Simbolet dhe kultet ne iliri

[fegi II]

ALEKSANDAR STIPČEVIČ
SIMBOLET DHE KULTET NE ILIRI

SHENIME HYRJE
Zona e Ballkanit Perëndimor, e banuar nga fiset para-romake dhe romake që i përkasin etnosit ilir, ka qenë një vend takimi i rrymave të forta shpirtërore gjatë gjithë parahistorisë, që vijnë nga drejtime të ndryshme në kohë të ndryshme, duke u përzier me substratet ekzistuese shpirtërore, si si dhe me njëri-tjetrin. dhe krijuan vlera të reja shpirtërore.


Në epokën e gurit të ri, brigjet e deteve Jon dhe Adriatik u përmbytën me ndikime kulturore nga Mesdheu lindor dhe qendror dhe nga bregu i kundërt i Adriatikut; luginat e Vardarit dhe Moravës, nga njëra anë, dhe Danubit,

nga ana tjetër, morën ndikimin e dobishëm të kulturave të Lindjes së Mesme dhe Egjeut; në fillim të epokës së metalit, indo-evropianët mbërritën nga drejtimi i Evropës Lindore; në epokën e bronzit nga Evropa Qendrore dhe rajoni i Danubit rrymat e forta etnike do të shkaktojnë shqetësime, të cilat do të ndihen deri në Greqi; në të njëjtën kohë, fillon rrjedha nga Ballkani Perëndimor në drejt drejt brigjeve italiane,


Qëllimi i kësaj pune është të sigurojë një pamje gjithëpërfshirëse të një pjese të kulturës shpirtërore të Ilirëve për të cilën nuk është shkruar ose diskutuar shumë deri më tani në literaturën shkencore mbi simbolikën fetare.


Njohuritë tona për këtë aspekt të rëndësishëm të jetës shpirtërore të Ilirëve bazohen pothuajse ekskluzivisht në qytetin arkeologjik, dhe vetëm në një masë më të vogël në analizën e legjendave mitologjike të regjistruara nga shkrimtarët antikë ose në dëshmitë e drejtpërdrejta të simboleve individuale në veprat e këtyre shkrimtarët.
kur përpiqemi të përdorim materialin ekzistues për të depërtuar në botën e ndërlikuar të simboleve dhe nocioneve fetare të Ilirëve.

Nuk ka dyshim, domethënë, se ajo që është ruajtur deri më sot është vetëm një pjesë e materialit në të cilin simbolika fetare gjeti materializimin e saj ikonografik dhe se shumë simbole të tjera të bëra prej druri ose ndonjë çështje tjetër organike janë zhdukur përgjithmonë; ka pak shpresë se shkenca do të jetë në gjendje të rindërtojë sistemin simbolik tek ilirët, ose më saktë tek fiset individuale ilire, në tërësi.

Në këtë tekst hyrës ne jemi të detyruar të përmendim disa probleme të natyrës parimore.

Së pari është çështja e shpërndarjes gjeografike të ilirëve, e cila përfshin çështjen e materialit të cilin ne e kemi marrë parasysh në diskutimet tona.

Mos hyrja në çështje të komplikuara në këtë pikë kufijtë etnikë të Ilirëve, vërejmë se në këtë punim kemi përfshirë materiale arkeologjike nga zona që,
grosso modo, duke mbyllur detet Adriatik dhe Jon në perëndim, Epirin lumenjtë Vardar, Morava dhe Danub në lindje dhe Drava dhe Alpet Lindore në veri.
Kjo është zona qe i vendosi Ilirët Apiani në "Historin Romake",por shkenca moderne, kryesisht arkeologjia dhe gjuhësia, nuk ishte gjithnjë e prirur të pajtohej me një territor kaq të kufizuar ilir.[/SIZE]


1-Vendet e Rendesishme arkeologjike ku gjinden
2.Fiset Ilire
3-Tokat ILIRE

[fegi II]

Në kohët antike, Ilirët u gjetën nga ekspertë në të gjithë Evropën, dhe madje edhe në Azi,
ndërsa në kohët e fundit ka pasur një tendencë, veçanërisht midis arkeologëve, për të privuar ilirët nga disa toka të cilat Appiani i konsideronte ilire.


Sidoqoftë, gjendja e tanishme e ilirizmit nuk na jep mundësinë të vendosim me siguri të plotë iliritetin e fiseve të caktuara, veçanërisht jo të atyre që jetonin në periferinë e zonës që na kufizohej nga Appiani,


prandaj, në këtë punim do të përdorim materialin arkeologjik të zbuluar në zonën që kemi identifikuar këtu, të vetëdijshëm për faktin se kështu rrezikojmë të përfshijmë material jo-ilir në vlerësimet tona.

