Fjalėt e italishtes edhe tė latinishtes shpjegohen vetėm me gjuhėn shqipe.
Gjuha shqipe ka krijuar latinishten si gjuhė artificiale nė antikitet edhe pastaj nga latinishtja ėshtė krijuar italishtja si gjuhė e folur.
Fjalėt italiane edhe latine janė fjalė tė bashkuara tė shqipes ose janė gati njėllojė si fjalėt e shqipes.
Gjuha shqipe i ngjante nė antikitet mė shumė gegėrishtes pra dialektit verior edhe prandaj shumė fjalė tė latinishtes edhe italishtes shpjegohen me dialektin verior tė shqipes.
Kėto janė shumė fjalė tė latinishtes edhe tė italishtes qė janė krijuar nga bashkimi i fjalėve tė shqipes ose janė fjalė tė shqipes me pak ndryshime:
venerare - vė ner - vė nder - nderon
memoria - me mor - tė marrėsh nė kujtesė kujtesa
mercatus - mer ka - merr ka - ku ka pėr tė marr - ku ka pėr tė blerė tregu, nė italisht ėshtė "mercato"
vedere - vė re - vėren, shikon
tradition tėra dit tėra tė ditura tradita, edhe tradita pėrbėhet nga gjėra plotėsisht tė njohura pra tė ditura, nė italisht ėshtė "tradizione"
opera - o bėr - osht bėrė - vepra
miraculum - mira - e mira mrekullia, latinishtja e italishtja nuk e kanė fjalėn "mirė" por shqipja e ka, nė italisht ėshtė "miracolo"
monumentum - mon ment - mbon mend - mban mend - monumenti
vita - vit - jeta, fjala shqipe "vit" ėshtė marr pėr ta pasur latinishtja pėr fjalėn "jeta"
eta - jeta - mosha, fjala shqipe jeta ėshtė marr pėr ta pasur latinishtja per fjalėn "mosha"
lingua - lin gua - gjuha e lindur - gjuha, e folura
membrana - me mbran - me mbron - tė mbrosh - cipa qė mbron rreth e rrotullė
eruditus - e ru dit - e ruan diturinė - njė njeri qė di shumė edhe e ruan diturinė
studiare - shty dija - shtyn dijen - e shtyn mė tej diturinė - mėson, edhe etimologjia zyrtare indoeuropiane kėshtu e shpjegon fjalėn "studiare" por pa thėnė se fjalėt "shty" edhe "dija" janė shqip
migliore - mė mirė, por latinishtja e italishtja nuk e kanė fare fjalėn mirė por shqipja e ka
sapere - zap dicka qė e ke, dicka qė e di - di, tė dish gjėra
banditore - ban dit - ban tė ditur - lajmėtari qė bėn tė ditur lajmet
debere - do bėrė - duhet bėrė - duhet, detyrohet, kjo fjalė latine ėshtė shumė e qartė nga shprehja shqipe "do bėrė" qė dicka duhet bėrė edhe asnjė shpjegim tjetėr nuk ka per kėtė fjalė, nė italisht kjo fjalė ėshtė "dovere" pra vetėm pak mė ndryshe nga fjala latine "debere"
illuminare - il lum - yll lum - lum drite - rreze drite - ndriēon
mettere - me tė - me atė - me diēka - vė me tė - vė me diēka - vė diēka, vendos diēka nė njė vend
essere ėsh ėsht - ėshtė
dire - di - thua atė qė di - thotė, me thėnė
fare - fa - ba - me ba - tė bėsh diēka bėn
cascada - ka shka - ka shkarė - ka rėnė - vend ku bie uji
stimulus - shti mu lu - shtin mu lujt - shtin pėr tė lėvizur - hosteni, edhe hosteni pėrdoret pėr tė shtyrė kafshėt nė bujqėsi
abolire - a bo lė - asht bo lėnja e diēkaje - heq, kjo fjalė e ka kuptimin shumė qartė ne shqip
