Omer Kaleshi

[Fiori]

Edhe pse piktori është me gjak të përzier, pasi gjyshja e tij nga nëna është maqedonase instinktivisht në pikturën e tij është shënuar gjurma tipike e origjinës shqiptare. Madje Kaleshi flet shumë bukur shqip. Por ai thotë se mbi të gjitha është artist dhe nuk është nacionalist. "Nëse jam me gjak të përzier ndihem mirë, sepse unë kam brenda vetes shumë kultura të popujve të Ballkanit, nga të cilat kam përfituar".


-Në Shqipëri vij për ikonat e Onufrit

Piktori i njohur me origjinë shqiptare Omer Kaleshi ka mbërritur ditën e enjte në Tiranë së bashku me shkrimtarin dhe përkthyesin francez të letërsisë klasike greke Zhak Lakarrier. Edhe pse piktori është me gjak të përzier, pasi gjyshja e tij nga nëna është maqedonase instinktivisht në pikturën e tij është shënuar gjurma tipike e origjinës shqiptare. Madje, Kaleshi flet shumë bukur shqip. Por, ai thotë në intervistën për gazetën "TemA" se mbi të gjitha është artist dhe nuk është nacionalist. "Nëse jam me gjak të përzier ndihem mirë, sepse unë kam brenda vetes shumë kultura të popujve të Ballkanit, nga të cilat kam përfituar". Për herë të tretë si një udhëtar i pandreqshëm vjen në Shqipëri me pikësynim që të rishikojë edhe njëherë pikturat e Onufrit. Është i magjepsur nga e kuqja e tij.



-Zoti Kaleshi, ju vini për herë tretë në Shqipëri, çfarë ju sjell në këtë vend?

Herën e parë kam qenë më 1989. Kanë kaluar 13 vjet. Ishte koha e Ramiz Alisë dhe mua më bani shoqni nji miku im, Sadik Kaceli. Me atë i kam ba një vizitë Shqipnisë. Ne ishim në Shkodër, Vlorë, Gjinokastër, Berat, Korçë. Më kanë pëlqyer shumë ikonat e Beratit, të Korçës, më tepër e kuqja e Onufrit dhe ikonat e atij. Dhe Gjinokastra më ka pëlqyer shumë si qytet. Herën e parë ka qenë kështu, ndërsa herën e dytë kam qenë pas një filmi që ma ka ba Maqedonia duke marrë pak edhe prej Shqipërie, sepse filmi u ba në Maqedoni, në Turqi, edhe edhe në Paris, në Francë. Unë erdha me vu diçka prej Shqipnie edhe herën e parë kur ishja këtu unë kisha parë ikonat e Onufrit edhe Beratin dhe më propozohet me punue diçka në Berat. Unë nuk erdha këtu në Tiranë, shkova vetëm atje, dhe u ktheva në Shkup. Kjo qe hera e tretë dhe shkak ishte që erdhi Zhak Lakarrieri këtu. Këtu në Galerinë Kombëtare të artit parashihet me u ba një ekpozitë në vitin që vjen, në mars, ku do të bëhet edhe në Kosovë.



-Mësuam se origjina juaj e hershme është Mati. Kur ka ikur familja juaj prej andej?

Duhet të ketë nja njëqind vjet, dyqind a treqind vjet. Nuk e di sa, vetëm unë e di se më plaku im ka ardhë e ka qenë në Kërçovë te një katund që quhet Provadisht, prandaj e kena mbiemrin Kaleshi. Ai i pari që ka qenë, ai që dimë ne ka qenë Sulejman Matiani dhe ai është vendosë atje. S'e dimë mirë, mund të ketë pasë ndonji gjakmarrje dhe ai ka ikë atje dhe asht vendosë në nji katund në Kërçovë.



-Po si vazhdoi historia e familjes tuaj?

Ne jetojmë në Kërçovë, në një katund në Serbi. Dhe mbasandej mbas Luftës së Dytë Botnore kemi emigrue më 1956 në Turqi. Shkuem në Stamboll dhe unë atje mbarova Akdeminë e Arteve. Si mbarova akademinë, shkova në Francë edhe tashti atje jetoj.



-Ju kujtohet se në cilën kohë mjedisi kulturor francez filloi të tregonte vëmendje për pikturën tuaj?

Shteti asht shumë zor të vlerësonte. Unë shkova si emigrant atje dhe duhej të punoja. Unë nuk kisha mundësi me ekspozu, vetëm punoja e tash e disa vjet dhe pastaj filluen me u shitë piktura, me marrë pjesë nëpër sallonet që bëhen në Francë dhe ashtu ngadalë-ngadalë dhe tashti kam dy galeri që ekspozoj atje. Por ma tepër puna ime bahet në Turqi. Atje kam shumë galeri.



-Ju jeni me origjinë shqiptare dhe nëna juaj është maqedonase. Ku keni mësuar ta flisni kaq bukur gjuhën shqipe?

