Monografia “Hasan Prishtina” (13)
Roli i Hasan Prishtinė nė udhėheqjen e kryengritjes sė pėrgjithshme tė Kosovės
Prof. Dr. Branisllav Sinadinovski
Pas arritjes nė Kosovė, nė vendlindje, Hasa Prishtina dhe kushėriri i tij, Zejnullah beu, u vendosėn te miku i tyre i vjetėr dhe revolucionar, Ahmet Delija, i cili, derisa Hasani ishte deputet nė Parlamentin turk, tre vjet i kaloi nė burgun turk. Hasan Prishtina nuk humbi shumė kohė, kėshtu qė nė Drenicė dhe nė gjithė Kosovėn shumė shpejt u pėrhap lajmi pėr arritjen e tij nė vendlindje. Mė 5 maj 1912 nė shtėpinė e Ahmet Delisė u tubuan pothuaj tė gjithė krerėt e Drenicės dhe Kosovės, tė cilėt donin ta takonin udhėheqėsin e tyre, por edhe tė informohen pėr situatėn e pėrgjithshme dhe planet e ardhshme tė Lėvizjes Ēlirimtare Shqiptare, duke i shtruar Hasanit shumė pyetje.
I emocionuar, por edhe i mbushur me plot gėzim, Hasan Prishtina, pasi i pėrshėndeti tė pranishmit, duku iu drejtuar me “vėllezėr tė dashur”, nė fjalimin e tij tė shkurtė, nė veēanti theksoi: “Nata e gjatė aziatike pesėshekullore duket se po perėndon, perandoria e kalbur po shuhet. Fuqitė e mėdha evropiane hartojnė plane tė fshehta, kurse fqinjėt tanė po mprehin thikat qė tė na e ngulin pas shpine. Populli ynė gjendet para njė pozite fatale. Nga secila anė nė kanoset rreziku. Duhet tė jemi esėll dhe tė kujdesshėm. Duhet tė bėhemi zot tė tokave tė stėrgjyshėrve tanė. Dhe duhet t’i mbrojmė ashtu siē i kemi mbrojtur ēdoherė, me gjak. Kėtė mund tė bėjmė tė bashkuar, si njė grusht. Unė u largova nga Parlamenti i ndyrė turk. Tre vjet i kalova atje. Gjithnjė isha i pakėnaqur. Aq hapur iu kundėrvėnė, sa qė mė quajtėn deputet kryengritės. Me gjitha forcat jam munduar t’i mbroj tė drejtat tona, tė cilat ishin tė garantuara me Kushtetutėn e viti 1908, po ishte kot. S’patėm mundėsi t’i pėrjetojmė. E sollėm alfabetin dhe hapėm disa shkolla. Disa fėmijė tė Kosovės ia dėrgova Luigjit nė shkollėn e mėsuesisė nė Elbasan. Tėrė pasurinė e shkriva pėr hapjen e shkollave shqipe. Por, xhonturqit e pandershėm na tradhtuan. Nuk i plotėsuan premtimet. Kabineti i Halim Pashės i hodhi tė gjitha. Ai vetė para deputetėve tha se: rreziku mė i madh i Turqisė, nga tė gjithė popujt qė jetojnė nė territorin e saj, janė shqiptarėt Na kanoset rreziku i madh nėse ky popull zgjohet nga gjumi i thellė dhe fillon tė mėsojė nė gjuhėn amtare. Nėse ndodh kjo, atėherė Turqinė evropiane do ta marrė lumi. Kėshtu tha Halim Pasha, kurse kėsaj unė iu kundėrvura mė 11 janar, 1912, nė mbledhjen e Parlamentit. Haptas thashė: nėse nuk plotėsohen kėrkesat tona, do tė shpėrthejė revolucioni, kurse ndėr tė parėt qė do ta kapė pushkėn, do tė jem unė. Ndėrkaq shenja e fillimit tė kryengritjes do tė jetė kur unė t’i veshi opingat dhe tė dal nė Drenicė. Dhe e mbajta fjalėn. I shita tė gjitha depot qė i kisha nė Shkup. Sot, nė kullėn e kėtij heroi besnik, do ta ngremė flamurin e lirisė, atė tė Skėnderbeut dhe do t’i shpallim luftė Turqisė”.
Pas pėrfundimit tė fjalimit sa tė zjarrtė aq edhe emotiv, tė gjithė ata qė ishin prezent e nėnshkruan tekstin e pėrgatitur nga Hasan Prishtina, i cili, nė fakt, ishte betimi, nė tė cilin potencohej: “Betohemi dhe japim besėn burrėrore se do tė flijohemi, dhe nėse duhet me duart tona kurban do t’i bėjmė fėmijėt tanė”. Gjithashtu u potencua se betimi nuk bėhej vetėm pėr luftėn kundėr Turqisė, por edhe pėr rezistencė tė armatosur kundėr tė gjitha atyre qė do ta sulmonin popullin shqiptar. Pos betimin, Hasan Prishtina shkroi edhe dy letra: njėrėn drejtuar sulltanit turk nė Stamboll, kurse tjetrėn pėr Nexhip Dragėn nė Mitrovicė. Tė dy letrat u dorėzėn nga Ahmeti Delija, i cili nė tė njėjtėn ditė letrėn pėr sulltanin ia dorėzoi prefektit turk tė Vushtrrisė. Nė kėtė letėr, e cila nė tė vėrtetė, paraqiste shpalljet kryengritjes sė pėrgjithshme nė Kosovė, Hasan Prishtina qartė kishte shkruar: I bindur se politika mizore turke vazhdon tė aplikohet nė Shqipėri, ashtu siē deklarova nė Parlament, sot e ngre flamurin kryengritės kundėr qeverisjes sė Turqisė”.