nobile - njo bė - njohur bėn - fisnik, edhe fisnikėt janė njerėz tė njohur pra aristokratė
iniziare - i nis - nis diēka - nis, ėshtė shumė e qartė qė kjo fjalė e ka kuptimin nė shqip
ponere - pon - von - vėn - vendos, vė diēka nė njė vend
posponere - pos pon - pos von - pas vėn - vėnė nga pas - vendos nga pas
apparere a parė asht parė ėshtė parė duket, shikohet
mangiare - ma hangėr - me hangėr - tė hash - ha
dare - dha - me dhan - te japėsh jep
volare vo lar bo lart bėn lart fluturon
arrivare a rri va asht rri va ėshtė vajtur atje ku rri arrin
origina o ri gjė osht rri gjė atje ku rrinė gjėrat nė vendin e tyre prejardhja, origjina
obscure o bė skur osht bė shkurr ėshtė bėrė errėt - errėt
principe prin princi, latinishtja e italishtja nuk e kanė fjalėn "prin" por shqipja e ka
princeps prin udhėheqėsi qė prin prijėsi
evolution e vo lut e bo lujt e bėn tė luaj e bėn tė lėviz, tė ndryshojė evolucioni, nė italisht ėshtė "evoluzione"
aspectare - a sė pe - asht sė parė - asht me parė - shikon duke pritur pret, duke ndėjtur nė pritje, nė italisht ėshtė "aspettare"
lasciare - lash - me la - te lėsh lė, ta lėsh diēka
tenere tė ner tė mer tė merr tė marrėsh tė mbash - mban
guardare - gardh - ruan - gardhi ėshtė kufi pėr tė ruajtur - vėshtron pėr tė ruajtur
sentire - zen - zėr - zėri - dėgjon, edhe zėri dėgjohet si zhurmė
parlare - par la - para la - para lė - lė fjalėt pėrpara duke folur - me fol, flet
trovare - tė ro va - tė ru ba - te ruajtur bėn - gjen diēka edhe e merr, e ruan - gjen
generare - gjėn e re - njė gjė e re - bėn njė gjė tė re - krijon diēka tė re
emergenza - e mer gjėn - e merr gjėnė - i merr gjėrat me shpejtėsi pėr tė ikur - emergjenca
admirare - ad mir - atė mirė - admiron, adhuron njė gjė tė mirė, latishtja edhe italishtja nuk e kanė fjalėn "mirė" por shqipja e ka fjalėn "mirė"
sonare - son - zon - zan - zėri - bėn zė, bėn zhurmė
silenzio - s'i lėn zė - nuk lė zė - nuk lė zhurmė - qetėsia
passare pas lė pas lė mbrapa kalon
foresta - for est - for ėshtė - shumė ėshtė pylli, "fora" ka kuptimin "shumė" nė shqip edhe pylli ka shumė pemė
laguna - lagun - lagur - e lagura - e laguna - laguna, laguna ėshtė njė sipėrfaqe uji anės bregut tė detit qė ėshtė e ndarė prej detit nga njė rrip toke
potere - bo tė re - bėn tė re - mundesh, mund tė bėsh gjėra tė reja
finire - fin - fun - fund - pėrfundon
seria - sė ri - sė rish - njė gjė e bėrė prapė ose e pėrsėritur - seria, gjuha shqipe e ka fjalėn ri edhe fjalėn sė kurse latinishtja edhe italishtja nuk i kanė kėto fjalė edhe prandaj nuk munden dot latinishtja edhe italishtja qė ta shpjegojnė fjalėn e tyre "seria", por shqipja i ka tė dyja kėto fjalė edhe e shpjegon shumė saktė kuptimin e fjalės "seria"
privato pri vet atje ku prij vet atje ku udhėheq vet privat, edhe nė hapėsirėn private i bėn gjėrat vet
producere - pėr duk - pėr dukjen e dickaje - pėr krijimin e diēkaje - prodhon