Familja jonë ka emigrue në fillim në Turqi. Ne vllaznit ndërmjet flasim shqip edhe maqedonisht. Maqedonishten dhe shqipen e kemi mësue që kur ishim fëmijë. Nga nënë plaka e kemi mësu maqedonishten, ma para asht thanë maqedone. Atëhere katundi i Serbisë ishte i gjithë shqiptar. Kështu në katund ne mësuam gjuhën shqipe, ama tashti këta që vijnë djem të rinj dalëngadalë më duket se vijnë e harrojnë gjuhën shqipe, sepse bajnë turqisht edhe shkollat fillore.



-Keni jetuar si maqedonas apo si shqiptar, cilat janë lidhjet e tua me origjinën?

Nanëplaka ishte maqedone. Nana ime fliste edhe shqip edhe maqedonisht. Ajo kur u martua u bë muslimane. Gjithë kishte pesë fëmijë dhe ne jetuam si musliman. Babai im dhe më plaku gjithë kanë qenë hoxhallarë dhe modelista në kohën e otomanëve se kanë mësue në Medrese në Stamboll dhe kanë qenë modelista në Shkup edhe në Manastir.



-Ndërsa tani jeni i pasionuar mbas ikonave, kujtoni se ato janë kultura më përfaqësuese e Shqipërisë apo e Ballkanit në gjininë e pikturës?

Ikonat më kanë pëlqye gjithnji se asht portreti në to. Unë kam ba gjithmonë portret. Në Ballkan ose në Rusi, kudoqoftë teknika e ikonave më ka interesue gjithnji. Në Berat ka shumë ikona dhe ka qenë nji shkollë e madhe ajo. Shkolla e Beratit ka qenë shumë e madhe, po edhe në muzeun ikonografik të Korçës ka shumë ikona.



-Nëse ju përmendët që zhanri juaj i pëlqyer në pikturë është portreti, cilat janë teknikat që përdorni?

Unë nuk vizatoj. Asnjiherë nuk kam vizatu. Nuk kam ba përparime duke vizatue skica, por vetëm kam punu drejt në pëlhurë edhe me ngjyra vaji. Nuk punoj tjetër teknikë. Edhe në akademinë e Turqisë unë asnjiherë nuk kam punuar në atelie me modelin. Të gjithë nxënësit atje ishin të detyruem të punonin me modelin. Unë vetëm shëtisja nja katër apo pesë muej dhe mësuesi më tha nji ditë, "çfarë ban ti kështu, nuk mësohet kështu. Ti nuk punon" dhe nji ditë unë punoj në shtëpi dhe qysh atëhere unë nuk punoj me model, gjithnjë kam punue në atelie vetë.



-Pra, ju nuk hidhni në telajo atë që shihni?

Dëgjoni diçka interesante! Nji profesor yni pruni në atelje nji dru me rranjë dhe u thotë shikojeni këtë drunin nxanësve. Edhe nxanësit e shikojshim mirë edhe tash e mori atë drunin dhe e qiti përjashta. Me siguri që nxanësve u ka mbet diçka në mend dhe secili vizatoi diçka. Dhe unë vizatova diçka dhe tjetër vizatim nuk kam ba në jetë. Edhe më ka mbet ndër mend ajo që tha profesori "Shihni mirë" dhe që nga ajo kohë gjithë sa shoh nëpër rrugë, fshatarë apo njerëz të tjerë i shikoj mirë e i punoj në atelie.



-Si i keni krijuar lidhjet tuaja me Kadarenë e personalitete të tjera të kulturës të Shqipërisë e Kosovës?

Kadarenë e pashë njiherë në Francë para se të vinte në ambasadën e Francës dhe e pashë në një ekspozitë kur e organizoi Izet Çuli, një personazh interesant që jeton në Francë që organizoi një ekspozitë për Ibrahim Kodrën dhe atë e pashë mbas tij?



-Ju e kishit lexuar veprën e Kadaresë?

Kisha lexuar dy vepra, sepse ishin përkthyer turqisht "Gjenerali i ushtrisë së vdekur" dhe "Gjuha e gurit" ("Kronikë në gurë"). Tashti janë përkthyer edhe dy-tre romane të Ismailit dhe këto i lexova në Francë.



-Por ju njihni edhe mjaft personalitete të kulturës kosovare...

Njoh shumë se kam bërë dy ekspozita atje. Piktorë që janë mosha ime i njoh. Ama këta të rinjtë nuk i njoh. Në Francë kishte një muaj për kulturën shqiptare. Kishte emra të njohur të baletit por ishte aty edhe Fatos Arapi e Ali Podrimja nga Kosova dhe u bamë miq atje.



-Bëheni miq me personalitete të tilla, se jeni artistë apo shqiptarë?

Si shqiptarë natyrisht. Aliu është prej Kosove, por edhe si artist, vetëm sepse unë nuk e kam shumë merak nacionalizmin. Jam kështu një njeri prej Ballkani, shqiptar, maqedonas. Kur isha në Shkup më pyetën "si ndaheni domethënë si e quani veten maqedonas, francez, turk apo shqiptar". Unë thashë "Shiko nuk e di çka jam, vetëm se nanëplaka ime ka qenë maqedone, baba im ka qenë shqiptar, jam nënshtetas turk se kam ba një akademi atje, tashti jetoj në Francë.


