresht në vitin 1928 ku fillon akademinë e shkencave ekonomike deri sa ia behu koha e shkrimeve. Më 16 maj 1947 diktatura komuniste pa asnjë akuzë e dënoi me 5 vjet në Vloçisht. Lirohet në prill të 1949 atëherë kur Kuteli gjen strehë vetëm tek përkthimi. Dëshmi tronditëse janë historitë që vijnë në këtë dokumentar përmes dëshmitarëve të kohës së shkrimtarit. Kuteli vdiq më 4 maj 1967. “Iku i dëshpëruar, dëshmon e shoqja, si për vetë dhe për ngjariet që përjetoi Shqipëria.”

Shekulli

[Albo]

Gjeografija letrare

Mitrush KUTELI,

Në periudhën përpara Prillit gjeografija e lëvizjes kulturore përfshinte, përveç Tiranës edhe Shkodrës, qytetin e Korçës.
Gjirokastra kish patur dikur edhe ajo një çerdhe të sajnë me grupin e Demokratisë (Jorgj Meksi, Vangjel Koça, Branko Merxhani edhe Xhevat Kallajxhiu) po ky u pat shpërngulur me kohë për në kryeqytet, ku shvilloj, si dihet, një veprimtari për t'u nënëvijuar.
Korça na pat dhënë ndaj lufte e këndej- domethënë gjer më 1939- një buketë interesante përkëthimesh nga letërsitë e huaja e sidomos nga frëngjishtja edhe greqishtja, ose, përmjet këtyre gjuhëve, nga të tjera letërsi.
Gjith ashtu Korça pat dhënë një varg ribotimesh të disa klasikëve shqipëtarë të cilat kanë lojtar një rol kultural të aftë në Shqipërin e Jugës e mbase edhe në Kryeqytet. Kur shkruajmë këto mendohemi veçanërisht në ribotimet e bëra prej shtypëshkronjës së Dhori Kotit.
Fatkeqësisht të tri shtypëshkronjave të vendit u pat munguar teknika e përsosur e sidomos estetika në prezentimin e librave,fakt i cili ka edha y rolin e tij në përhapjen në një treg më pretencioz si ay i Kryeqytetit.
Po, si do qoftë, nuk duhet harruar as kjo kontributë letrare edhe as emrat e disave nga ata që patnë vepruar në fushën letrare të Korçës si Dimitri Falo, M.S Gurra, Nonda Bulka (Chri-Chri), Jani Martiniani edhe vetë Dhori Koti, njëkohësisht shkrimtar, përkëthenjës, editor edhe tipograf.
Kjo sa i përket letërsis.
Sa i përket shkencës historike duhet kujtuar me nënëvijim lëvdate veprimtarija e I.M. Qafëzezit për sbulimet e rruajtjen e dokumentave në nj'atë Institut që mban emrin e "Spiro Risto Dines", të krijuar e të udhëhequr prej tij edhe sidomos për botimet e bëra.
Sa i përket gjuhësis edhe polemikës duhet të kujtohet emri i Tasi Mios (Pika) shumë nga pikëpamjet e të cilit, të lëftuara sa rronte, u imponuan dalngadal, në gjuhësinë shqiptare.
Duhen kujtuar në një kronikë evokimi si kjo e jona edhe ato dy fletoret që dilnin në Korçë: Gazeta e Korçës edhe zëri i Korçës të cilat kryenin një fonkcion kultural të vlefshëmë në qytetin e Mihal Gramenos dhe në Jugë, përgjithësisht.
Këto të gjitha i bëri shesh e lëndinë Italija edhe veglat e saj- në emrin "zulmë-math të Duçes". Në vendin e organeve të parë doli disa numura fletushka Liktori, e cila për fat të mirë, u çduk shpejt.
Dhe sikur nuk mjaftonte mbyllja e fletoreve dhe pezullimi i botimeve po vazhdoj edhe burgosja e shkrimtarëve dhe gazetarëve si Dhimitri Falo, Petraq Peppo, Zhan Gorguzi e të tjerë, kësilloj që sot Korça është afron fshirë nga gjografija letrare shqiptare.
Në vitin 1943 përveç ribotimeve të disa veprave të Foqion Postolit të bëra prej Dhori Kotit, asgjë për t'u nënëvijuar. Asgjë themi nga pikëpamja letrare sepse nga pikëpamjet e tjera, e sidomos ushtarake, Korça vojti e u gjakos tmerrisht nga aviacioni edhe nga autoblindat perandorake, të cilat përpara se të nemiten për gjithmonë, ditën e kapitulimit, dhanë provën e fundit të trimërisë (shqip kësaj i thonë: shqelma e fundit e gomarit të ngordhur) dyke vrarë gratë e foshnjat rrugëve.
Kjo sa i përket Korçës.
Në çipin tjatër të Shqipërisë, në Shkodër, ngjarjet politike nuk suall do një ndryshim në fushën e kulturës.
Të dy grupet fetare të Atërve Franciskanë edhe Jezuitë, të parët reth së përkohëshmes Hylli i Dritës edhe të dytët reth Lekës, vazhduan veprimin me ritmin e mëparshëm, atje lart në pirgun e kristaltë.
Arkivë kulturore-veçanërisht për histori, folklor, linguistikë- fort rallë zbritje në zhurmën letrare ose politike të ditëve t'ona, kjo ka qenë vija cilësonjëse e vepërimit të të dy grupeve.
Lënda e botuar në vitin 1943 vjen edhe shton, me durimin që i fal punëtorit të pendës ideja e permanencës, dashurija për subjektin e trajtuar e sidomos kompetenca e plotë, në kryerjen e një vepre, vlera të reja thesarit kulturor të kombit.
Nuk mundim të kalojmë dyke folur për Shkodrën pa kujtuar qëndrimin e marrë prej grupit të profesorëve të këtij qyteti kunër fyerjes që i solli kombi shqiptar A. Fulvio Cordignano, qëndrim i shprehur në një broshurë.
Elbasani ku dikur pat lulëzuar Kopshti letrar i Lef Nosit, Shkumbini i Lipit, Ura e Shkumbinit e Daklit e të tjera vazhdoj të punojë në heshtje-veçanërisht në lëmën e gjuhës dhe të folklorit- pa nxjerr gjësend në dritën e shtypit.
Për të ardhur keq se pas kaqe vite nga rivendosja e zotërimit shqiptar në Kosovë, nuk u krijua një lëvizje kulturave në kryeqytetin e saj, në Prizren, me gjith se elementat nuk kanë munguar.
Gjer në shtatorin e vitit 1943 në Kosovë ka mbretëruar një thatësirë e tmerrshme e fjalës së shkruar. Rrallë fort vajti do një fletore edhe më rrallë do një libër. Edhe në vinte kjo ish, me do e mos, në shërbimin e propagandës së huaj.
Kaqe mundi t'i japë Shqipërija e Vjetër kësaj motre të mërguarë, kundrejt bukës që i dërgoj ajo..
Ajo pak lëvizje mendimesh që mbeti në Shqipëri u grumbullua më fort në Tiranë.
Po dhe kjo, si thamë, tepër e kufizuar.