inventarium - in vent - nė vend inventari, kuptimi i kėsaj fjale ėshtė numėrimi i gjėrave nė njė vend, nė italisht ėshtė "inventario"
mandare - ma nda - me nda ose me shpėrnda - i kalon gjėra dikujt tjetri
abbandonare - a ba ndon - asht ba ndan - ėshtė bėrė ndarė - lė diēka, lėnja e diēkaje ėshtė koncept shumė i qartė edhe kėtė fjalė gjuha shqipe e shpjegon shumė saktė
andare - and - end pas diēkaje - shkon, ecėn
prendere - pre ndėr - merr ndėr - merr ndėr duar diēka - merr, "pre" nė shqip ėshtė "preja" pra diēka qė ėshtė marr
credere - kre - krye, koka - beson, mendon
mare ma re ma i rėnė mė i rėnė mė i ulėt deti, edhe deti ėshtė nė nivel mė tė ulėt se sa toka
semplex - se mpleks - nuk e perzien - e papėrzierė - thjeshtė, kjo fjalė latine e ka shpjegimin shumė tė qartė nė gjuhėn shqipe sepse ėshtė e pėrbėrė nga fjalė tė shqipes edhe nė italisht kjo fjalė ėshtė "semplice" pra vetėm pak mė ndryshe nga fjala latine "semplex"
complex - kom pleks - ėshtė e mpleksur - e pėrzierė, kompleks
domanda - do ma nda - do me nda njė pėrgjjigje pyetja
allargare - a larg - asht larg - largon
ludere - lujt - me lujt - luaj, tė luash
terra - terr - e errėt pra terr - toka, edhe toka ėshtė e errėt
colonia - ko lon - ka lėnė - ėshtė lėnė - kolonia, edhe kolonia ėshte nje vendbanim i themeluar pra njė vend qė ėshtė lėnė pėr tu banuar
pausa - pa u za - pa u zėnė me diēka - pa u marr me diēka - pushimi, kuptimi i fjalės latine edhe italiane "pausa" ėshtė shumė i qartė nė gjuhėn shqipe sepse pėrbėhet fare qartė nga kėto fjalėt e shqipes
capire - kap - kupton, e kap diēka me mendje pra e kupton
acqua - akull - uji, fjala shqipe "akull" ėshtė marr pėr ta pasur latinishtja pėr ujin
pro, per - pėr, fjala shqip "pėr" ėshtė gati njėllojė nė italisht "per" edhe nė latinisht "pro" qė janė vetėm pak tė ndryshuara
castellum - ka shtjell - ka mbėshtjell - kėshtjella, edhe kėshtjella ėshtė e rrethuar pra e mbėshtjellur me mure, nė italisht ėshtė "castello"
strata - shtra - shtrati - si shtrati i lumit - shtruar rruga, edhe rruga ėshtė e shtruar, nė italisht ėshtė "strada"
accendere - a qė ndez - ndez diēka, edhe kjo fjalė ėshtė shumė e qartė nė shqip
celebrare - ēel e ba - ēel e ba lojėn - hap edhe bėn lojėn e ceremonisė
ceremonia ēel e mon ēel e mbon ēel, hap e mban ritualin e ceremonisė - ceremonia
piccolo - pik - pika - i vogėl, fjala pikė/pika e shqipes ėshtė marr pėr tė krijuar fjalėn "piccolo" tė italishtes
apertum - apur - hapur, nė italisht ėshtė "aperto"
mignatta - mi njit - mi ngjit - shushunja, edhe shushunjat ngjiten pra kjo fjalė ėshtė shumė e qartė nė shqip
varianza - var - varet - varėsia, edhe varianca tregon varėsinė prej diēkaje
variare - var - varet
imitare - i mi tė - nji me tė - njė me tė - njė me atė - bėn diēka njėjtė si atė - imiton
presente - pre she - prej sheh - para sheh - shikon para - shikon pėrpara - pranishėm