Marre nga gazeta Tema

[ChuChu]

Ne botën e ngjyrave te Omer Kaleshit


Nga Luan Rama (Paris) @ SPEKTRI

Omer Kaleshi është me origjinë nga Kërçova e shqiptarëve të Maqedonisë. Jeta dhe itineraret e tij rrokin pothuaj një pjesë të mirë të Ballkanit: përkundja në botën shqiptare, fëmijëria dhe adoleshenca në Maqedoni, studimet në Turqi për të ngjizur më pas në botën e tij krijuese temën dhe dramën ballkanike, dervishët dhe barinjtë, ehon e luftrave dhe klithmën për paqen. Ai jeton dhe krijon në Paris, në bulevardin Arago, në një studio që gjëndet në çatinë e një ndërtese ku artisti mund të ngjisë pothuaj shkallët drejt qiellit. 30 vjet krijimtari në Paris nuk janë pak në jetën e një piktori, i cili shpreson më së fundi, të ekspozojë dhe në Shqipëri pikturat e tij. Kjo do të ndodhë në mars të vitit të ardhshëm, ç'ka do të shënojë dhe pikëtakimin e parë me publikun e gjerë, paçka se tashmë piktura e tij njihet dhe në vendin tonë.
Në botën e tij krijuese kanë lënë gjurmë padyshim autorë të mëdhenj të artit piktural, ndër të cilët mund të përmendim veçanërisht Goya-n, Picasso-n, Bacon, etj.
Goya, rruga e mundimshme drejt njohjes
Imazhet e tablove të para të Goya-s (Gojës) kanë mbetur tek ai ende të gjalla, në të njëjtat impresione si në vitet e rinisë, kur para tij, student, zbuloheshin portrete e personazhe të atij piktori që do të bëhej idhulli i tij. Ishte Francisco Goya, më i madhi dhe më demoniaku i spanjollëve. Kur profesori i shkollës iu kërkoi studentëve të zgjidhnin piktorin e tyre të preferuar apo mjeshtrin model, Omeri zgjodhi menjëherë Goya-n. Pse vallë Goya-n dhe jo ndonjë tjetër? Ndoshta fryma dramatike, ngjyrat, portretet popullore?...Pikërisht miti i këtij piktori nga tokat e Spanjës, nga Aragona, do ta tërhiqte të merrte që i ri rrugët drejt Madridit e Toledos, të hynte në botën e madhe e të magjishme të muzeut të El Prados për të parë nga afër atë, që vite me rradhë kishte parë në albume, atë që për vite kishte ëndërruar ta shihte realisht, si pëlhurë, ngjyrë, lëvizje peneli, linjë...Mjeshtri do t'i shfaqej kështu me gjithë hiret e tij. "Capricios"... "Disparates"... Të mrekullueshme tablotë e tij të serisë së famshme si "disparate volante", "disparate disordonato", "disparato ridiculo"...Më tutje "Kolosi"...Ç'figurë madhështore! Pastaj e pa atë në kishën e "San Antonio de la Florida"... "Goya gjithë jetën ka pikturuar njeriun... - të thotë pas një meditimi të gjatë Omeri. - Më kujtohet kur para 20 vitesh shkova në "Metropolitan Museum" të New York-ut ku pashë veç të tjerash dhe një vizatim-autoportretet të Goya-s. Nuk di pse portreti i tij m'u përafrua me atë të Betovenit. Kishte diçka të ngjashme e dramatike në të dy portretet e tyre. Ndoshta sepse ai ishte në pikturë po aq i madh sa Betoveni në muzikë, apo se që të dy kishin jetuar të njëjtën epokë, të njëjtën dramë, të shurdhuar që të dy, ndoshta arti i tyre dramatik e tragjik..."
Një ditë, kur Omeri më tregonte për pikëtakimin e tij të parë me pikturën e Goya-s në "Museo El Prado", unë përpiqesha ta rikrijoja dhe ndërtoja si në një mozaik, pjesë pjesë, atë pikëtakim aq të pritur nga piktori i ri. Dhe kjo sepse pak kohë më parë unë vetë kisha zbarkuar në Puerta del Sol të Madridit, duke menduar po për Goya-n dhe torerot e toreadorët e tij. Pikërisht atje në Puerta del Sol, që spanjollët thonë se është vendi më i zhurmshëm i botës, mjeshtri plak kishte pikasur portretet më të fuqishme të tij, "mahat" e popullit, mëkatarët, lypësit, të varfërit, ata që kryqëzoheshin atje kur dikur zhurmonin rrugët e mëdha të Madridit, kafe Mahor, Arena, Karmeni apo Alkala dhe ku "aguadorët" shisnin ujin e freskët të çezmave Malebianca. Pikërisht aty Omer Kaleshi kishte gjetur po ato portrete që kishte hasur në tablotë e mjeshtrit të tij, veçanërisht në tablotë e fundit, atëherë kur piktori plak, i shurdhët dhe duke pritur vdekjen thërriste: "Ya es hora"! ("Erdhi ora për të ikur nga kjo botë!")
Periudha pikturale që e ka influencuar më shumë pikturën e Kaleshit është padyshim ajo që kritikët e artit e quajnë "la peinture noire" apo "piktura e zezë", me krijime të piktorit në fundin e jetës së vet e ku disa kritikë e kanë cilësuar "la descente aux enfers", pra "zbritja në ferr". 14 tablo të vendosura në muzeun "El Prado" (më parë ato ishin në shtëpinë e Goya-s në "Quinta del sordo" ("Shtëpia e shurdhit"), në tone të errta dhe me personazhe mjaft popullorë si njerëz nga rruga, pleq, fallxhorë, fytyra lypësish, etj, siç i shohim në "Pasco del santo oficio", "El aquerale", "La romeria de San Isidor", etj. Portrete disi të mjergullta, me vështrim të humbur, ndjesi e atmosferë që e gjen në një formë tjetër në portetet e Omerit. Megjithatë koncepti piktural i Omerit afrohet me shumë me një nga tablotë e Goya-s të kësaj periudhe. Bëhet fjalë për "El Perro", ("la tête de chienne") apo "koka e qenit", emërtime këto të vëna nga kritika dhe jo nga vetë autori, një tablo me tone okër, ku ndryshe nga gjithë piktura e "senjor" Goya-s, piktori i madh e ka ndarë tablonë në dy pjesë, ç'ka nuk e shohim në pikturën e tij, pra një prerje me një fill-ndarjeje ku shfaqet koka e një qeni. Çuditërisht shumica e tablove të Omerit ka pikërisht këtë ndarje, koka që nderen mbi këtë fill, apo koka që shfaqen pas kësaj ndarjeje, dhe ku ndarja është përgjithësisht në pjesën e dytë të tablosë. Por ajo që befason më shumë është përafrimi kompozicional i portreteve të "dramës ballkanike" (koka që zgjaten mbi vijën ndarëse për të parë përtej) dhe "kokës së qenit" që zgjaten mbi barierën-ndarëse që të shohë nga ne.
Omeri është i dashuruar prej vitesh pas pikturës së Goya-s. Po të shkojë në Madrid, patjetër që do të ndalet dhe në varrin e Goya-s në kishën e San Antonio de la Florida. "Mjeshtri flë", - mendon Kaleshi, por vepra e tij gjigande rri zgjuar"... "Goja punonte natën dhe unë duket se e kam imituar në këtë drejtim. Andre Malraux thoshte se "tek Goya nuk ka dritë natyrore, por artificiale, një lloj ndriçimi teatral"...