Botuar më 1944

[Albo]

Krijimtarine letrare te Mitrush Kutelit e gjeni ne temen me poshte:

http://www.forumishqiptar.com/showthread.php?t=4259

[Albo]

Dyzet vjet pa Kutelin

Mjeshtri i rrallë i prozës shqipe

Bëhen dyzet vjet sot, më 4 Maj, që patriku i prozës shqipe, Mitrush Kuteli është ndarë nga jeta. Njëri nga dy majat e letrave shqipe përkrah bashkëqytetarit të tij Lasgush Poradeci. I rritur midis bukurive të pafund të liqenit të qytezës së tij e cila qëndron mbi ujë, ai i fali prozës sonë perla duke e përjetësuar në dremitjet e liqenit, në pyllin e gështenjave, në zallin e shkretuar, në Lumin e Madh të qytetit, në Xha Brahon e Shkumbanores, Netët e Kollozhekut, në pritjen metafizike të varkave deri tek balta shqiptare apo poemi i Shën Naumit. U lind më 13 shtator 1907 në lagjen karakteristike të qytetit në hyrje të Goricës. Babai i Kutelit, Pandeli Pasko, rridhte nga një familje patriotike me të cilën kishin lidhje luftëtarë të kohës si Dervish Hima, Mihal Grameno Avdyl Ypi. Nipi i Kutelit, dramaturgu dhe shkrimtari Mirosh Markaj thotë se rol në artin e veçantë të rrëfenjave të tij ka luajtur gjyshja, përrallat dhe historitë që i tregonte pambarimisht nipit të saj të vetëm Mitrushit. Markaj thotë se vëllai i nënës, shpeshherë më thoshte se leximet e tij të para ishin nga Naimi Çajupi, Grameno, Qirjazi, Lumo Skëndo dhe më vonë, nga Noli. Por ishte Naimi që i fali dashurinë e gjuhës, të tokës të mallit shqiptar, adhurimin për Skëndërbeun, mallëngjimin për Abaz Alinë, "prandaj, - theksonte Kuteli - gjithmonë i falem Naimit", do të shkruajë ai në kujtimet, 50 vjet më pas. Pas shkollës fillore në Pogradec shkon në Selanik ku i ati i siguroi një bursë për në Shkollën Tregtare dhe prej andej në Bukuresht në vitin 1931 u diplomua në shkencat ekonomike dhe në vitin 1934 merr dekoratën në këto shkenca. Në vitin 1932 Kuteli si Kryetar i Studentëve shqiptarë në Rumani mbledh ndihma për të botuar poezitë e Lasgush Poradecit duke i nxjerrë librin e tij të parë më 1932 "Vallja e Yjeve".

Ndërsa qëndronte midis prozës dhe bankierit të talentuar, krejt papritur arrestohet më 16 maj 1947. Vetëm pas 7 muaj hetuesi u dënua për agjitacion e propagandë me 5 vjet heqje lirie, ndërkohë që i humbasin gjatë kësaj kohe vepra që ai kishte në shtyp si përmbledhja me tregime "Dashuria e barbarit Artan", "Zbulesa e dytë e Pjetër Kulirës nga Liqerasi", një roman për burgun e Prishtinës si dhe drama "Ura". Bashkëshortja e ndoqi burg më burg dhe ai do t'i shkruante:

Kaq afër jemi, po kaq larg

Të lutem mos më prit

Ne ndajmë terr rreth e qark

Dhe yll për mua s'ndrit

"Pas daljes nga burgu, - tregon nipi i tij Mirosh Markaj,-Kuteli ishte si një pe i hollë që mund ta këpuste kush të donte dhe kur të donte. Kështu që pas burgut streha e tij ngeli përkthimi." Një përkthyes i përsosur i Gogolit, Turgenjevit, Pushkinit, Gorkit, Tolstoit, Fadajevit, Shollohovit, i poezive të Elyarit dhe të Nerudës. Vitet që do të vijnë Kuteli i kthehet letërsisë, deri kur zemra e tij e sfilitur dhe e lodhur së tepërmi pushoi.

