Jeronim De Rada

[Kandili 1]

Kangjelji XXI


Neser dihet shen Meria :
frunkullera me u dhez,
udhet jan pjote me fjalj.
Men , ullinj e vreshtat ona,
verdhullore henies,
mos maj ju te genjeni
vashat e ketij katundi.
Se ti mbrema e hjesheme,
kush me tij te rie ce gjum
nani gjintes t`i qellonj?
Mua thelleza mbi shtrat
kurm me sheh te pa llogaz,
si nje thron shihjet;
si te pantehjinj se e menat
dita ime madhja?
Shkrehet e me bie kumbora
me gare me te garaksur.
Ka dejti motera ime
gapen e me ruani mon,
kurmi vet i qeshunith.
Shpit ona pastronien.
Para shpivet, thirm e valles.
Kunatat ce mbremanet
patin fjalj nde vateret
e me voll qelluani gjum,
rrin afer nde valljet,
te zena per dorje.
Vajza kriekeshtenj,
e ljerier prindevet,
mua me vjen e tin zot
ce e beri paftes,
ce uljen sit e ruan te jeta
gjith njerezit vellezer.
Neserith, nde ket her,
uljiet te shtrati im,
me jep ceren per te puthur,
nen lloren me lje keshen.
Djaljerat ce te m`i ljehen
te daljen nder dherat an,
nder ullinjet e kopshterat,
si me delj henia
ka jeta e njogurez.
Shen Meri , mos na ljesh
pra ce te me hinj mbe shpi,
e stoljisurez me ar,
buljereshavet e pritur,
e rempiem gjitonevet ,
si ka baret nj`iothi,
ce bufetavet t`i merinj.
Ljefteri e nji katundi
shpi e tatemadhit tim,
nani ka te zotera;
e se con ajo mbe shpi
nje tharos e gavnar.




Kenga XXI


Neser gdhihet shen Meria,
flakadani sec u ndez,
udhet jane plot me fjale.
Mana, ullinj e vreshta tonat,
verdhelluar henes,
kurre te mos i genjeni
vashat e ketij katundi.
O ti mbremje e bukur,
kush me ty po rri tani
qe e zuri gjindjen gjumi?
Mua thelleza te shtrati
me sheh kurm te heshtur,
sikur te shih nje statuje;
si te pandehe se neser
eshte dita ime e madhe?
Shkrehen pushke e bje kambana
me hare me te aguar;
motera ime nga deti
hap dritaren e sheh motin
e gjith` kurmi po m`i qesh.
Shtepite tona pastrohen.
Para shpive- thirrma e valles.
Kunatat qe, mbremanet,
bene fjal` te vatra
edhe fjeten zemeruar,
rrine afer ne vallet,
te zena per dore.
Vajza kryegeshtenje,
liruar nga prindet,
vjen te une e te zotiyne,
qe e beri pa mekate,
qe ul syte e sheh mbi dhe
gjithe njerezit si vellezer.
Neser ajo , ne ket` ore,
ulete ne shtratin tim,
me jep faqen per te puthur,
me le gershetin nen llere.
Djemt` qe do m`i lejne,
trojeve tona do dalin,
nder ullinj e kopeshtije,
ashtu si del heneza
e njohur nga bota.
Shen Meri , ti mos na le,
pasi te hyje ne shpi
e stolisur me ar
e pritur nga bujareshat,
e rrembyer nga gjitonet, -
si nga bari nje vjollce,
qe tryezen kundermon.
Si liri per gjithe vendin
qe shtepia e tim gjyshi,
por tani esht` nen te tjere :
nusja nuk gjen ne shtepi
asgje per t`u madheshtuar.

[Kandili 1]

Kangjelji XXII


Uljem, por se dua te fje.
Mos mbullij ti derjen,
te hinj er e dejtit,
te me ftohinj, si me ftohen
vashazit mbe te skaljisur,
e dielli i paftes,
ce me hin nder vaterat,
emavet i parasten,
mon ce shkoi je m`i kuljton.
Vajzen me stan e bukur
te dashur u me e pata,
djalj ju lje ce asaj g`i gjet.
Me gare nder keto shpi
ajo tunden djepethin,
brez e mua me terjorisen.
Uljem, por s`dua te fje.
Si drita nde qiellit,
siu nde kurmit e njeriut,
kur e sheh pa noeri,
ajo shpis i ka hje.
Dit e mia te fanemira,
mbi dhe te kuljtoneni
si kta rehje e ljumerat,
ce te mocem fanarosen
para atire ce te ljehen.
Uljem, por se dua te fje.




