7 Alfabetet e Gjuhės Shqipe

Emri:  Capture-64.png

Shikime: 1353

Madhėsia:  676.5 KB

-Shkruar nga Ndrek Gjini, MA University of Galway, Ireland-

Alfabeti i gjuhės shqipe ėshtė njė variant i alfabetit latin. Akti mė i hershėm i njohur deri mė tani i shkrimit shqip vjen nga njė dokument i kishės katolike franceze tė vitit 1332. Ky dokument ėshtė shkruar ose nga kryepeshkopi Guillaume Adam ose murgu Brocardus Monacus. Nė kėtė dokument thuhet: “Megjithėse shqiptarėt kanė gjuhėn e tyre qė ėshtė njė gjuhė krejtėsisht e ndryshme nga latinishtja, ata kanė njė alfabet tė tyrin ku pėrdorin shkronja latine nė tė gjithė librat e tyre.”

Ky dokument provon se shqiptarėt e shkruanin gjuhėn shqipe qė para vitit 1332. Pra, jo domosdoshmėrisht ata pėrdornin vetėm shkrimin latin.

Gjeografi franko-danez Conrad Malte-Brun nė studimet e tij ėshtė marrė seriozisht me krijimin dhe zhvillimin e njė alfabeti shqip nė shekullin e 18-tė. Nė librin e tij rreth “Gjeografisė Universale” tė botuar nė 1826, Malte-Brun pėrmend njė “Alfabet Kishtar tė Gjuhės Shqipe”, i cili pėrbėhej nga tridhjetė shkronja. Pas tij, Johann Georg von Hahn, Leopold Geitler, Gjergj Pekmezi dhe tė tjerė vazhduan studimet e tyre mbi alfabetet e gjuhės shqipe. Qė atėherė janė zbuluar shtatė alfabete origjinale tė gjuhės shqipe.

Alfabeti i Elbasaniti shekullit 18-tė u pėrdor pėr tė shkruar dorėshkrimin e Ungjillit tė Elbasanit. Ky alfabet mendohet se u krijua nga Gregori i Durrėsit. Sipas Robert Elsie, “Alfabeti i Dorėshkrimit tė Ungjillit tė Elbasanit” i pėrshtatet mjaft mirė gjuhės shqipe. Nė tė vėrtetė, mund tė konsiderohet mė i pėrshtatshėm se alfabeti i sotėm i shqipes. Nė tėrėsi, sistemi i shkrimit i pėrdorur nė dorėshkrimin e Ungjillit tė Elbasanit ėshtė i qartė, relativisht i saktė dhe duket se ėshtė i menduar mirė nga shpikėsi i tij.

Njė alfabet mė vete mund tė konsiderohen edhe fjalėt e padeshifruara nga Dorėshkrimi i Ungjillit tė Elbasanit. Nė faqen e parė tė vetė dorėshkrimit tė Ungjillit tė Elbasanit ėshtė njė vizatim dhe rreth 12 fjalė, ndoshta emra personal, tė shkruara nė njė shkrim qė ndryshon krejtėsisht nga ai i pjesės tjetėr tė dorėshkrimit. Ky sistem shkrimi ende nuk ėshtė deshifruar, megjithėse studiuesi elbasanas Dhimitėr Shuteriqi ka bėrė pėrpjekje pėr ta deshifruar.

Alfabeti i Todhrit i shekullit 18-tė. Ky alfabet i atribuohet Theodhor Haxhifilipit dhe u zbulua nga Johann Georg von Hahn (1811–1869), konsulli austriak nė Janinė. Hahn konsiderohet si babai i studimeve gjuhėsore shqiptare. Ai nė librin e tij monumental “Albanesische Studien” (1854) e konsideronte alfabetin e Todhrit si alfabetin ‘origjinal’ tė shqipes. Ai nė kėtė libėr thotė se pėrmes kėtij alfabeti zbuloi nė gjuhėn shqipe njė derivat tė shkrimit tė lashtė fenikas. Studime tė thelluara rreth kėtij alfabeti kanė bėrė mė pas Leopold Geitler (1847–1885) i cili e konsideroi alfabetin e Todhrit si tė ardhur kryesisht nga shkronjat kursive romake, tezė tė cilėn e ka mbrojtur edhe studiuesi slloven Rajko Nahtigal (1877–1958).