Nė letrėn drejtuar Nexhip Dragės nėnvizohej se: “Tė gjithė kosovarėt nė krye me mua, e ngritėm flamurin kryengritės kundėr xhonturqve. Nėse nuk do tė veēohesh nga populli i Kosovės, ky njeri e ka pėr detyrė tė tė sjellė tek unė dhe miqtė e mi”. Mirėpo, Nexhip Draga nuk iu pėrgjigj ftesės me arsyetim se ėshtė i “sėmurė”, kėshtu qė nga Mitrovica Ahmet Delija u kthye i dėshpėruar. Po kėshtu njė numėr i vogėl i feudalėve shqiptarė nė fillim nuk e pranuan betimin, por mė vonė iu bashkėngjitėn kryengritjes. Pėr Hasan Prishtinėn mė i rėndėsishėm ishte fakti se masat e gjėra popullore pa u hamendur e pranuan betimin dhe e pėrkrahėn kryengritjen. Vendimi pėr kryengritje nė Kosovė, nė tė vėrtetė u soll nė njė mbledhje tė fshehtė qė u mbajt nė Stamboll, mė 12 janar 1912, kur u vendos qė Hasan Prishtina tė shkojė nė Kosovė dhe tė qėndrojė nė krye tė kryengritjes, kurse Ismail Qemali tė vizitojė mė shumė shtet evropiane pėr tė marrė pėrkrahje dhe ndihmė financiare pėr kryengritjen.
Edhe pse ishte nė dijeni tė pėrgatitjeve pėr kryengritje nė Kosovė, pushteti turk nė fillim tė njėjtėn nuk e mori seriozisht. Por, kur u vetėdijesua pėr rrezikun qė i kanosej interesave dhe sigurimit tė Turqisė, shėrbimeve pėrkatėse iu dha pėr detyrė tė dėrgojnė nė Kosovė njerėz mė tė aftė me njė qėllim tė vetėm - t’i zbulojnė organizatorėt e vėrtetė tė kryengritjes dhe pastaj tė njėjtėt t’i likuidojnė. Sekretari kryesor i Komitetit tė Shkupit nė Prishtinė mori pėr detyrė ta gjejė dhe vrasė Hasan Prishtinėn.
Vendimi konkret pėr kryengritjen e pėrgjithshme nė Kosovė u soll mė 21 – 25 maj, 1912, nė Kuvendin e Junikut, nė tė cilin Hasan Prishtina, u drejtua me kėto fjalė: Kur nuk ke shokė, mbėshtetu nė kokėn tėnde, qė do tė thotė ta bėsh luftėn vetė, duke mos llogaritur nė ndihmėn e tė tjerėve. Kėto po ua them juve, tė dashur vėllezėr, qė kenė ardhur nga vilajetet tjera, sepse me burrat e Kosovės kemi biseduar dhe do tė bisedojmė. Unė i vesha opingat dhe u nisa drejt Kosovės. U takova me luftėtarėt dhe udhėheqėsit. U nisa nga Drenica ime. Sa pėr ta ditur ju, unė jam nga Polaci. Edhe nėna ime ėshtė drenicase, nga malet qė shtrihen midis Vushtrrisė dhe Mitrovicės, ku i madhi e vogli fle mė pushkė nėn kokė, kurse nė punė shkon me pushkė nė krah. Prandaj, besėn e parė atdheut ia dhashė me malėsorėt e Drenicės, nė fillim vetė, pastaj nė grup dhe nė fund me tė gjithė bashkėrisht. U betuan edhe viset tjera. Fshatarėsia gjithsesi ishte e pėrgatitur, udhėheqėsit me dilema...