spongia - shpon gja - gjė e shpuar - sfungjer, edhe sfungjerėt kanė vrima pra janė tė shpuar edhe kuptimi i kėsaj fjale tė latinishtes ėshtė shumė qartė nė shqip, nė italisht kjo fjalė ėshtė "sfungero"
postea - pos tej - pas taj - pastaj, mė vonė
laborare - la bo re - lė njė bėrje tė re - lė njė gjė tė bėrė tė re - punon, nė italisht ėshtė "lavorare"
battaglia ba tej bė tej bėn tej - beteja
presto - pre - prej, nga shpejt
dia - dita
mela - molla
valore - vlera
venire - vjen
liga - lidhja
super - sipėr, nė italisht ėshtė "sopra
libertas - liria
spata - shpata
tentare tenton
mente mendja
pagare paguan
notte - nata, nė gegėrisht i thonė edhe "nota"
curia - ku ri ku rri - vendi ku rrinte udhėheqja politike e Romės nė antikitet, edhe kjo fjalė ėshtė shumė e qartė nė shqip
securus - se kur - si gur - sigurt, nė italisht fjala latine securus ėshtė sicuro kurse nė dialektin venecian tė italishtes ėshtė siguro, edhe kuptimi i kėsaj fjale ėshtė shumė i qartė nė shqip sepse shqipja e ka vet kėtė fjalė edhe fjalėt "si" dhe "gur" i ka vetėm shqipja edhe krahasime me gurin pėr gjėra tė sigurta ėshtė shumė i arsyeshėm edhe i qartė
surdus - su ndi - nuk u dėgjon - shurdh, fjala latine "surdus" ėshtė vetėm njė kopje e fjalės shqipe "shurdh" edhe shpjegimi "shurdhi - shundi - su ndi - nuk u degjon" ėshtė shumė i saktė pėr kėtė fjalė, nė italisht kjo fjalė ėshtė "sordo" pra vetėm pak mė ndryshe se sa fjala latine "surdus"
funebre - fun e bere - fund e bėrė - mortore, ceremoni pėr vdekje, varrosje
rivalis - ri bal - rri ball - rri pėrballė - kundėrshtar, nė italisht ėshtė "rivale" pra vetėm pak mė ndryshe nga fjala latine "rivalis"
sempre - se mpre - nuk e pret - e paprerė - e tėrė - gjithėmonė, edhe kuptimi i fjalės "gjihėmonė" ėshtė njė kohė e pandarė edhe shpjegimi i kėsaj fjale me gjuhėn shqipe ėshtė shumė i qartė
nė greqisht fjala "gjithėmonė" quhet panda edhe shpjegohet - pa nda - e pandarė - kohė e pandarė pra gjithėmonė, edhe fjala greke panda ėshtė e pėrberė nga kėto dy fjalėt e gjuhės shqipe edhe ky shpjegim me shqipen ėshtė shumė i qartė
calare ka la ka lėnė ulet, bie
canotto ka not varka qė noton - varka
capacitą kap kap aq sa mban - kapaciteti
caparra kap ar kap flori - kapari, depozitimi
capitare kap - mledh
capitale kap- kapitali
veritą - e vėrteta
parentes - tė parėt, prinderit
tanto tan tėrė - shumė
tropo - tepėr
desirare desh - dėshira
molto mo ma mė shumė
volere volit - e volitshme - do
dividere di vi dy bė bėn dysh ndan mė dysh - ndan
portare port bort bart tė bartėsh tė mbash - mban
spiegare shpie gja shpie gjė shpie njė arsyetim jep njė arsyetim - shpjegon
bevere be ve pi bė pirje bėn - pi
riparare - ri par - ri bar - ri barė - ri bėrė - bėrė prapė - riparon
imparare i mpa i mba i mban i mban njohuritė mėson
posare po za po zė po e zė po e zė njė vend me diēka vendos, vė
casa ka za ka zėnė ėshtė e zėnė ėshtė e mbuluar shtėpia, edhe shtėpia ėshtė e mbuluar pra e mbyllur
mons mon mol mal mali, nė italisht ėshtė "monte"