Para pak ditësh në Pogradec, djali i Kutelit të madh, Pandeli Paskoja, bëri të ditur se me rastin e shpalljes së "Vitit të Kutelit" nga Ministria e Kulturës, në 100 vjetorin e lindjes, ai së bashku me motrën Atalanta, do të ekspozojnë për hetë të parë dokumente dhe vepra të panjohura të Kutelit. Bashkia e qytetit po përgatit me këtë rast monumentin e Kutelit i cili do të vendoset fare pranë gjeniut tjetër, Lasgush Poradeci. Por është krejt paradoksale që në qendër të qytetit pranë qendrës kulturore, pllakatit të Bibliotekës së Pogradecit që mban emrin "Mitrush Kuteli" i kanë rënë të gjitha shkronjat. Dhe padyshim turpi bie mbi drejtuesit e institucionit kulturor të cilët nuk janë pak në këtë ndërtesë dhe që dremisin njëlloj si liqeni që kanë përballë

Dhe padyshim plot kuptim është epitafi i tij i shkruar në vitin 1965 ku shkruan:

O ju që mbeti pas në jetë,

Bini tingullit siç dini vetë

Askush nuk iu mban dot dorën kurrë

Hidhni gurë, hidhni gurë!


Bardhyl Berberi
04-05-2007
Shekulli

[Albo]

Mitrush Kuteli, ikja e dhunshme e para 40 viteve

Flora Nikolla

Një herë në një vend x , një ministër të brendshëm e pyeten se kush kishte qënë ministër I brëndshëm në kohën e Shekspirit. -Nuk e di , i ishte përgjigjur ministri. -Por kur nuk e di ti që je ministër , kush mund ta dijë tjetër, i ishte përgjigjur njeriu që etapat e historisë njerëzore i kishte të lidhura me emra të mëdhenj të letërsisë.

Se në fakt, kujtimi për njerëzit e mëdhenj, që shkruajnë letërsi, vetëm duket se pushon mbi kohën, e cila edhe pse ikën apo duket sikur kinse fle, zgjohet e madhërishme dhe e pandjeshme nën emrat e mëdhenj. Emrat e tjerë janë vetëm emra, që flenë me emrin e ujit të vdekur. Flas këtu për vlerën që mbjell farë në tokat djerrë në të verdhë të mardhur, por që nxisin jetën për të mos e jetuar me vetminë vetmitare. Sepse sado mundohen të fshehin prodhimin e tyre, ajo rritet 'e harbuar' mes kohës duke vrarë vitin kur është shkruar dhe pastaj vetiu i detyron njerëzit të pyesin si ai njeriu, cili ka qënë ministër i brëndshëm në kohën e Shekspirit…!!! Dhe unë them se jehonat e njerëzve që ditën të shkruajnë letërsi në Shqipëri nuk do të mund të dëgjohen ndonjëherë me erë vjetërsie. Dhe nuk janë pak.

Flas këtu për Mitrush Kutelin. Një stilist i rrallë, sa edhe psikolog i thellë, tek i cili rrëfimi rrëshqet nga gjuha e blatuar me ngjyrimet popullore. Edhe ai shkroi në fillimet e një shekulli të kaluar.

* * *

"Duhet thënë se ne na duhen shqipërime, jo përkthime fjalë për fjalë. Në përkthime kemi penda varfanjake e sidomos kaleme anonimë që nuk njohin ligjet e shqipes dhe ca më shumë gjuhën nga e cila mburon vepra. Shumë përkthime ku shqipja ka dalë e therrur në gisht…" Vallë sa kohë kanë kaluar që kur Mitrsh Kuteli, mjeshtri i rrëfimit të shqipes, ka renditur këto fjalë? Me një frymë, pyetjes mund t'i përgjigjesh se i ka thënë dje, ose në një simpozium shkencor organizuar pak kohë më parë. Koha vetëm mbas këtij fragmenti, duket e fshirë se në mes tyre të jepet e vërteta absolute: e tashmja e ngërthyer njështaz me të tashmen… Mitrush Kuteli, ka shumë vjet që ka ikur fizikisht. Atëhere ishte 4 maji i vitit 1967. Në fakt ai iku se të tjerë, ia afruan me dhunë e forcë psikologjike ikjen. Shqipëria atëherë kuadratonte në çdo cep të jetës ideologjinë komuniste që tentuan t'ia jepnin edhe Mitrush Kutelit nën titullin anemik Armik i Popullit.

"Profesionalizmi në letërsi, në vendin tonë është hë për hë një rrugë vuajtjesh, buka e tij është e hidhur. E hidhur them për atë që s'di marifete e hipokrizira. Terreni i letërsisë është një tokë tek gëlojnë gjarpërinjtë . Të vrasin shokët se ju bën hije. Dhe kur u bën hije do të thotë që nuk je i zoti për letërsi…", kështu shkruante Mitrushi në Testamentin e tij.
Por mbas fjalëve të tij do të guxoja të thoja se titulli anemik ishte një tentativë e dështuar, vrimë në natën e zezë e pushtuar e tëra nga një ëngjëll. Pastaj menduan se duke e çuar në kampin e Vloçishtit në Maliq, do t'i merrnin arsyen e dashurisë dhe të jetës, apo do t'i humbisnin emrin. Kërkonin ta vrisnin emrin e tij, brenda pasqyrës që bënte dritë. Dhe ai donte të fliste dhe t'i këndonte jetës , kur në një ditë të ftohtë prilli për orë të tëra e mbuluan me baltë të ftohtë kënete.