Alfabeti i Todhrit ėshtė njė sistem i ndėrlikuar shkrimi prej pesėdhjetė e dy karakteresh, i cili ėshtė pėrdorur nė mėnyrė sporadike pėr komunikim me shkrim brenda dhe rreth Elbasanit qė nga fundi i shekullit tė tetėmbėdhjetė. Ai nuk pėrputhet sa duhet me gjuhėn shqipe, madje jo aq mirė sa alfabeti i dorėshkrimit tė Ungjillit tė Elbasanit, me tė cilin nuk ka asnjė lidhje.

Njė tjetėr alfabet origjinal i shqipes gjendet nė Kodikun e Beratit, (tė mos ngatėrrohet me Codex Beratinus I dhe II). Ky dorėshkrim prej 154 faqesh, qė tani ruhet nė Bibliotekėn Kombėtare tė Shqipėrisė, nė Tiranė, ėshtė nė fakt njė dorėshkrim i thjeshtė letre dhe nuk duhet tė konsiderohet si njė ‘kodik’ i ndriēuar me pergamenė si ato tė traditės perėndimore. Duket se ka qenė vepėr e tė paktėn dy autorėve dhe ėshtė shkruar midis viteve 1764 dhe 1798. Dorėshkrimi i atribuohet Konstandinit tė Beratit (1745 –1825), i njohur nė shqip si Kostandin Berati, apo dhe si Kostė Berati. Ai mendohet se ka qenė njė murg dhe shkrimtar ortodoks nga Berati. Konstandini i Beratit thuhet se e ka poseduar dorėshkrimin nga viti 1764 deri nė vitin 1822. Por nuk ka tė dhėna nėse ai ishte autori i tij.

Kodiku i Beratit pėrmban tekste qė janė tė ndryshme nė greqisht dhe tė ndryshme nė shqip. Kėto janė shkrime liturgjike biblike dhe ortodokse nė shqip, por tė shkruara me alfabetin grek. Tė gjitha janė pa dyshim tė pėrkthyera nga greqishtja ose tė ndikuara fort nga modelet gjuhėsore greke. Aty gjenden njė poemė shqipe me dyzet e katėr vargje me tekstin pėrkatės greqisht tė njohur si “Zonja Shėn Mėri pėrpara kryqit”; dy fjalorė greqisht-shqip me gjithsej 1710 fjalė; shėnime tė ndryshme fetare; dhe njė kronikė e ngjarjeve midis 1764 dhe 1789 e shkruar nė greqisht. Nė faqen 104 tė kėtij kodiku, janė dy rreshta shqip tė shkruara me njė alfabet origjinal prej 37 shkronjash. Nė faqen 106, autori jep edhe njė pasqyrė tė sistemit tė shkrimit apo si tė thuash tė alfabetit qė ai thotė se e ka krijuar.

Alfabeti i Veso Beut. Ky ėshtė njė tjetėr alfabet origjinal i gjuhės shqipe i krijuar nga Veso Beu, i cili ishte njė nga krerėt mė tė shquar tė Gjirokastrės, nga familja e Alizot Pashės. Veso Beu thotė se e mėsoi kėtė qė nė rininė e tij nga njė hoxhė shqiptar si shkrim sekret tė trashėguar nga familja e tij dhe tė pėrdorur prej saj pėr korrespondencė me tė afėrmit e tyre.

Alfabeti i Vellaras-it. Ky alfabet pėrdorej nė Shqipėrinė e Jugut. Ai e kishte marrė emrin nga mjeku, tekstshkruesi dhe shkrimtari grek Ioannis Vilaras (Shqip: Jan Vellara). Djali i mjekut Vilaras studioi mjekėsi nė Padova nė 1789 dhe mė vonė jetoi nė Venecia. Mė 1801 u bė mjek i Veliut, djalit tė tė famshmit Ali Pashė Tepelena (1741–1822). Vilaras mbahet mend kryesisht si njė poet modern grek dhe duket se nuk ka qenė fare shqipfolės. Ai ėshtė autor i tetėdhjetė e gjashtė faqeve me shėnime gramatikore dy-gjuhėshe tė vitit 1801, tė cilat pa dyshim u krijuan pėr t’u mėsuar gjuhėn shqipe greqishtfolėsve tė tjerė. Shqipja nė fjalė ėshtė njė dialekt toskė i shkruar me njė alfabet origjinal prej tridhjetė shkronjash bazuar nė latinisht dhe nė njė masė mė tė vogėl nė greqisht.