montagna mon tan mol tan mal tan mal tėrė male tėrėsisht shumė male - malėsia
disciplina dish i plin dish i prin dijes i prin diturisė i prin disciplina
avvenire a vjen asht vjen ėshtė vjen - e ardhmja
avanti a vant asht vajt ėshtė shkuar - pėrpara
amico a mik asht mik ėshtė mik miku, nė latinisht ėshtė "amicus"
allentare a lėn asht lėnė ėshtė lėnė ėshtė lėshuar - lėshon
angustia a ngusht asht ngusht ėshtė ngusht - ngushtėsia
arena a rena asht rėra ėshtė rėra arena, edhe arena ėshtė njė vend i rrethuar ku ka rėrė
neve reve e reve bora, edhe bora bie nga retė pra bora ėshtė e "reve"
nebia re bė si re bėrė e bėrė si reja mjegulla, edhe mjegulla ėshtė si njė re qė takon tokėn
totale to tal to tan tė tan tė tėrė tėrėsia, totali
rei re ru ruan mbreti, edhe mbreti ruan pushtetin dhe mbreterine, nė latinisht ėshtė "rex"
creare kre krye koka krijon, edhe pėr tė krijuar duhen mendime
usare u za u zė u pėrdor gjėrat i pėrdor gjėrat - pėrdor
cucina ku zien ku gatuhet, zien - kuzhina
crescere kre sheh krye sheh kokėn shikon - ngrihet
critica - kret - kryet - koka kritika, edhe kritika bėhet me mendime
cumulare ku mu la ku me lėnė ku lė gjerat ku mbledh gjėrat grumbullon
carrozza ka rrota karroca
etere e tėrė hapėsira e universit, edhe universi ėshtė i tėrė pra i plot edhe i madh
eterno e tėrė - pėrgjithėmonė
fondare fund themelon, edhe themeli ėshtė nė fund tė njė ndėrtese
federare fe dhe fe jep besėn jep - bashkon
felone fe lon fe lėnė besėn lėnė ka lėnė besėn - tradhėtari
lago lag liqeni, edhe liqeni ka ujė pra ėshtė i lagėsht
lavare la va la ba larje bėn - lan
probare pro ba pėr ba pėr bėrjen e diēkaje pėr tė bėrė diēka provon, nė italisht ėshtė "provare"
tolerare to ler tė lėrė tė lėsh - toleron
lanciare lan lėnė - lėshon, fillon
maturare matur rrit, bėhen tė rritur, edhe tė rriturit quhen mė tė matur se sa fėmijėt
materia mat lėnda, materia, edhe materia ėshtė e kapshme edhe mund tė matet
offrire afron ofron, bėn ofertė
manum - man - mban - dora, edhe dora mban gjėra, nė italisht ėshtė "mano"
plurale pluhur shumėsi, edhe pluhuri pėrbėhet nga shumė kokrra tė vogla, nga kjo fjalė vjen edhe fjala "pluralizėm"
Nė italisht edhe latinisht ka shumė fjalė qė fillojnė me parashtesėn con- qė te disa fjalė bėhet com- pėr shkak tė pėrshtatjes sė tingullit me shkronjėn tjetėr pasuese. Kjo parashtesa con- ėshtė fjala "kon" e gegėrishtes qė domethėnė "me qėnė" pra "ėshtė". Vetėm shqipja e shpjegon kėtė parashtesė kurse latinishtja edhe italishtja nuk e shpjegojė dot. Shqipja i shpjegon edhe pjesėt e tjera tė kėtyre fjalėve qė latinishtja edhe italishtja nuk i shpjegojnė dot. Kėto janė disa fjalė me kėtė parashtesė:
contactare kon tak kon taku kon takuar ėshtė takuar - takon
convention kon vėn e kon e vėnė ėshtė e vėnė ėshtė vendosur vendosje, nė italisht ėshtė "convenzione"
comparare kom par kom parė ėshtė parė, ėshtė krahasuar - krahason