Kenga XXII


Bie , por s`dua te fle.
Mos e mbyll ti deren,
le te hyje era e detit,
te me ftohe, si me ftoh
vashezat me te prashitur;
le te hyje dielli,
qe te vatrat, i pafaj,
na u rri prane memave,
u kujton kohen e shkuar.
Vajzen me shtatin e bukur
une te dashur e pata
e m`i leu nje djal` qe i ngjet.
Me hare ne keto shpi
ajo perkund djepthin
e mua brezin me qendis.-
Bie , por s`dua te fle.
Si drita ne qiell e syu
ne kurm te njeriut,
kur e sheh te pamenduar,
ajo shpise i ka hie.
Ditet e mia fatmira,
do kujtoheni mbi dhe
si keto brigje e lumenj,
qe te mocem do t`u duken
atyre qe do te lejne.-
Bie , por s`dua te fle.

[Kandili 1]

Kangjelji XXIII


Milosao : - Si nje re me shi te shegur,
mbi katund shume e bardh,
ce se di ku te pushonj,
grua, ti ri kur jam mbe shpi.
Kur dolla, te conj se qan.
Nusja : - Birit im mose njeri
i ngrejti te vogeljit,
i ndigu kure m`e zu,
gjaket i piu Vedekja.
- S´e volla e t`in zot
djaljin, grua, ce te rempeu,
pra ce gjith bota na sqepen.
Si te djepi, natjen,
mbrenta veshevet i ntinej
nje jon kopiljevesh
e se dij se siper iljez
vejn e posht frinej katundi,
ashtu sheh ani nde dejt,
ljum te madh, trima te zalli,
kuelj, e ketu kishe vedekur.
- Porsa t`emen ce m`e mbanej,
biri im atje se pa.
Ai qentroi nder sit e mi,
i perjerr si nje ljivere…
Nde katund vedes e para…
Mua m`e thoj…Te riut im
cilji var te he te qisha?
- C`e kjo fjalj? Engjell, oj vash,
jam per tij.Kush te guaj
stan tend mua te me benj?
Llorezit e cerkethin
i ruata e me e putha.
Ajo shiti ljotezit ,
si llumbardh , shume nore,
mbi miljonet shtu sit,
tek gapej vreshta jon.



Kenga XXIII


Milosao : - Si nje re me shi te fshehur,
mbi katund shume e bardhe,
qe nuk di ku te pushoje,
grua , ti rri kur jam ne shtepi.
Kur dola , te gjec se qaje.
Nusja : - Birit tim njeri s`i a mbrojti
foshnjerine dhe askush
nuk i ndihu kur ma zuri
vdekja, qe gjakun i piu.
- S`eshte zemrimi i zotit
djalin, grua, qe te rrembeu:
dheu te gjithe na mbulon.
Si te djepi, naten,
te veshet i tingellonte
kenga e djemve e ai s`e dinte
se lart yjt` leviznin
e posht` fshati merrte fryme,
ashtu shihte edhe anije
detit, e lumit te madh
trima zallit, kuaj,-
e gjithashtu vdiste!
- Porse t`emen qe ma mbante
atje lart im bir s`e sheh.
Ai mbeti me sy te hapur
nga un`, bere si levere…
Ne katund do vdes e para…
Po, ma tha …Te rite tim
cili varr e ha te kisha?
- C`eshte kjo fjale?Engjell vashe,
jam i yti ! Kush te huaj
shtatin tend mua ma ben?
Lleret edhe zverkun
i veshtrova e m`ia putha.
Ajo fshiu lotet,
si pellumb, shume e menduar,
mbi mullinjte shtiu syte,
te ku shtrihej vreshta jone.