Pyetja e dytë i referohet kuptimit real të disa simboleve që kemi trajtuar në këtë punim.

Këtu u jemi referuar të gjitha shenjave ose figurave të cilat, nga gjeneza dhe ikonografia e tyre, kanë karakterin e një simboli fetar ose magjik.


Sidoqoftë duhet thënë se në shumë raste sot ne nuk jemi në gjendje të verifikojmë nëse këto karaktere dhe shenja kishin vërtet në atë kohë dhe në mes

në të cilin kuptimi simbolik që ne ua lidhim atyre u bë dhe u përdor në bazë të një krahasimi me simbolikën romake dhe indo-evropiane në përgjithësi.

Është e mundur , dhe në disa raste shumë e mundshme, që simbole të caktuara në tokën ilire të ishin ndikuar nga nënshtresa shpirtërore para-ilire dhe, në korrelacion me simbolet e tjera, të merrnin disa kuptime që nuk mund të identifikoheshin duke krahasuar me simbolet të popujve Indo evropianë dhe jo indoevropianë.

Për më tepër, nuk mund të jemi të sigurt se simbolet individuale kishin të njëjtin kuptim në të gjithë zonën e banuar nga ilirët.

Duhet të theksohet se të paktën disa nga shenjat dhe personazhet kanë ruajtur formën e tyre origjinale - me kalimin e kohës ata kanë humbur çdo kuptim simbolik ose fetar dhe janë bërë motivet dekorative, piktogramet më të zakonshme ose ideogramat.


Të gjitha këto janë probleme që në disa raste vënë në pikëpyetje përfundimet që kemi dhënë këtu.



Në fazën e tanishme të njohjes sonë të simbolikës ilire dhe kulturës shpirtërore, ne përgjithësisht nuk jemi në gjendje t'i qasemi ndryshe përpunimit të materialit në dispozicionin tonë; duhet ta pyesim veten nëse shkenca do të jetë ndonjëherë në gjendje të zgjidhë të gjitha dilemat e përmendura •


6
Në fund, vërejmë se në këtë punim jemi përpjekur të shpjegojmë kuptimin e të gjitha simboleve që mund të identifikonim në tokën ilire.
Sidoqoftë, ne kemi shmangur të gjitha vlerësimet në lidhje me këto simbole që nuk janë të lidhura drejtpërdrejt me ato kuptime që nuk janë të dokumentuara në tokën ilire.

Simbolet individuale trajtohen në ato kapituj të cilëve u përkasin sipas kuptimeve të tyre themelore.

Atyre simboleve që kanë kuptime polivalente, dmth përmbajtja fetare ose magjike e të cilëve mund të interpretohet ndryshe, dhe ka shumë prej tyre, ne u kemi kushtuar, kur është e nevojshme, vëmendjen e duhur në vendet e tjera të veprës.

[fegi II]

STRUKTURA E SIMBOLIZMIT ILIRI


I.KUPTIMI SIMBOLIKE I ORNAMENTIKES GJEOMETRIKE

Se disa motive gjeometrike kishin kuptime simbolike ose magjike u vërtetuan së pari nga etnologët, të cilët erdhën në këtë njohuri duke studiuar kulturat primitive të Afrikës, Azisë, Amerikës së Jugut, etj.


Ata gjithashtu kanë provuar se fise ose popuj të ndryshëm nganjëherë u japin kuptime të ndryshme simbolike të njëjtave motive, kështu që me vijën zigzag disa përshkruajnë një gjarpër, të tjerë rrufe, të tjerët zjarr, të tjerët një lumë; trekëndëshi zakonisht përshkruan vulvën, por edhe syrin e Zotit (në krishterim, për shembull), dhe përveç kësaj mund të ketë fuqi apotropaike, 1 etj.


Një studim më i kujdesshëm i zbukurimeve ornamentike nga kohërat parahistorike ka treguar se në disa raste ai gjithashtu kishte - përveç dekorativ - një funksion simbolik.

Ishte vetëm, në fakt, që G. Wilke2, F. Adam v. Scheltema3 dhe të tjerët që nga fillimi i këtij shekulli kërkuan një kuptim më të thellë, simbolik të motiveve të veçanta zbukurues të hasura në të gjithë parahistorinë4.

Duke u mbështetur në bibliografinë e pasur që është shkruar deri më tani për simbolikën e motiveve zbukuruese parahistorike, mund të konkludojmë se motive të shumta dhe të larmishme të gjetura në bizhuteri ilire, qeramika, pllaka guri, monedha dhe sende të tjera kishin gjithashtu një domethënie simbolike, megjithëse është gjithnjë e vështirë për të thënë se çfarë ilirët u dhanë kuptime motiveve të caktuara zbukuruese në kohë të ndryshme dhe në pjesë të ndryshme.