Dorėshkrimi i veprės iu dhurua Bibliothčque Nationale nė Paris (shtojca grec 251, f. 138–187) nė 1819 nga Franēois Pouqueville (1770–1839), konsull francez nė Janinė gjatė mbretėrimit tė Ali Pashė Tepelenės. Pouqueville ishte i vetėdijshėm pėr vlerėn e veprės, por zgjodhi tė mos e botonte nė rrėfimet e tij tė udhėtimit. Shėnimeve gramatikore u bashkėngjitet edhe njė letėr e datės 30 tetor 1801, e shkruar nė shqip me dorėshkrim tė Vellarės nga fshati Vokopolė, nė jug tė Beratit, ku mjeku kishte qenė i detyruar tė ndiqte Veliun e tij gjatė fushatės ushtarake tė kėtij tė fundit kundėr Ibrahimit tė Beratit. Pjesė e dorėshkrimit janė edhe disa fjalė tė urta, si nė greqishten e sotme ashtu edhe nė gjuhėn shqipe.

Alfabeti i Vithkuqit (1844). Nga viti 1824 deri nė 1844, Naum Veqilharxhi zhvilloi dhe promovoi njė alfabet me 33 shkronja tė cilin e kishte shtypur nė njė libėr drejtshkrimor shqip me tetė faqe. Ky libėr i vogėl drejtshkrimor u shpėrnda nė tė gjithė Shqipėrinė e Jugut, nga Korēa nė Berat, dhe u prit me shumė entuziazėm. Nė vitin pasardhės, 1845, broshura u shtua nė dyzet e tetė faqe tė tjera nė njė botim tė dytė tashmė po aq tė rrallė, tė titulluar “Faré e Re – Abétor Shqip per Djélm Nismetore” (Njė libėr i ri drejtshkrimor shqip pėr nxėnėsit e shkollave fillore).

Megjithatė, fama e kėtij alfabeti origjinal, qė ngjan nė shikim tė parė me njė lloj Armenishtje me shkronja latine, nė fakt ishte shumė e kufizuar, pjesėrisht pėr shkak tė vdekjes sė parakohshme tė autorit njė vit mė vonė dhe pjesėrisht pa dyshim pėr shkaqe financiare dhe teknike. Si i tillė, ky alfabet i Veqilharxhit, ndonėse i hartuar nė mėnyrė shumė tė mirė fonetike, nuk mundi t’i rezistonte kohės.

Duhet theksuar se gjuha shqipe ka pasur shumė versione tė vjetra tė alfabetit tė saj nė latinisht, greqisht dhe mjaft gjuhė tė tjera tė vendeve tė botės lindore. Por tė gjitha kėto versione alfabetesh nuk mundėn t’i mbijetonin kohės.

Pėrpjekjet pėr krijime alfabetesh tė gjuhės shqipe vazhduan deri nė Kongresin e Manastirit tė mbajtur nė qytetin e Manastirit nga 14 deri mė 22 nėntor 1908, ku u bė Standardizimi i Alfabetit tė Gjuhės Shqipe. Kėshtu pra, nė ditėt e sotme, 22 Nėntori ėshtė njė ditė pėrkujtimore nė Shqipėri, Kosovė, Maqedoninė e Veriut dhe nė Diasporėn Shqiptare, e njohur si Dita e Alfabetit. Pėrpara Kongresit tė Manastirit, gjuha shqipe pėrfaqėsohej nga njė kombinim i shtatė ose mė shumė alfabeteve tė ndryshme, plus njė numėr nėnvariantesh tė tyre.

Koha Jone