Një mik i tij i burgut, guxoi t'i flasë purgatorëve "Shpëtojeni atë njeri. Po vdes…" Është si t'i mbyllësh sytë dhe të betohesh se nuk do t'i hapësh më kurrë nga e gjitha kjo. Dhe me sytë mbyllur brenda dhimbjes t'u biesh këmbanave të alarmit deri sa fjalët e shkruara nga ky njeri vetiu të tingëllojnë magjishëm. Dhe kur ai vdiq, sërish dikush kërkoi të vendosë në hije emrin e tij, mbi vdekjen, fjalë e rëndë e pabesueshme, fjalë që godet.
Por hija e imponuar mbi emrin e tij nuk mund të ishte kurrsesi hije. Dhe këtu bëj pyetje… A mundet të ekzistojë në letërsi koncepti i vdekjes artistike?
Poeti kombëtar i Rumanisë, Mihail Eminescu, flet shqip nga viti 1939 nga shqipërimi i Mitrush Kutelit, poeti i madh i Ukrainës, Taras Shevcenko flet shqipen e kulluar të Mitrush Kutelit, Gogol, shkrimtari i madh rus në librin e tij "Frymë të vdekura", mban nënshkrimin Mitrush Kuteli… Po sa libra të tjerë të përkthyer nga rusishtja, rumanishtja, italishtja, frëngjishtja, të llogaritura në rreth shtatë mijë faqe librash shtypur me germa të vogla , mbajnë përsëri një emër…, Mitrush Kuteli.

Për të vazhduar…, "Netë shqiptare ", libri me rrëfime, "Ago Jakupi e të tjera rrëfime ", libri me poema "Sulm e lotë", tregimet e "Kapllan Aga i Shaban Shpatës", "Shënime letrare" dhe pamfletet satiriko-politike "Havadan në havadan", rrëfimet e papërsëritshme "Pylli i gështenjave ", "Xinxifilua", "Tregime të moçme shqiptare", "Baltë nga kjo tokë", "Në një cep të Ilirisë së poshtme", apo jeta e tij paskësaj në dy testet autobiografie: "Kujtesa" dhe

"Testamenti"…

Më mirë të mos flasësh , për të mos thënë fjalë,… sa shumë fjalë që thonë njerëzit. Pastaj ato bien vetëm si uji që ikin . Dhe pastaj fjalët përpara veprave bëhen të shurdhëta e memece. Por kësaj here, fjalët duket sikur duan të bëhen zjarr nga privilegji që ju jep emri i Mitrush Kutelit, pogradecari që lindi 100 vjet të shkuara, ekonomisti i shquar, prozatori që diti ta tingëllojë vetëm me tingull kutelian prozën e tij. Sepse proza e Kutelit nuk gëlthet, shqipja në të vetëm rrjedh. E paskësaj, lulja delikate që i jep formë mendimit dhe konceptit të veprës së tij është përgjithnjë gjuha e rrallë e rrëfimit, e dhënë shkrythët dhe pa spazma cerebrale. Ia imponuan vdekjen apo iku për të mbetur një gur i çmuar brenda rrëfmit artistik? Pyetja mbetet përgjithnjë shurdhe -memece përpara veprës së tij.

[Albo]

Mitrush Kuteli në studimin e Bashotës

Në 100-vjetorin e lindjes së Mitrush Kutelit, botime të reja gjen në tregun shqiptar.