Në magjinë e Bacon dhe Picasso
- Përse e pëlqen Francis Bacon? - e pyeta një ditë Omerin në studion e tij. - Sepse është origjinal dhe nuk i përngjan dikujt tjetër, - m'u përgjigj. Ai filloi të merrej vonë me pikturën, atëhere kur ishte 30 vjeçar. Në një moshë të tillë fillova dhe unë. Ngasjen për tu marrë me pikturën, atij ja dha një ekspozitë e Picasso-s, ndërsa unë mendova të merrem me pikturën kur pashë ekspozitën e Henry Moore, në Shkup. Ai kurrë nuk ka pikturuar një peisazh. Unë gjithashtu. Ai preferon figurën njerëzore, atë preferoj dhe unë."...Ashtu si Bacon, edhe ai e eviton prezencën fizike të personazheve. Çuditërisht, Bacon nuk preferonte të kishte pranë dikë kur ai pikturonte. Piktura e tij krijohet në vetminë e tij, në marrëdhënien e vetme mes figurës dhe atij. Shpesh ai përdorte fotografitë e miqve të tij. "Peindre, c'est ma verité" ("Të pikturoj, kjo është e vërteta ime"), - thoshte Bacon. Kjo është po kaq e vërtetë dhe e qenësishme edhe për Omerin, madje shprehje e ekzistencës së tij.
Pikturën e Bacon ai e pa për herë të parë kur udhëtonte si student në Londër më 1964, në një ekspozitë të hapur në "Tate Gallery". Për herë të parë do të shihte figurat surrealiste dhe të deformuara të këtij piktori që shpesh i kujtonin Soutine e Kokoschka, edhe pse në fakt ai pëlqente nga anglezët veçanërisht Turner, peisazhet e mrekullueshme të piktorit të madh. Duke rishikuar kompozimet e periudhës së hershme të Omerit, fundit të viteve 60-të, pra ajo e periudhës së parë, ajo ç'ka spikat në pikturën e tij në mënyrë të befasishme është "gjymtimi" apo "amputimi" i figurës, pra dhënia e saj përmes një koke, apo një kokë dhe një këmbë, një kokë e mbështetur ndaj një këmbe, etj, duke nënkuptuar njëkohësisht dhe tërësinë e gjithë figurës. Edhe tek Bacon, padyshim në një stil krejt tjetër, "shpërbërja fizike e trupit është evidente: trupa pa krahë, pa kokë, pa këmbë, të konvulsuar dhe ku amputimi nuk e shqetëson publikun, përkundrazi, e bën atë krejt të veçantë dhe origjinale. Në një distancë kohe tridhjetvjeçare, Omeri i rikthehet "amputimit" në një mënyrë të re: në tablonë e fundit të tij, në një sfond të bardhë, varur në një litar, një shportë mbart një kokë njeriu. Normalisht, një kokë në një shportë mund ta shtangë apo frikësojë publikun, por tabloja e Omerit ngjall ndjesi të tjera: koka është gazmore, disi e habitur, hokatare.
Një nga piktorët e tij më të dashur është gjithashtu Picasso, veprat e të cilit i kishte parë që në kohën kur ishte student në albumet e Akademisë së Arteve në Stamboll e më pas në galeritë dhe muzeumet pariziane. Kaleshi i ri atëhere nuk e kishte menduar se një ditë ai do të ekspozonte në të njëjtën sallë bashkë me Picasso-n. Këtë do t'ja bënte të mundur piktori i njohur dhe miku i Picasso-s, Edouard Pignon, i cili organizonte ekspozitën e përvitshme pariziane "Salon de mai" ("Salloni i majit"). Atë vit, më 1974, një vit pas vdekjes së piktorit të madh, hapja e sallonit u bë në homazh të Picasso-s. Kaleshi u prezantua me një tablo: një portret "Tête d'enfant" ("Kokë fëmije"). "Pignon thoshte se "Picasso ofron një liri të përgjithshme për njerëzit, popullin, për idetë dhe artet". Duke perifrazuar këtë thënie të mikut të Picasso-s, Kaleshi shton : "Nëse më parë piktorët e mëdhenj, duke folur për artin e tyre, këmbëngulnin se e rëndësishme është të "kërkosh", pra "chercher", Picasso thoshte për artin e tij "je trouve", pra "unë gjej". Por në vijim të këtyre dy pozicioneve, duket se Omeri qëndron mes të dyjave. "Në fakt që të gjesh të bukurën, harmoniken, artin e bukur, duhet të kërkosh! Pra ne kërkojmë gjersa gjejmë atë që prek publikun, artin e vërtetë". Nga Picasso, Omeri pëlqen përgjithësisht artin e tij figurativ, portretet, figurën njerëzore, veçanërisht "epokën rozë", apo "blu", dhe jo aq pikturën e tij kubiste apo abstraksioniste. "Picasso ishte një revolucionar i madh i artit të pikturës, duke i dhënë asaj dimensione të reja. Jo më kot ai thoshte se "piktura është një armë për të luftuar"., një lloj ndriçimi teatral"...