Duke iu falėnderuar aftėsive tė veēanta organizative dhe bashkėmendimtarėve tė vendosur, siē ishin Bajram Curri, Isė Boletini, Ahmet Delija, Idriz Seferi, Hasan Ferri, i riu Azem Bejta e tė tjerė si dhe gjendjes sė vėshtirė dhe tė papėrballueshme tė popullatės sė okupuar shqiptare, lideri i Lėvizjes Ēlirimtarė Shqiptare, pėr njė kohė tė shkurtė arriti t’i tubojė rreth 10.000 luftėtarė. I trimėruar nga ky fakt, Hasan pėrgatiti Memorandum me 14 pika, tė cilėn ia dėrgoi Turqisė dhe fuqive tė mėdha evropiane. Nė to kėrkohej:
1. Me pėrdorue nė Shqypni nėpunės tė praktikuem qi dijnė gjuhėn e zakonet e vendit;
2. Me ba shėrbimin ushtarak vetėm nė Shqypni e Maqedoni, pėr jashta kohės sė luftės;
3. Me ba e me vu nė zbatim ligje tue u bazue nė ligjen e maleve pėr disa krahina nė tė cilat asht forcue me fakte se nuk mund tė nxirret kurrnjė fryt prej organizimit tė drejtėsisė;
4. Me i dhanė shqyptarėve armėt e nevojshme e moderne, mėnyra e tė damit tė cilave do t’i pėrkitte Qeverisė;
5. Me themelue e me hapė shkolla reale nė tė gjitha Prefekturat e qendrave tė Kosovės, tė Manastirit, tė Shkodrės e tė Janinės, qė numrojnė ka njė popullsi ma se 300.000 frymėsh, me hap edhe shkolla bujqėsije si tė Selanikut, mbasi vendi me krejt kuptimin asht nje vend bujqėsie si dhe me shti nė program tė mėsimeve gjuhėn e vendit;
6. Me hape shkolla teologjike moderne nder vende ku asht nevoja;
7. Me kenė i lirshėm nė Shqypni tė hapunit e tė themeluesit e shkollave private;
8. Me u mėsue gjuha e vendit nė shkollat fillestare, qytetse e nė gjimnaze;
9. Me i dhanė randsi tė posaēme tregtisė, bujqėsisė e punėve botore si edhe me plotsue e me pėrhapė udhėt e hekurit;
10. Me u vu nė veprim organizimin e krahinave;
11. Me u kujdesue me ruejtė ma fort se pėrpara zakonet e tradicionet kombėtare;
12. Me e ēpallė amnistinė, pa vėshtrue klasė e racė, pėr tė gjithė othomanėt qė kanė marrė pjesė nė kryengritje, pėr komandantėt, oficeret, nėpunėsit e ushatrėt qė kanė lanė ushtrit e vendet e veta si dhe pėr tė liruaimit e t’ikunit prej burgut nė kohėn e kryengritjes;
13. Me u dhanė ēdamin, mbas ēmimit tė vėrtetė, prej Qeverisė Turke pėr tė gjitha ato shpija qė u prishen ma para e nuk u kje dhanė tė zotve ēdamimi si dhe pėr ata qė u prishen e u rrenue kėsaj here;
14. Me i marrė nė gjyq tė naltė pjesėtarėt e kabineteve tė Haki e tė Sait Pashės.
Menjėherė pas dėrgimit tė Memorandumit, kryengritėsit ia filluan aksionit. Tė ndarė nė mė shumė grupe, grupi i parė, nė krye tė sė cilės ishin Hasan Prishtina dhe Bajram Curri, kishin pėr detyra ta marrin Pejėn. Duke iu falėnderuar 20.000 kryengritėsve, pėr njė kohė tė shkurtė u vendos kontrolli i plotė nė qytet dhe rrethinė. Shumė shpejt kryengritja u zgjerua edhe nė viset tjera, ku konfliktet e pėrditshme ishin pamje e zakonshme, kėshtu qė e tėrė Kosova ishte nė gjak. Mė 1 dhe 2 gusht, 1912, nė fshatin Haraliq, afėr Prishtinės, u mbajt edhe njė kuvend, nė tė cilėn Hasan Prishtina kryengritėsve tė pranishėm, iu drejtua me kėto fjalė: “Vėllezėr! Kosovėn dhe tė gjitha tokat shqiptare do t’i ēlirojmė, do t’i bashkojmė dhe vetė do t’i drejtojmė kah njė ardhmėri e ndritshme. Evropa dhe fqinjėt nga ne kėrkojnė qė atdheun ta trajtojmė si mall tregu. Jo, asnjėherė. Atdheu ėshtė ideali ynė mė shtrenjtė. Nuk dolėm nė mal pėr ta shpėtuar njė fshat apo njė fis. Dolėm pėr ta ēliruar Kosovėn. Tė krijojmė unitet dhe jo ndarje, trimėri dhe jo frikė. Ne asnjėherė nuk mendojmė se lirinė do tė na sjellė dikush nga jashtė. Vetėm pushka jonė do t’i detyrojė armiqtė t’i lėshojnė gėrshėrėt, me tė cilat duan tė prenė copa tė atdheut tonė. E dimė se armiku numerikisht ėshtė i madh, mė i armatosur dhe mė i pasur. Por kjo nuk na frikėson. Largojini ata qė frikėsohen, sepse ai qė frikohet edhe humb. Kush mbetet i pathyeshėm, ai fiton..., “Pasha gjakun ilir, nuk ka jetė dhe lumturi pėr ne, pa ēlirim nga tė huajt dhe bashkim tė territoreve shqiptare”. (VIJON)
Epoka e re
Krijoni Kontakt