Një monografi letrare “Kuteli - prozator, poet, kritik”, vepër e autorit dhe aktualisht drejtorit të Bibliotekës Kombëtare të Kosovës, dr. Sali Bashota, është hedhur në tregun shqiptar këto kohë si ribotim. Eshtë një vepër ku në 267 faqet e saj studiuesi, profesori Bashota sjell rezultate shkencore të reja në studimet letrare shqiptare. Mendimet e tij të qarta, të rrjedhshme, të argumentuara përbrenda një studimi historiko-letrar dhe teorik, bëhen pikë referimi, veçanërisht për analizën letrare të prozës së njërit nga prozatorët më të shquar shqiptar, Mitrush Kutelit. Sipas medias kosovare ky libër kritik mbi poetin, prozatorin, kritikun, ekonomistin shqiptar Mitrush Kuteli, që botohet në shenjë të përvjetorit të tij, është projekti më i arritur krijues i Bashotës në fushën e kritikës letrare, tani duke e sistemuar dijen letrare, në një objekt studimi nga më esencialët në letërsinë shqipe. Kuteli prozator shquhet me novelat e tij kryesore: “Vjeshta e Xheladin beut” dhe “E madhe është gjëma e mëkatit”. Këtu shkëlqen mjeshtëria e artit të tij në tregimtari. Eshtë prozë që i shënjon fillet e modernitetit letrar me një rrëfim magjepsës dhe stil brilant. Kuteli poet dallohet me “Poemin Kosovar” dhe “Poemi i Shëndaumit”. Këtu shqiptohet ligjërimi më dramatik dhe më i dhembshëm në poezi. Kuteli kritik shquhet me dy vështrimet e tij për poezinë e Lasgush Poradecit dhe për poezinë e Fan S. Nolit. Këtu shihet talenti i tij i veçantë edhe në kritikë. Vështrimet e tij për këta dy poetë janë ndër shkrimet më të mira në literaturën kritike shqipe. Vepra është hedhur ne treg nga shtëpia botuese “Rozafa”, vetëm pak ditë më parë. Ndërsa një tjetër vepër e po të njëjtit autor është ajo me titull “Proza e filleve të modernitetit” një vepër studimore kryesisht mbi veprat në prozë të autorëve: Faik Konica, Ernest Koliqi, Mitrush Kuteli dhe Millosh Gjergj Nikolla - Migjeni. Në kuadrin e studimit letrar këtu shtrohen probleme të ideve dhe të temave, në raport me ngjarjen, personazhin dhe rrëfimin në prozën e këtyre autorëve. “Analiza letrare e tekstit narrativ hulumtohet përbrenda kërkimit të domethënieve, ku prodhohet esencialiteti i ideve dhe i temave në kuptimin letrar, duke e ditur faktin se fillimet e modernitetit në prozën shqipe të shekullit XX ndërlidhen me modelet e prozës së Konicës, Koliqit, Kutelit dhe Migjenit”, shkruan “Express” i Kosovës. Libri “Proza e filleve të modernitetit” sprovon një qasje teoriko-poetike, e cila lëviz midis letërsisë dhe kritikës, për t’i shtresuar konceptet dhe parimet e metodës dhe për t’i definuar shenjat e veta në nivelin e komunikimit letrar. Në këtë vepër autori trajton, madje i formëson përbrenda sistemit të vet, variantet e studimit të temave letrare, për të artikuluar dhe funksionalizuar interpretimin kritik, ku pikë referimi bëhet vlera dhe perceptimi i prozës së këtyre autorëve. Ndaj, konceptet kritike të shtruara përbrenda këtij libri, rrjedhimisht e kërkojnë metodën e vet, në shpjegimin e çështjeve dhe problemeve që kanë të bëjnë me fillimet e modernitetit në prozën shqipe. Janë mendime dhe ide të thëna edhe më parë por aktualisht dalin në formën e tyre më të plotë, përmes analizës, interpretimit dhe vlerësimit kritik në veprën “Proza e filleve të modernitetit”, vepër e botuar nga shtëpia botuese “Rozafa”, që ka 237 faqe.

Panorama

[Albo]

Kuteli në shënime

Botohet për herë të parë vepra e plotë e Mitrush Kutelit kritik letrar dhe publicist. Shënimet ndër vitet 1928-1965, gjysmat e të cilave të panjohura, në një vëllim 600 faqe, me rastin e 100- vjetorit të lindjes

Çfarë e bën të qëndrueshme një vepër të një autori shqiptar që nisi ta shkruajë në rininë hershme dhe i dha fund para vdekjes, qoftë ky Mitrush Kuteli? "Permanenca shqiptare", do thoshte pa mëdyshje, e bija, një grua trupvogël me një barrë inteligjence skrupuloze. "Permanenca që lidhet me disa tipare kombëtare që pavarësisht se në një mënyrë a në një tjetër ndërrojnë, na shoqërojnë gjithmonë. Një i ri do të trishtohej që tek shqiptarët përsëriten të njëjtat difekte, kurse unë do trishtohesha dhe do ta thosha se jemi po ne, në të mirë dhe në të keq",- përkufizon Atlanta frymën që i bën të gjithkohshme dhe të vlefshme edhe sot, "Shënime letrare". Vepra e Mitrush Kutelit (Dhimitër Pasko, 1907-1967) që përmban nga shkrimet e para botuar tek "Shqipëria e re" e Kostancës në vitin 1928 deri tek shënimet afër vdekjes, në vitin 1965, është në proces përgatitjeje për t'u botuar si vëllim i plotë 600 faqësh. Ministria e Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve, nëpërmjet Këshillit Kombëtar të Librit, e ka miratuar si nga projektet ambiciozë që ka në kolanën e autorëve dhe veprave kombëtare dhe do të promovohet në 13 shtator në ditën e vitit të njëqindtë të lindjes së shkrimtarit, vit i shpallur i "Mitrush Kutelit" nga kjo ministri.

Një pjesë e "Shënimeve" pati të vetmin botim në vitin 1944. Siç dihet, vepra e Kutelit ishte e ndaluar apo gjysmë e ndaluar dhe s'u botua asnjëherë e plotë deri në vitin nëntëdhjetë. Edhe për këtë arsye, botimi në fjalë përbën ngjarje, përveç vlerave të padiskutueshme që ia njohin ca pak njerëz kësaj ane të spektrit të shkrimtarisë së Kutelit, pra kritik letrar dhe publicist. "Kushtuar kritikut të vërtetë të së arthmes me dëshirë e urim që rrethi e rrethanat shqiptare t'i japën më shumë liri për shprehjen e mendimeve letrare",- shkruan autori në faqen e parë të shënimeve letrare, viti '44, si botim' i autorit nga Shtypshkronja e Shtetit Tiranë. Përbri shkruhet "Pronë letare".

Mban vulën "Biblioteka Mitrush Kuteli", ka dhe një firmë prej dorës së tij. Këtë dhe 2-3 kopje të tjera ia ka ruajtur Atalanta Pasko.