[Kandili 1]

Kangjelji XXIV


Kush te thoj se mua me ljeje,
e pafan motera ime?
Sa te garaksenej mbi dejt,
me ljereje shtrathin,
sirkun te tagjisje.
Ciljones ce nkuqenej,
llamparisejin sufitat.
Popo! bere pendezit
si nje fjutur e mundash,
vash, te mos e shihje!
Ben te tjera mbi dhe
ce do zun duart ente,
e ti m`ij e pjugurosur.
Ata si, throne e gjelles,
jan bot e u be mugull
ajo buz, molla e embelj,
nde njezet e pes vjet.
Kuj me lje nde ket dhe,
hje e madhe e shpis ime?
Kush me delj nde derjet
te ziljisenjen vashazit,
llumbardhat t`e ruanjen
ka qeramidhjet?
Shtrati i pashtruamith,
s`esht kush t`ecinj per nde shpi.
O, kur t`ikenjen keto dit!
U te hinj nde iljezit
te m`e njog e , ka lega,
te perdor te reshtemi,
me te mos ndahemi.



Kenga XXIV


Kush kujtoi se do me lije,
e pafat motera ime?
Sa agonte permbi det,
me liroje shtratin,
qe te ushqeje sirkun.
Fustanes qe skuqte,
shendrisnin tavanet.
Bobo!flete si nje flutur
se c`me vure e mendafshin,
vash`, do mos e shihje!
Te tjera mbi dhe i kryen
c`pati zene dora jote
e ti me je pluhurosur.
Fron i jetes, ata sy
jane toke e myk u be
ajo buze, molle e embel,
ne njezet e pese vjet.
Kuj me le ne kete dhe,
hir i madh i shtepis` sime?
Kush me del ne dere
te zilepse vashat,
e llumbardhat ta veshtrojne
qe nga qeramidhet?
Shtrati mbeti i pashtruar,
njeri s`ecen neper shpi.
O ! gjer t`ikin keto dite
e te hyj nder yjet,
te te shquaj e perdorez,
larg prej shpirtrave te tjere,
me ne te mos ndahemi.

[Kandili 1]

Kangjelji XXV

Di dit mjegull e shi
veren dojn te na reshtejin;
tek e katera, nder lemenjet
shtruan dhemate te djelli.
U vetem, i heljemuar
vajta te Shureza,
uljem te bith e ullirit.
Kallames vin tue llarisur
nje lloje caullash,
sa shtuara u m`u pataksa.
Te difiza takenej
topera e gravet;
in kentime vreshtavet;
dukej jeta e ljer menatet.
O e bukur motera ime,
jan rush te varri it?
Vent te bukur nde te dhan,
ti s`ulje e fanemir,
se se rri mose me mua.
Nde pestaj, kurme begua
nder te veshurat i rar
ajo esht e se di keto fjalj
pa oreks ce vu te dita,
me ruatit me ljipisi
zoti dheravet e shum ,
ket gjell te me kepunj,
te me dalj ka dor e tij.




Kenga XXV


Dy dit` mjegull edhe shi
veren dojin te na reshtin;
tek e katra, nder lemenj,
shtruan duajte ne diell.
Une , vetem , i helmuar,
vajta gjer te Shureza,
ndejta te by.th.e e ullirit.
Nje turme sterqokash vinin
kashtronjes, duke u cirrur
aqe sa brofa ne kembe.
Pyllit takente
sepata e gravet ;
kenge vinin vreshtvet;
bota dukej te kish lere
asaj menate. -
O e bukura motra ime,
mos ka rrush te varri yt?
Vend te bukur ne te dhane,
prape s`shtrihesh dot e lumtur.
Pse s`rri perhere me mua ?
Kurmi i saj i bere pluhur
neper rroba i ka rene
e keto fjale s`i ndjen.
Zoti i dherave te shuma,
qe dha diten plot deshire,
me veshtrofte dhemshurisht,
kete jete ma keputte,
te me dale dores tij!

[Kandili 1]