[Albo]

Intervista e piktori të famshëm shqiptar që u shua dje në Paris, Omer Kaleshi: Jetoj për të pikturuar



Piktori i shquar shqiptar, Omer Kaleshi, ndërroi dje jetë në moshën 90-vjeçare. Artisti i madh lindi në vitin 1932 në fshatin Kastriot të Kërçovës. Pasi mbaroi shkollën fillore dhe të mesme në vendlindje, në vitin 1956 emigroi në Turqi me gjithë familjen. Në vitin 1959 Kaleshi nisi studimet në Akademinë e Arteve të Bukura në Stamboll, në degën e pikturës.

Ekspozitën e parë personale në galerinë “Robert College” në Stamboll, Kaleshi e hapi në vitin 1963, ndërsa në vitin 1965 mbaroi studimet dhe hapi disa ekspozita, në qytetet Ankara, Beograd, Shkup. Duke filluar nga viti 1965 Omer Kaleshi u vendos në Paris, Francë, ku jetoi deri në fund. Kaleshi në vitet 1966-1967 ka ekspozuar punimet e tij, ndër tjera edhe në: Hagë – “Salloni i piktorëve të pavarur”, “Salloni internacional i pikturës”, në Paris – “Salloni i realiteteve të reja”, “Qendra kulturore 17”, në Lecce të Italisë – “Salloni i majit”, etj. Ai njihet për pikturimin e kokave të fshatarëve të vendlindjes së tij. Më 1956, pas shumë ekspozitave dhe përvojave profesionale në të gjitha galeritë e arteve të kryeqyteteve dhe qyteteve të famshme. Më poshtë është një intervistë që piktori i famshëm dha 5 vite më parë për revistën Symbol.

Po e fillojmë këtë bisedë me vendlindjen tuaj. Pse gjithë kjo nostalgji në krijimtarinë tuaj? Çka ju mungon që preokupoheni kaq shumë me të?

OMER KALESHI: Po vendlindja është mall. Të gjithë artistët (shkrimtarë, këngëtarë, piktorë) i kthehen vendit ku kanë lindur, ku kanë kaluar fëmijërinë dhe rininë. Njerëzit në pikturat e mia ngjajnë shumë me njerëzit e vendit tim, ashtu siç i kam mbajtur mend.

Ky është një motiv i përhershëm në krijimtarinë tuaj.