Nga ato kopje që mund të kenë mbetur në biblioteka të tjera personale, është përhapur jevona që kanë lënë shënimet në formë reportazhesh introspektivë "Vargje mbi gurë varresh" të cilën po e botojmë sot të plotë dhe "Në Prizren midis të gjallëve dhe të vdekurve". Mbi këtë titull shkrimtari dhe esteti Aurel Plasari ka shkruar "Kuteli midis të gjallëve dhe të vdekurve", duke qenë i pari studiues që rimori në një vështrim kritik shkrimtarinë e Kutelit, dhe duke e vënë në qendër të vëmendjes një autor që thuajse po humbiste për pak deri në fund. Prandaj vëllimi që po botohet nga MTKRS, mendohet të ketë një parathënie të Plasarit.

Për t'i dhënë një ide lexuesit se ç'janë këto shënime, po marrim disa nga titujt që dhe përmbajtja që botimit të '44-ës. Ajo nis me "Poeti Fan S. Noli" me vshtrimin panoramik, që vetë Kuteli e quan studim i shtypur "si hyrje në librën me vjersha "Mall e brengë" prej Fan S. Nolit." Shënimi i dytë letrar është "Disa fjalë mbi vjershat e reja të Lasgushit" ku Kuteli bën rolin e kritikut që ndodhet në kohën dhe në vendin e duhur. Vazhdon me: "Poeti Mihail Eminescu – jeta, vepra dhe shqipërimi i disa vjershave të tija". Ky shënim është i vitit 1939 nga Bukureshti, edhe ky është studim i botuar si hyrje në vëllimin e vjershave të Emineskut të shqipëruara nga Kuteli dhe të botuara më 1939. E papritura vjen menjëherë pas këtij shënimi. Mitrush Kuteli bën autokritikë për përkthimet që i ka bërë Emineskut. Ia nis me pyetjen: a mund të bëjë një shkrimtar kritikën e veprës së vet? Shënimi është i vitit 1943, pra katër vjet më pas, kur Kuteli i kishte shqipëruar ato.

Është e kuptueshme që as edhe Taras Shevçenko – këngëtori i Ukrainës, mes shënimeve të tjera nuk do të botohej për arsye të kufizimeve ideologjike, në asnjë nga pesë vëllimet e veprës së Kutelit të përgatitura nga "Naim Frashëri" më 1989.

Jo se jo dhe anatomia e jetës letrare shqiptare në vitin 1943 që shkrimtari-kritik e quan

"Viti 1943- Zi në letrat shqipe", një hrefleksion i gjatë që merr shkas nga humbja në atë stinë e dy penaveluftarake, e Faik Konicës dhe Vangjel Koçës. Një leksion të mirë se ç'do të thoshte të jesh kritik në Shqipëri, Kuteli i sapokthyer në atdhe nga Rumania, do ta merrte nga buzëqeshja e trishtuar e Koçës. Ndërsa shëtisnin në bulevardin e Tiranës Koça i thotë: Rroj në Shqipëri i lidhur këmb e duar bashkë e s'bëj ndryshe. Ti je i lumtur që jeton jashtë."

"Njerëzit zemërohen për një fjalë të mirë që s'e kam thënë dhe për një fjalë të keqe që e kam thënë. Tani e kuptoj buzëqeshjen e hidhur të Vangjel Koçës",- përgjigjet Kuteli tek "Zi në letrat shqipe", ku për t'u veçuar është analiza përmbyllëse mbi vobektësisë e inteligjencës.

Atalanta Pasko thotë se shënimet e panjohura që botohen në këtë vëllim kanë të bëjnë me hapësirën mbarëshqiptare, pra me kufijtë realë shqiptarë dhe me religjionin. "Për çdo lloj akuze që mund t'i bëhet ideve të tij, Kuteli përgjigjet në veprën e tij", thotë gruaja e cila nuk do dëshironte të komentonte më gjatë abuzime dhe keqkuptimet e mbjella në shtyp vitet e fundit mbi disa ide jashtëletrare të Kutelit të shprehura në publicistikën e tij. Në ka tjetër gjë permanente që Atalanta veçon nga shënimet është fryma e lirisë dhe e guximit: është i lirë të thotë dhe guxon të thotë atë që mendon as si politikan dhe as shqiptarçe, pavarësisht se kush zemërohet dhe kush jo.

Atalanta dhe Doruntina, bija e vogël e Kutelit, po punojnë për veprën mbi shënimet origjinale duke dashur që ky të jetë një botim ashtu siç ka shkruar autori. Në botimet e vjetra deri në botimet e viteve '90-91, gjuha e tij është prekur. Ndërsa kjo vepër është në linjën e iniciativës që trashëgimtarët morën para disa vitesh për botimin e veprës së plotë ashtu siç e ka lënë Dhimitër Pasko në dorëshkrime. Përgatitja, konfrontimi me origjinalin dhe trajtimi gjuhësor po bëhet nga vajzat në mënyrë të tillë ku të ndjehet koha, por edhe gjuha të mos bëhet e lodhshme dhe të mos arrijë deri në atë pikë që të bëhet pengesë për lexuesin.