Kangjelji XXVI


Friti era prapa shpivet.
Motera ime vogelja
veshet e me ljahjet,
mer geljper e pethit,
uljet dreq dejtit.
Rij mbi ujet illi dites.
Tek throni aferith
i fjantakset zonja ime,
ce nje kez terjorenej,
si ajo kishe zakon.
Nusia : - Ashtu, bir, dielli ce dihet
vajzes ce cjon te ljar
me se dheut i qeshenith.
Ajo vash shume e aksem
ritjet te hje` e s`emes
ljipisjare, e qetemez,
pjono statin me gadhi,
shpivet ecen si nje ill.
Bilja e gjitonies
me e ruan e disheron
ajo zonj t`e kumandonj.
Gjifriturat kopilje
ndat shpi dojn te zon
deljemjer o mbe prament.
Kur ljereu shpin e t`et
gjitonit u erretin :
e ziljistin fanemir
katundin e dhenterrit.
Kur vedes, ka der e te zotit
shkon e jema e qanith.
Ce ajo thoj, u fanarosa,
e me pa e ruati vashen
e beri buzen mbe gaz,
gazi te vedekure.
Motera ime e marmarost
sit me shtu nder cerjet.
Ish throni i ljeriem,
nkuqejin rempt diellit
vert e qeramidhevet.
Posht te ljumi shelqet,
te ftohet, te sbardhuris
era tundenej mbe hje.



Kenga XXVI


Era fryu prapa shpive.
Motra ime e vogela
vishet edhe lahet,
merr gjilper` e pene
e me ulet kundrejt detit.
Rri mbi uj` ylli i mengjesit.
Afer , mbi fron i fanepset
zonja ime tek qendis,
sic e kish zakon, nje keze.
Nusja : - Ashtu, bij`; dielli qe del
vajzes se lare i qesh
me shume se dheut.
Ajo vashe aq e gjalle
rritet nen hien e s`emes
e qete e e dhemshur,
shtatin plot me hire,
shpive ecen si nje yll.
E bija e gjitones
ma kundron e deshiron
ajo zonj` ta komandoje;
cupat gjifryra
asaj dere e duan burrin,
ndo bari, ndo me parmende.
Kur e la shtepine e t`et,
fqinjeria u erresua
edhe zilisnin fatmadhin
katundin e dhendrrit.
E ne vdekte , i shkon mema
nga dere e te shoqte e qan.
Ajo flit – e une u dhashe,
me pa dhe veshtroi vashen
e beri buzen me gaz,
nje gaz prej se vdekure.
Motra ime e marmarosur
me shtiu syte ne fytyre.
Froni ishte i liruar,
rrezet e diellit skuqnin
streht` e qeramidhevet.
Posht` te lumi, shelgjet,
te zberdhulur e te ftohte,
era i tundte gjithe hir.

[Kandili 1]

Kangjelji XXVII


Vasha e meruamez
hiri tek e emta.
Vasha : - Ulju e bem keshetethin.-
Dreq shpis zotit u ulj.
Bij djelli ka dera
afer djep e pes thelleza
nen thronet shkarareshin.
Vashes ljot i ranith
t`emtes nde dorjet.
E emta : - C`e heljmi it, bir?
Vasha : - Heljmi im shume i keq :
njota vet per vetehen
fanemirat keto zoge
bushteren njerk se kanith.
- Vajz, e bilj e sime moter,
ndo ti ben buzen mbe gaz,
ndo ti fjet, ndo shtie sit,
zemerat gjith te duani mir.
- Porsi mua se me veljen:
s`e mema te me shog.
Nat e dit je me gjerton
njerka bushtera ce kam.
- Mos me qaj ti, bilja ime.
Nani shpet vete martuar
e te zoti fanemir
gjith garron ti keta heljme.
Vajza me nje sheretim
goljq keshetethin e art,
beri e shiti ljotezit,
sit i llamparistin :
- Njeter sa kam te ronj ?



Kenga XXVII


Vasha e mjeruarez
hyri tek e emta.
Vasha : - Ulu e beme gershetin.
Ndejti drejt shtepis` se zotit.
Dielli binte qe nga dera
afer djepit pes` thelleza
nen frone perpushnin.
Vashes i shpetuan lotet
mbi doren e s`emtes.
E emta : - Cèshte helmi yt, moj bije?
Vasha : - Helmi im eshte i madh shume.
Pa shih keta zogj qe rrojne
vetem , po fatbardhe : s`kane
njerke egersire.
- Vajze, bije e sime motre,
ndo ti ben buzen me gaz,
ndo ti flet o shtie syte,
s`gjendet zemer qe s`te do.
- Porse mua nuk me vlen :
s`eshte mema te me shohe.
Nat e dite me qorton
njerka mizore qe kam.
- Mos me qaj ti, bija ime :
tani shpejt me vete nuse
e te zoti yt fatmire
gjithe helmet i harron.
Vajza me nje psheretime
terhoq gershetthin e arte,
beri e fshiu lotezit,
syte i shendriten
- E sa kam te rroj akoma ?