Sidoqoftë, për disa nga këto motive ne mund të përcaktojmë me siguri të konsiderueshme përmbajtjen simbolike ose në bazë të vetë paraqitjeve në tokën ilire, ose bazuar në kuptimin e tyre simbolik në kulturat e tjera indo-evropiane.

Në këtë kapitull do të flasim vetëm për motive zbukuruese "të pastra", pra, jo për ato antropomorfe ose zoomorfe, të cilat do të diskutohen më vonë në këtë vepër.

Ne do të kufizohemi, për më tepër, vetëm në ato motive që dihet me siguri se kanë një kuptim fetar, kult ose magjik, ose që ato përgjithësisht kishin një kuptim të tillë, sepse dihet që shumë motive zbukuruese, të cilat në fillim i kishin një kuptim ekskluzivisht simbolik, por me kalimin e kohës ata e humbën atë kuptim dhe u shndërruan në dekorimin më të zakonshëm, dmth. një kuptim i tillë simbolik ishte ruajtur vetëm në raste të jashtëzakonshme - në pllaka varre, varre te djegura dhe në përgjithësi në objekte që lidheshin me fenë ose kultin.
9
Një nga motivet zbukuruese, i cili pjesërisht ruajti kuptimin e tij simbolik, dhe pjesërisht (madje edhe për pjesën më të madhe!) Shërbyer si një zbukurim "i pastër", ishte spirala.


1. DetaIje per kete v, F. H e r r m a n n, Religionen der Natur-viilker, Stuttgart, 1961
Kapitulli IV i veçantë: "Symbolik und Ornament" në f. 235 245, me një bibliografi shumë të pasur.


2.Veçanërisht në veprën "Die Religion der Indogermanen in arcIfflologischer Beleuchtung", Mannus - Bibliothek 31, Leipzig, 1923.
3 Adamavan Scheltema, Symbolik der germanischen Volker, in F. Herrmann, Handbuch der Symbolforschung, Leipzig, 1941 , Bd. II, f. 43 etj.

4 Kjo shpesh ishte e ekzagjeruar. Kjo u theksua, ndër të tjera, nga 2 N. Fettich, Ueber den Sinn der prdhistorischen Ornamente, Achta arch. Acad shkencëtar Hung., 9, 1959, f. 116.

[fegi II]

la. SPIRALA

Si një simbol fetar, spiralja shfaqet në mënyrë të pavarur në civilizimet më të ndryshme nga Paleoliti i ri deri në ditët e sotme.
Përdoret për të zbukuruar enët qeramike në Egjiptin parafaraonik, gurët e varreve dhe qeramikat në kulturën Kreto-Mikenase, qeramikat në një numër kulturash neolitike, veçanërisht në Evropën Qendrore.

Motivi spiral dominon në epokën e bronzit të Skandinavisë dhe ka një vend të rëndësishëm në motivet zbukuruese në tempuj megalitikë nga eneoliti në ishullin e Maltës, si dhe në varret megalitikë në Evropën Perëndimore.

Në zonën ku do të jetonin më vonë ilirët, spiralja shfaqet gjithashtu shumë herët.
E gjejmë si në epokën e vonë të gurit (mjafton të përmendim zbukurimet spirale në kulturën Butmir) ashtu edhe në epokën e bronzit, në pothuajse të gjitha rajonet ku do të zhvillohej më vonë kultura ilire.

Gjatë epokës së hekurit, spiralja ishte motivi më i zakonshëm zbukurues i të gjitha fiseve ilire.
Shfaqet në forma të ndryshme si spirale e lëngshme, spirale e dyfishtë, spirale në formën e qarqeve koncentrike të lidhura, etj.

Një numër i madh varëse spektaklesh,fibula të spektakolare, zbukurime spirale në qeramikë, dhe monumentet prej guri janë prova e popullaritetit të këtij motivi tek Ilirët, por frekuenca e tij e madhe tregon gjithashtu se spiralja ka shërbyer ndoshta si një zbukurim i zakonshëm pa një kuptim më të thellë simbolik.

Shfaqja e këtij motivi në disa monumente me karakter varros ose ritual zbulon, megjithatë, se spiralja kurrë, gjatë gjithë parahistorisë, madje as në kohën romake, nuk e ka humbur rëndësinë e saj simbolike.