Elsa Demo
18-06-2007
Shekulli

[Albo]

Kuteli, letrarja pa tezë

Pas librit studimor mbi prozën e Kutelit, studiuesi Behar Gjoka merr në analizë pjesën tjetër të spektrit krijues të shkrimtarit

Tre vjet më parë, e bindi veten që gjithë çka i ziente në kokë t'ua shpaloste edhe të tjerëve. Por nuk ishte qëndrim subjektiv mbi autorin e adhuruar të rinisë. Pozicioni i studiuesit e lë të ftohtë dhe e vendos mbi preferencat personale. Pasi kanë kaluar vetëm tre vjet nga botimi i librit mbi prozën e Kutelit, studiuesi Behar Gjoka, rimerr një tjetër sfidë. Jo thjesht sepse është viti i Kutelit, por sepse sipas tij krijimtaria e këtij shkrimtarit është një burim i pashtershëm. Këtë herë bëhet fjalë për një libër me esse "Letrarja e Kutelit", i cili pritet të dalë shumë shpejt prej botimit. Studiuesi mund të gjejë dhjetëra arsye pse i rikthehet një subjekti, por këtë herë Gjoka rendit tre. Sepse Kuteli ka njohur tre periudha, të shfaqjes së plotë si shkrimtar dhe personalitet i kulturës deri në vitin 1944, të mohimit dhe të mospërmendjen së këtyre vlerave deri në vitin '90 dhe të "zbulimit" të tij pas '90-ës. Një tjetër arsye për Gjokën është vetë metoda e leximit të Kutelit, por edhe e çdo shkrimtari, që për të përbën një shqetësim për çdo studiues serioz, sepse "mund të ndodhë që nga metoda e gabuar të keqlexohet dhe të keqkuptohet shkrimtari. Mund të ndodhë që të mos kuptohet fare dhe të shpjegosh në mënyrë të shtrembër përvojën shkrimore". Për të kërkimi letrar, pra analiza e tekstit është themelore për të zbuluar esencat poetike dhe estetike.

Por rikthimi tek Kuteli ka edhe në arsye të tretë. Sipas Beharajt, libri i parë është përqëndruar vetëm tek proza, që për të përbën edhe nivelin e përfaqësimit të Kutelit. Por pjesë e krijimtarisë së tij është edhe poezia, kritika letrare dhe përmasat si intelektual i lëmit të financave. "Dhe së fundi nuk besoj se ka analizë sado eseistike, sado e thelluar, që të shter pashtershmërinë e një teksti të mirëfilltë letrar. Më tepër se sa detyrim është kthim nga letërsia, është kthim nga tekstet e parapëlqyera. Proza e kutelit vijon të mbetet nga ato shfletime, që mbushin boshtërinë që na rrethon", - thotë Behar Gjoka. Tek libri i dytë Kuteli kundrohet përveçse në të gjithë përfaqësimin si poet, kritik dhe botues dhe në aktet sublime si intelektual. Për të elementët jashtëletrarë zbulojnë përmasat e figurës, por nuk shpjegojnë letraren, megjithëse këto elementë ndihmojnë për të prekur hije-dritat e teksteve letrare. Por mësohet se Kuteli në këtë libër vështrohet dhe në nivelin e mungesave, humbjeve gati-gati të pariparueshme, siç është ndarja e parakohshme nga jeta, pa mbushur 60 vite, humbja e një romani kushtuar të burgosurve të Prishtinës, humbja e një drame dhe disa tregimeve dhe novelave, të cilat sipas Gjokës, nëse nuk do të gjenden do ta lënë të paplotë përjetësisht Kutelin si shkrimtar. "Duke qenë lexues i vëmendshëm i krijimtarisë së tij mendoj se kjo mungesë nuk zvogëlon Kutelin, por pamundëson gjykimin e studimit dhe leximit për përmasat që rrok kjo mënyrë shkrimore.

Mbase jemi tek rasti që jeta me peripecitë përndiqet dhe në amshim me jo pak mbrapshti", - thotë ai. Por libri rimerr edhe një tezë të hedhur në botimin e parë mbi mëvetësinë e tekstit letrar kutelian (në fakt çdo teksti nëse është letrar duhet t'i kërkohen nivelet e përfaqësimit ose mëvetësinë e tij). Ajo çka e shqetëson Gjokën është fakti që Kuteli u shqyrtua duke e përqasur në mënyrë mekanike dhe sipërfaqësore me krijimtarinë gojore, madje herë-herë lihet të kuptohet që e vetmja prurje është kjo lidhje. Po ashtu vepra e Kutelit është përqasur me Gogolin, Borgesin, Markezin, Tolstoin dhe autorë të tjerë, si për të thënë që kemi të bëjmë me përthithje përvojash shkrimore të të tjerëve. "Mendoj se nukka shkrimtar në botë që të mos shfrytëzojë dhe të jetë i lidhur me krijimtarinë popullore, apo të mos shfrytëzojë dhe letërsinë e shkruar. Në këtë kuptim letërsia është një paratekst i pashkruar. Pra autorit së pari do t'i kërkosh dhe gjesh prurjen dhe pastaj elementët e ngjashmërisë së përafërt". Pjesë e librit të dytë është dhe teza mbi llojet letrare të lëvruara prej Kutelit. Është pohuar nga pjesa më e madhe e studiuesve që Kuteli është poet, tregimtar, autor novelash, rrëfenjash dhe ritregimesh, po ashtu dhe kritik letrar, po ashtu si edhe romancier. "Faktin që është romancier e përmend për herë të parë Martin Camaj, një tjetër mjeshtër i letërsisë shqiptare, për kryemjeshtrin e prozës, Kutelin tek shkrimi "Kuteli i pazbuluem", që më ka tërhequr për të prekur atë që ndodh me tekstin mbi "Enkelinë e poshtme".", - vazhdon Gjoka, sipas të cilit bëhet fjalë për një tekst me 241 faqe, të cilin është thuajse e pamundur ta emërtosh, tregim, apo novelë.