[Kandili 1]

Kangjelji XXVIII


Ran kumbort e tamburini
e nje tremb ljesh e mundash
vet ce piksi mema ime
ime moter matenej
me nde krie nje sqep te zi.
Trimit, ce t`i mir te biljen,
ajo e piksi per spervjer,
naten ce te gapnej
nj`ushter kur te qellenej;
por s`e dij motera ime.
Perandajna ajo , e garruam,
vetejui kuljtonej memen,
kriepjugurosuren
e te varri e pa njogur,
e me ljot ju mbjuani sit.
Si hroaz mbi shtrat e nuses
shpis i qeshen mjezedit
e se ndien e paroni
kurm e saj me ljesht e bukur.
Uljet afer e ruata.
Formadhe mema ime
pat bes me ushteren
Arberit t`i ndihja;
e lja besa e pra vediq.
E kuljtova e , ka dukej
kopeshti , u prora e qajta.
Arat e skaljiseme
shi i but bunarenej.
Vernikokula me ljulje
e perflushur , si nje valle
ce uljet e me pret nusen,
prit te djellat me karpua.
Motra : - Triesa e shtruame,
throni afer , moj vella,
via ljevrosu. Ashtu kopilj
mose ri ti heljemuar.
Milosao : - Motera ime vogelja,
pra ce shpin ti me rezove,
u te shoh te ljodhetez,
vetemez te paruatur…
- Dhoks paft zoti nder qiell
ce na mori zonjen mem!...
Porsi ajo ce te na rie
me ampni je te na kuljtonj
ndo mos…- Ti fanemir
mose bere ate ce doj
ajo e mjelj, e fjejte naten,
ndenje diten te peshtjeri,
si nje drit ce dhezjet
e shkeljqen njera ce shuhet,
ne jeta me doj te jeter.
Mua nj`e guaj me reshti memen.
- Mema pat shume gadhi,
porsi ajo moter e mjelj,
me peshtjer e vapehtez,
i l`ja statin tim vellau
si drita me ri tek illi.
Te zezen per te varesur
ce e do e neng e lje ,
ashtu gjith ce me garruan?
Sa e bukur kish ljer!...
Sa hje nd`ato zakon!



Kenga XXVIII


Rane kembore e tambure.
Me nje vel te zi ne krye,
ime moter maste
nje trembe lesh e mendafsh,
qe e kish tisur vete mema.
Trimit qe do i mirr te bijen,
ia kish tisur per shatore,
qe te hapte naten
ushterise kur t`i printe;
por s`e dinte motra ime
e prandaja, e harruar,
filli vetem kujtoj memen,
kryepluhurosuren
e qe s`njihej me te varri;
iu veshen syte me lot.
Ish pa jete si piktura,
qe mbi shtratn` e nuses
ne mesdite i qesh shtepise
e s`e ndjen kurmin e saj
me ate flok te bukur.
Ulur prane, une e veshtroja.
Madheshtorja mema ime
pat besuar qe me ushtri
Arberit une t`i ndihja;
e la besa edhe vdiq.
E kujtova dhe, nga duket
kopshti, u ktheva e qava.
Arat e prashitura
shiu i bute i bunarte.
Kajsia me lule
frushkullonte si nje valle
qe ulet e me pret nusen,
pret te dielat plot fruta.
Motra : - Ja tryeza e shtruar,
froni prane, o vella;
hajde, ngushellohu,
kaq i ri dhe vec helmuar!
Milosao : - Motra ime e vogela,
pasi m`ujdise shtepine,
po te shoh te lodhur, vetem,
e qe s`te hedh syt` njeri…
- Lavdi paste ne qiell zoti,
qe na mori zonjen meme!...
Kur te na kujtoje ajo
nga vendi i paqes,
njesoj eshte…- Ti je e lumtur
se gjithnje si desh e mjera
bere : diten punove,
naten fjete, si nje drite
qe ndizet edhe shkelqen
gjersa shuhet, edhe botes
me s`i lypset.Mua memen
nje e huaj ma largoi.
-Mema pat shume gezime,
porse ajo moter e mjere,
punetore e varfer,
i la shtatin tim vellai
si drita qe rri tek ylli.
C`e merzit te zezen?
Perse nuk e le te qete,
pasi te gjithe e harruan?
Sa e bukur kishte lere!...
Sa hie ne ato zakone!...