KALESHI: Mbizotëron, por ka edhe motive të tjera. Arti im është i lirë, merr ku të mundet, por nuk është i angazhuar, nuk ka asnjë mesazh.

Pra ju i përmbaheni atij parimit sipas të cilit piktura s’duhet të ketë mesazh, së paku jo deklarativ?

KALESHI: Mund të ketë ndonjë mesazh, ama mua s’më pëlqen, sepse dëmtohet qëllimi. Unë prandaj jetoj në Paris, sepse liria e pikturës është në Paris. Jo rastësisht piktorë të të gjithë botës janë mbledhur në Paris, sepse ka pasur një liri të veçantë. Njeriu kur angazhohet s’është i lirë, prandaj shkolla socrealiste nuk ka sjellë ndonjë gjë të re, qoftë në Shqipëri, qoftë në Rusi. Kjo kuptohet edhe nga fakti që piktorët e mirë të Rusisë jetonin në Paris, jo atje ku kërkohej prej tyre të angazhoheshin. Ata thjesht largoheshin nga vendlindja.

Ju për këtë arsye u vendosët në Paris?

KALESHI: Mua gjithmonë më ka pëlqyer Parisi, sepse Parisi është liri. Unë e dua shumë lirinë, prandaj nuk jam martuar kurrë.

Domethënë, piktura ka qenë zgjedhja juaj e paimponuar?

KALESHI: Në Shkup, në vitin 1955 kishte një ekspozitë të Henry Moore-it. Shkova aty dhe pashë veprat e tij… nja dy-tri skulptura, nuk kishte shumë, sepse ai i ka skulpturat e mëdha…

Po, prandaj skulpturat e tij janë vënë nëpër sheshe, parqe.

KALESHI: Sigurisht. Kishte edhe gravura të tij me temë nga Lufta e Dytë Botërore, kur njerëzit fshiheshin në metro nga bombardimet. Më pëlqyen shumë dhe vendosa të bëhesha piktor.

Duke parë një veprat e një skulptori?!

KALESHI: Po, ama gravurat më pëlqyen shumë.

Ky ka qenë kontakti i parë me artin e madh?

KALESHI: Po, kontakti i parë. Mandej pashë ekspozitën e piktorit shumë të njohur Nikola Martinovski.

Ai njihej si portretist. “Mëndesha” dhe “Nusja” – dy kryevepra të tij…

KALESHI: Po, portrete shumë të njohura. Aty, në muze kishte edhe shumë ikona që më pëlqyen. Në atë kohë bëra dy kopje (një kopje të një pikture të Cézanne-it) dhe i çova në Stamboll për të konkuruar në Akademi.

Dhe me ato kopje u pranuat?

KALESHI: Po, kopjet ishin të mira, i bëra në pëlhurë.

Përveç këtyre që i përmendët, cilët ishin piktorët e parë që ndikuan tek ju?

KALESHI: Profesori im, piktor dhe poet, kur erdhi në klasë tha: zgjidhni nga një piktor dhe nga një ngjyrë që e ndjeni më përzemër. Unë zgjodha Francisco Goya-n dhe të kuqen.

Edhe tani e keni shumë të pranishme këtë ngjyrë.

KALESHI: Po, gjithmonë i kthehem të kuqes. Për ta gjetur të kuqen e veçantë, siç kërkonte profesori, unë shkova në thertore dhe atje pashë gjak të vërtetë, mbusha një enë, e çova në atelie dhe e futa në dollapin tim për të shikuar se si do të ndërronte ngjyra e gjakut gjatë ditëve. Pas disa ditësh gjakut nisi t’i vinte era. Profesori tha: çka është kjo erë e keqe? Ne s’u përgjigjëm dhe ai na urdhëroi t’i hapnim dollapët. Kur unë e hapa dollapin tim, ai u afrua, shikoi i habitur gjakun, pastaj u shkri së qeshuri. Ti je ndryshe, sepse ti nuk flet, më tha.

Ju jeni ndryshe edhe në lajtmotivin tuaj. U fokusuat në pikturimin e kokave të njerëzve, temë kjo që ishte e ndaluar për disa shekuj në botën arabe, derisa piktori italian Giovanni Bellini me ftesën e sulltanit e theu këtë tabu.

KALESHI: Ndalohej prej njerëzve, ama në Kur’an nuk ka ajet që e ndalon portretin.

Por kleri nuk e preferon.

KALESHI: Duket që ata nuk e njohin Kur’anin mirë. (Qesh)

Po ju a keni pasur ndonjë problem me familjen tuaj për faktin se jeni fokusuar pikërisht te koka?

KALESHI: Babai, që ishte hoxhë, më thoshte: mos pikturo koka, pikturo natyrën! Unë i përgjigjesha: edhe Zoti ka qenë artist, madje skulptori i parë, sepse e ka bërë njeriun prej balte. Ai ma kthente: Zoti i ka bërë, por u ka dhënë edhe shpirt, kurse ti nuk mundesh. Pra, kështu më qortonte, por pastaj më linte të lirë, me kusht që pasi të pikturoja, domethënë pasi të bëja mëkatin, të falesha.