"Më tepër se ky fakt formal janë moria e linjave të këtij teksti, të klaneve shoqërore, personale, ndërshtetërore, që e shpërfaqin atë si një tablo që zakonisht i përket romanit. Është gjithashtu zhvillimi i plotë i personazheve me dritë-hijet e veta që na nxjerr në dritën e një teksti më të gjatë të Kutelit, që sedërton vetëm llojin e romanit. I këtij mendimi është edhe studiuesi Kujtim Meshala. Ndërsa këto ditë është shprehur edhe Nasho Jorgaqi, që ky tekst është roman". Çështje më vete, por edhe e rimarrë është tipologjia narrative e Kutelit, e cila ka tërhequr vëmendjen e studiuesve dhe është nga pikat që ka marrë një përgjigje shkencore. Sipas Gjokës, rrëfimi në rastin e Kutelit shpërfaq dy përmasa, atë të rrëfimit si element gjuhësor dhe letrar që mundëson realizimin e prozës por dhe përmasën e rrëfimtarit. Gjithashtu një nga pikat e librit është vendosja e krijimtarisë së Kutelit në kontekstin e gjuhës letrare shqipe. Është fjala për kapitullin "Letrarja në shtjellën ndërkohore", ku pasi bëhet një udhëpërshkim i letërsisë shqipe si letrare e gërshetuar me joletraren "kryesisht me natyrë fetare e diturake dhe kombëtare dhe sociale ideologjike dhe krahinore, në letërsinë shqipe shfaqen dhe autorë të lëvrirjes së letrares pa tezë". Pra kemi të bëjmë me një rimarrje dhe një përpjekje për të depërtuar pas misterit që fsheh dhe zbulon krijimtaria e Kutelit.


Alma Mile
17-09-2007
Shekulli

[Albo]

Kuteli i çliruar, mes fishekzjarresh dhe shampanjës

Ekspozohet për herë të parë kaq e plotë, dhe e larmishme vepra e jetës së Mitrush Kutelit. Biblioteka kombëtare prezanton edhe titujt e hequr nga qarkullimi

Biblioteka Kombëtare i ngjante dje një shtëpie të madhe në festë, me portën e madhe hyrëse hapur kanatash tek hyjnë të ftuarit për ditëlindjen e njëqintë të Mitrush Kutelit. Në sheshin e vogël në trotuarin përpara saj, një bandë frymore me kostume ceremonialë ekzekutoi disa ritme që ndalinin kalimtarët që duartrokitnin. Çdo sallë e Biblitekës ishte shumë e ndriçuar si dhomat që ruajnë nga një ambient për të ftuarit që kanë çfarë të shohin. Në sallën shkencore me dhjetëra njerëz dëgjuan fjalën hyrëse të drejtorit të Bibliotekës Kombëtare, Aurel Plasari që tha se “i kemi kushtuar rëndësi festimit”, festë që vazhdoi me fjalime të shkurtra, aspak të mërzitshme dhe u mbyll me kërcitjen dhe vezullinë e fishekzjarreve dhe kërcitje e tapës së shampanjës që njoftonte lëvizjen e lirë të të ftuarve nëpër sallë, të kishin mundësi të shihnin nga afër botimin e plotë të veprës “Shënime letrare”, një botim vërtet dinjitoz. Ishte emocinuese, të mendosh që një bibliotekë e tërë që kishte për autor apo kontribues emrin e Mitrush Kutelit, m’u në qendër të saj, kishte të ekspozuar veprat e hequra nga qarkullimi të shkrimtarit. Pak më parë, në sallën sipër ministri i Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve kishte folur për “fushën e personaliteteve të patjetërsuara dhe të mohura” dhe ku sipas tij bënin pjesë dhe dy emra që Shqipëria po i kujton këto ditë: Nënë Tereza dhe Mitrush Kuteli.

Pasi ambasadori rumun në Shqipëri, George Miku, shprehu mirënjohjen për kontributin e madh të Kutelit në përkthimin e letërsisë rumune në gjuhën shqipe, pasi Donika Omari i bëri me ndjenjë dhe arsye përcolli një refleksion mbi veprën “e re”, “Shënime letrare”, pasi Sali Bashota, drejtori i Bibliotekës Kombëtare të Kosovës, i ardhur posaçërisht nga Prishtina prezantoi shkurt studimin e tij mbi Kutelin, botuar në Kosovë, fjalën nga ana e familjarëve e mori vajza e Dhimitër Paskos (1907-1967), Atalanta Pasko që falenderoi të gjithë ata që kontribuan për këtë festë dhe tha se zonja Pasko, në moshë të shtyrë nuk mundi të ishte e pranishme, sepse s’do mund t’i mbante dot emocionet.

Festa u mbyll në sallën e poshtme ku njerëzit mund të vizitonin dhe të qëndronin me kokat e ulura dhe të fiksuara në atë pasuri veprash, të shkrimtarit, përkthyesit, rrëfimtarit, ekonomistit, madje dhe editorit të Fan Nolit e Lasgush Poradecit, rrinin mu në mes librat që nuk kanë qarkulluar: Dashuria e barbarit Artan” 1946, “Shënime ekonomike” 1944, Pol Elyar, poezi të zgjedhura, përkthyer nga Dhimitër Pasko e Sotir Caci, i botuar nga “Naim Frashëri” në vitin 1961 dhe i hequr më pas nga qarkullimi. Ato sisteme nën të cilat e ishte çuar edhe Shqipëria e tij, e kishin refuzuar. Me të vërtetë që Atalanta, kishte të drejtë, që zonja Pasko s’kishte për t’i mbajtur dot emocionet.

Elsa Demo
14-09-2007
Shekulli