[Kandili 1]

Kangjelji XXIX


Ujte gumbur, ra vorea,
malje e shehe u veshetin.
U , si udh e engjellit,
ver , te shoh e trembjem.
Djaleri ce jeten bushter
neng njogu , me te qeshen
si shtjerrat nde barishtet.
Deg e trentafiljevet
shkunden shithin mb`ajrit,
vashes i mbjon keshetethin
ce piksi me jothi ;
mbjon djalj e gjitonies
c`i ljuan te preheri.
Ajo e puthen e me nkuqet,
se fjantaksen djalj e mallit
ce asaj t`i ljehjej.
Buten peljat se t`i hipinj;
pendet zogjevet i shkuljen
burri kriet per te stoljisur ;
si vorea perthajti ljuljet,
shakemisen sheshe sirk
nje te veshures te benj ;
fanemire nde piksenej
rempet e djellit !
Vera me e magjepsenith :
Lulje te bardha , ljulje te verdha,
te pergapeta , te vjerra,
dojn goljen sa t`i fjisin .




Kenga XXIX


Ujerat mene, ra veriu,
male dhe sheshe u veshen.
Si udhen e engjellit, vere,
te shoh edhe trembem.
Djemt`, qe boten shtrige
njohur nuk e kane, qeshin
porsi shqerrat ne livadhe.
Degt`e trendafilave
shkundin vesen edhe vashes
mbi gershetethin i bie,
qe pleksi me vjollca;
bie mbi foshnjen e fqinjes,
qe i lot te preheri.
Ajo e puth e me skuqet,
se mendon te djali i mallit,
qe nje dite do t`i leje.
Pelat zbuten per te hipur;
burri shkul pendet e zogjve
te stolise kryet;
si veriu qe perthan lulet,
ai prish nje shesh me sirq,
qe nje rrobeze te beje;-
fatbardhe sikur te tiste
rrezet e diellit vete!
Vera e magjeps me shume :
lule te bardha , lule te verdha,
te perhapura, te vjerra,
duan vec goje t`i flasin.

[Kandili 1]

Kangjelji XXX


Friti er e maljevet
e rrezoi hjen e ljisit.
Gjaku im te ljumi Vodhit.
Gapni spervjerin,
ushtertor, u te me shoh
Skutarin e time moter
te finestera kuntrelja.
Me atje se zegjoniem
ljuljevet ce tunden era
si suvalj e pafernuam.
Mbjidhen shoket mbremanet
nde katund , nde vateret, -
u m`i lje si enderrez.

S`e me e Milosat.




Kenga XXX


Fryjti era e maleve
dhe rrezoi hien e lisit.
Gjaku im te Lumi i Vodhit.
Hapeni shatoren,
o ushtare, qe te shoh
Shkodren edhe time moter
te dritareja kundruall.
Atje nuk do zgjohem me
luleve qe i tund era
si suvale e pasosur.
Mblidhen shoket mbremanet
ne katund, ne vateret.-
I lashe si enderrez.


Mbaroi Milosaoja.




Poemen, Kenget e Milosaos, nga Jeronim De Rada,kesaj figure te madhe te kombit tone,qe postova ketu e mora nga libri me te njejtin titull , te botuar me 1998 ne Tirane.Libri eshte botuar nen perkujdesjen e D.Budos dhe permban shenime mjaft te rendsishme qe kane te bejne me autorin e poemes dhe me vete poemen.Per pershtatjen e poemes ne shqipen e sotme ka merita te vecanta historiani i letersise shqipe Dh.S.Shuteriqi .

Ja cka shruan mbi kopertinen e prapme te librit ne fjale :

„ „Kenget e Milosaos“ eshte poema e pare shqip dhe vepra me e njohur e Jeronim De Rades.Ajo eshte mbeshtetur ne poezine popullore tradicionale te kolonive arbereshe te Kalabrise.Profesori i mirenjohur i letersise shqiptare Dhimiter S.Shuteriqi ka meriten e madhe
te paraqitjes dhe te pershtatjes ne gjuhen e sotme te kesaj perle.Ai e beri De Raden te na flase „ ne gjuhen e sotme“ me "gjuhen e tij“. „