Në shkrime fetare, historike dhe letrare flitet për koka të prera, si, për shembull: Gjon Pagëzori, Ali Pashë Tepelena, Haxhi Murati…

KALESHI: I kam ditur këto histori, por kokat e mia nuk janë të prera. Një kritik ka thënë se ato koka nuk kanë nevojë për trupin.

Disa kritikë, përfshirë mikun e Picasso-s, Pignon-in, kanë thënë se pikturat tuaja paraqesin koka të prera.

KALESHI: Po ashtu thonë, por kokat e prera qesin gjak, kurse të miat jo.

Po, në fakt, kokat tuaja janë shumë shprehëse.

KALESHI: Pikërisht. Nëpërmjet kokës ju mund ta kuptoni që ajo nënkupton njeriun e plotë. Një kokë e rrethuar me ngjyrë të bardhë paraqet fytyrën e çobanit me gunën e tij.

Në fillim të karrierës keni pasur edhe piktura nudo, edhe peshq…

KALESHI: Vetëm në Akademi, se atje më imponoheshin. Megjithëse, unë të gjitha pikturat i bëja në shtëpi. Në Akademi s’kam bërë asnjë pikturë, sepse për të pikturuar e kisha të nevojshme të isha në vetmi.

Qysh? Të gjitha pikturat i keni bërë në shtëpi?

KALESHI: Profesori na shikonte në atelie dhe unë rrija bashkë me të, s’mund të pikturoja në praninë e tij.

Po a nuk dyshonte profesori se mos t’i bënte dikush tjetër pikturat në shtëpi?

KALESHI: Jo, kurrë. Pse, thua se bëjnë kështu piktorët?

Kushedi! S’mund t’u zihet besë. Kur i pikturoje nudot, a kishe modele?

KALESHI: Shikoja modelin në atelie dhe e mbaja mend. Vetëm një herë kam vizatuar me model përpara, një trung që na e solli profesori në atelie. Ky është vizatimi i vetëm, kurrë s’kam bërë më vizatime, vetëm piktura.

Pra, ju shikonit fytyra të ndryshme dhe shkonit në shtëpi për t’i pikturuar?

KALESHI: Po, i fiksoj në mendje. Prandaj shumë portrete të miat u ngjajnë njerëzve që kam njohur, disa edhe atyre bashkëfshatarëve të mi kur ishim të vegjël. Unë s’kam pikturuar heronj, ose figura historike, por njerëz të thjeshtë.

Edhe pse në krijimtarinë tuaj pas Akademisë nuk keni akte (nudo), frutat që i keni pikturuar, më duket sikur kanë aludime erotike.

KALESHI: Kanë, disa kanë shumë, sidomos dardha, se ajo ka formë femërore.

Po, dhe ato i keni inkuadruar afër portretit.

KALESHI: Po prandaj dikush i ka quajtur natura morte vivre, sepse aty ka fruta dhe koka. Askush deri tash s’është kujtuar t’i përziejë frutat me koka.

E pse nuk e pikturoni peizazhin?

KALESHI: Nuk më intereson.

Te piktorët e tjerë ju e pëlqeni peizazhin?

KALESHI: Po, ama në krijimtarinë time nuk e dua.

Ju s’bëni as portrete, por bëni koka.

KALESHI: Ah, bravo! Portreti duhet të paraqitet deri te gjoksi, të jetë i identifikueshëm. Kokat e mia nuk janë portrete.

Tani të flasim pak për jetën tuaj private. Në jetën tuaj një femër ka pasur rol të madh. Nga ajo që kam lexuar, keni thënë se për shkak të saj i njihni kryeveprat kinematografike dhe muzikën klasike.

KALESHI: Ashtu është.

E keni pikturuar atë femër?

KALESHI: Me të ishim në Alliance Française, ku mësonim gjuhën.

Ajo nuk ishte franceze?

KALESHI: Jo, ajo ishte turkeshë. Në kurs takoheshim.

A ishte e bukur?

KALESHI: Nuk ishte e keqe.

Dhe nuk e pikturuat?

KALESHI: Jo, por shkuam në koncerte, në kinema, pamë filma të Eisenstein-it.

Mirë. Ndërrojmë temë. Portretet e barinjve, bareshave, sikur flasin për një idil tragjik. Tragjike janë edhe kokat e dervishëve, kokat në shportë. Nëpërmjet artit tuaj synoni të zgjoni mëshirën te publiku, apo një vetëdijësim për historinë tragjike?

KALESHI: Gjithmonë më ka shqetësuar tragjedia ballkanike dhe, sidomos, tragjedia e popullit tim.

Prej 50 vjetësh jetoni në Paris. Në fillim keni larë xhamat e lokaleve.

KALESHI: Po. Laja xhamat për t’i siguruar paratë për të ndjekur kursin e frengjishtes, për ta paguar qiranë e banesës. Kursi nuk ishte i shtrenjtë. Laja xhamat në mëngjes dhe në mbrëmje. Pastaj bëra atelienë, vetë e bëra, sepse më vijnë përdore punët e zdrukthtarisë. Qysh kur kam qenë i vogël kam qenë brikolar, merrja sende të ndryshme dhe rregulloja diçka të re.