condition kon dit kon e ditur ėshtė e ditur kusht, edhe kushtet janė gjėra qė dihen, nė italisht ėshtė "condizione"
conoscere ko njo ka njoh ka njohje njeh
compiere - kom bėrė - e bėrė, e pėrfunduar pėrfundon
comprare - kom prur diēka ėshtė sjellė, ėshtė blėrė blen
completare - kom plet - kom plot - ėshtė e plotė - plotėson, kjo fjalė latine edhe italiane ėshtė shumė e qartė qė pėrbėhet nga kėto fjalėt e gjuhės shqipe
commentare - kom ment kom mend - dhėnie mendimi - komenton
concept - kon cept - kon qept - e kon e qepur - ėshtė e qepur - mendime tė qepura ose tė lidhura bashkė koncepti
conspirare kon shpir kon e shpirė ėshtė e shpirė ėshtė e ēuar, e kurdisur konspiron
consonne kon zon kon zan ėshtė zėri - bashkėtingėllorja
convento kon vend ėshtė vend - kuvend
comparsa com par con e parė ėshtė e parė - pamja, dukja
compacto kom pak kon pak kon e pakėt ėshtė e pakėt ėshtė e mbledhur - kompakt
condonare kon dhon kon e dhon ėshtė e dhėnė - fal huadhėniet
condanna kon dhan kon e dhan ėshtė dhėnė ėshtė dhėnė dėnimi - denimi
confessare kon fe ėshtė fe ėshtė besė pėr tė rrėfyer rrefen
confederazione kon fe dhe kon fe dhėnė ėshtė dhėnė besa bashkėsia, konfederata
Gjuha shqipe ka krijuar latinishten edhe greqishten si gjuhė artificiale nė antikitet.
Nė shekullin e 5 p.e.s. ėshtė krijuar greqishtja e vjetėr nė Athinė edhe pastaj nė shekullin e 4 p.e.s. ėshtė krijuar latinishtja nė Romė. Asnjė popull nuk i ka folur kėto gjuhėt artificiale latinisht edhe greqisht sepse latinishtja edhe greqishtja ishin vėtėm gjuhė tė shkruara qė i pėrdornin dijetarėt edhe elitat politike.
Nga latinishtja janė krijuar si gjuhė tė folura tė gjitha gjuhėt romane si italishtja, frėngjishtja, spanjishtja, portugalishtja, katalonishtja edhe rumanishtja. Tė gjitha fjalėt e kėtyre gjuhėve romane janė tė krijuara plotėsisht nga gjuha shqipe.
Pasi u krijua latinishtja si gjuhė artificiale nė antikitet nė Romė gjuha e folur ka qėnė italishtja antike qe njihet si "latinishtja vulgare" qė domethėnė "latinishtja popullore". Edhe shkenca e gjuhėsisė zyrtare e pranon qė latinishtja e folur nė antikitet ishte e ndryshme nga latinishtja e shkruajtur. Por meqėnėse nuk ka shkrime tė latinishtes sė folur shkenca e gjuhėsisė zyrtare thotė qė nuk njihet latinishtja e folur nė antikitet. Elita e Romės e bėri qellimisht ndryshimin mes gjuhės latine tė shkruar edhe gjuhės sė folur qė vetėm tė shkolluarit nė latinisht mund tė lexonin edhe tė shkruanin.
Gjuhėt romane kanė shumė mė shumė ngjashmėri me italishten se sa me latinishten sepse ato nuk janė krijuar direkt nga latinishtja por nga italishtja antike pra "latinishtja vulgare". Nė mesjetė italishtja nuk ka pasur influencė te gjuhėt e tjera romane edhe prandaj nuk ėshtė e mundur qė gjuhėt romane tė jenė krijuar nga latinishtja e shkruajtur.
Tė gjitha fjalėt e italishtes edhe tė latinishtes janė fjalė tė bashkuara tė shqipes ose janė gati njėllojė si fjalėt e shqipes.
Ruaj Lidhjet