A e keni takuar Abidin Dinon në Paris?

KALESHI: Po. Ai më ka ndihmuar dhe u ka ndihmuar të gjithëve që shkuan nga Turqia në Paris.

A ndjehej shqiptar, apo turk?

KALESHI: Shqiptar, prandaj i thoshin Arnaut Abidin.

A e keni takuar edhe Ibrahim Kodrën?

KALESHI: Po, e kam takuar edhe Ibrahim Kodrën. U takuam në një ekspozitë në vitin… s’po më kujtohet, dikur në vitet e para kur Ismail Kadare u vendos në Paris.

Domethënë në fillim të viteve ’90.

KALESHI: Po. Është edhe një tjetër arnaut, Sabri Fetah. Ka qenë piktor i njohur, ka kryer studimet me Abdurrahim Buzën në Itali.

Po Picasso-n a e keni takuar?

KALESHI: Jo, kam pasë një ekspozitë kolektive me të, por nuk e kam takuar. Por kam takuar shokun e tij Pignon-in, i cili ma dha idenë që t’u shtoja kokave kostume.

Ashtu si Bacon-i, edhe ju jeni përpjekur të flisni nëpërmjet kokave, madje edhe të klithni. Ai ka një pikturë që quhet “Klithja e Papës”. Shpesh ju kanë krahasuar me të dhe si Kundera për Bacon-in, Ismail Kadare shkroi një libër për ju.

KALESHI: Po, Luan Rama, kur ishte ambasador, më njohu me Kadarenë. Kadare më tha: mund të shkruaj diçka për ty. Unë i thashë se do të më pëlqente diçka si ajo që kishte shkruar Kundera për Bacon-in. Ai pranoi dhe e shkroi librin brenda muajit.

Jeni ndër piktorët e rrallë të vlerësuar për së gjalli. Përkundër kësaj ju e keni ruajtur thjeshtësinë, nuk silleni si superstar.

KALESHI: Jo, jo, unë jam piktor, s’kam nevojë për epitete të tjera.

A keni shëtitur shumë, a keni vizituar shumë galeri botërore?

KALESHI: Po, shumë. Bile studimet e vërteta i kam kryer nëpër galeri.

Kokat tuaja janë shpesh të habitura, nga ç’kontekst dolën?

KALESHI: Nga Lufta e Dytë Botërore. Ikëm se do të kishte luftë, shumica u fshehën dhe unë shihja vetëm kokat e tyre. Tridhjetë vjet më vonë, ato koka erdhën në pikturë nëpërmjet kujtesës. Dhe një detaj: asnjëra kokë që kam pikturuar nuk ka veshë.

Pse ua keni “prerë” veshët?

KALESHI: Nuk e di dhe askush nuk më ka pyetur se ku janë veshët.

Ja, po ju pyes unë.

KALESHI: Po kjo duhet të jetë e lidhur me Leonardon që thoshte se sytë janë më të rëndësishëm se veshët.

Përreth kokave ju lini shumë hapësirë boshe.

KALESHI: Këtë e bëj vetëm për të mos u treguar skematik. Gjithkush e mbush pikturën, nuk lë boshllëqe, kurse unë lë.

Te pjesa e bardhë ju nuk vendosni ngjyrë.

KALESHI: Jo, sespe e bardhë është pëlhura. S’ka nevojë për ngjyrë, por disa nëpër galeri, para se t’i vendosnin pikturat e mia, kur e shihnin se pjesa më e madhe e tyre s’ka ngjyrë, ankoheshin se janë të pakryera.

Ju, me kokat dhe ngjyrën që mungon, sikur i përmbaheni parimit romantik sipas të cilit torzoja është vepër interesante, sepse zgjon kureshtje për atë që mungon.

KALESHI: Ashtu duket. Isha njëherë në Prishtinë, shkova në atelienë e Rexhep Ferrit. Rexhepi i bënte trupat pa koka, të gjitha.

Pra, atë pjesë që nuk e keni bërë ju e ka bërë Rexhep Ferri?

KALESHI: Atë mendova edhe unë. Njëri bën kokën, tjetri trupin. Ai s’i ka bërë kokat, sepse s’ka dashur të shkojë në ferr.

Pra, në botën tjetër s’do të shiheni me të?

KALESHI: Hahaha.

Çka ju ka munguar gjatë jetës dhe çka dëshironi të përmbushni nëpërmjet pikturës?

KALESHI: Asgjë s’më mungon derisa e kam pikturën. Unë jetoj për pikturën dhe s’do të heq dorë prej saj deri në frymën e fundit. Unë besoj që talenti dhe puna duhet të shkojnë bashkë. Nuk ndalem për ta pritur frymëzimin, asnjëherë. Unë punoj, pikturoj, frymëzimi vjen kur jam duke punuar, jo kur jam duke pushuar.

Shekulli