Këtu kemi në radhë të parë në formën e një spirale e cila gjendet në fragmente arkitektonike prej guri nga Nesactium (T. I, 1,4) të cilat me të drejtë supozohet se i përkisnin një vendi të shenjtë prehistorik6.

Sigurisht, spiralja e gdhendur në këto blloqe guri, e cila mbizotëron në të gjithë sipërfaqen e tyre, nuk mund të kishte vetëm një funksion dekorativ.+

Gjithashtu një kuptim simbolik duhet të ketë pasur një spirale që shfaqet në gurin Japodik skarë hiri nga afërsi të Blhačit,ose një spirale në një tavëll nga St. Lucia (Santa Lucia) afër Tolmines dhe në urna të ngjashme nga lokalitete të tjera të shumta7.

Veçanërisht theksojmë shfaqjen e spiraleve në këto objekte, domethënë në ato që janë të lidhura me mbretërinë e të vdekurve, sepse domethënia simbolike e atij motivi është më e qartë atje; Spiralja mbi këto objekte simbolizon botën e nëndheshme, domethënë rrugën e ndërlikuar që duhet të përshkojë shpirti i të ndjerit për të gjetur paqen e tij në atë botë të errët.

Mbi këto monumente, spiralja ka, pra, të njëjtin kuptim që ka Labyrinth në kohërat parahistorike dhe antike.
Në fakt, spiralja nuk është gjë tjetër veçse një mënyrë e thjeshtuar e paraqitjes së labirintin8.

Lidhja e spirales me botën e nëndheshme është e qartë edhe nga fakti se ai përshkruan një gjarpër, pra një kafshë tipike khtonike9.


- Por ky nuk është kuptimi i vetëm simbolik i spirales.

Ashtu si shumë simbole të tjera që shpesh shfaqen në variante të ndryshme në zona të gjera gjeografike, spiralja ka një origjinë të ndryshme dhe kuptime të shumta simbolike.10


Ne disa. kulturave ai ka kuptimin e një simboli hënor, dhe pasi shpesh ka një motiv të inkorporuar të qarqeve koncentrike, ai gjithashtu kishte një kuptim diellor.

Ne duhet t'i kushtojmë vëmendje të veçantë një varianti të këtij motivi, të ashtuquajturës spirale të dyfishtë.


lb. SPIRALE E DYFISHTE
Ky motiv është një nga motivet më të përshkruara të ilirët, si në kohën parahistorike ashtu edhe në atë romake.

Një numër i madhe flasin varëset në formën e një përshkrimi të dyfishtë të këtij motivi në enët qeramike (T. II, 3) 12, në monumentet e gurit13 etj. rreth popullaritetit të jashtëzakonshëm të spirales së dyfishtë si një motiv thelbësor, por fakti që ky motiv shpesh gjendet me kultin e të vdekurve përjashton mundësinë që ai të kishte vetëm një kuptim zbukurues.

Mbi të gjitha, paraqitja e spirales së dyfishtë në Egjipt, në varret etruske, veçanërisht në varret mesjetare në Bosnjë, Hercegovinë dhe Dalmaci (gurë varresh steçak), si dhe interpretimet e këtij motivi të gjetur te shkrimtarët antikë nuk lënë asnjë dyshim se spiralja e dyfishtë kishte një kuptim simbolik.14

Ky simbol është, në fakt, një interpretim grafik i stilizuar dhe jashtëzakonisht i thjeshtuar i motivit antik fetar të Pemës së Jetës.

Gdhendur në një gur varri, ky simbol i siguroi të ndjerit një jetë të lumtur në një botë tjetër dhe e veshur si një varëse mund t'i jepte pronarit forcë jetësore.

Ky simbol ishte veçanërisht i rëndësishëm për gratë sepse siguronte pjellorinë e tyre dhe i ndihmonte ato të lindnin fëmijë.
https://sq.wikipedia.org/wiki/Pema_e_jetës

5. Për paraqitjen e spiraleve dhe meandra në këtë zonë, shih veçanërisht V. Milojčič, Zur Frage der Herkunft des Mbianders und der Spirale bei der Bandkeramik Mitteieuropas, Jahrbuch des Römisch-germ Zentralmuseums Mainz, 11, 1964, str. 57 80.
6 A. Pusch 1, Atti e mem., Vol. 21, 1905, f. 36–49; f. 39, Fig. 7 dhe 8; f. 41, Fig. 9; f. 44, Fig. 10; f. 49, Fig. 13; f. 191, Fig. 117; f. 192, Fig. 118-119; f. 193, f. 121-123.
Një fragment guri i zbukuruar me një spirale u zbulua gjithashtu në Kaštel afër Buje. Shih B. B a č i, Xhadr. zb., 2, 1957, f. 339, Tab. VIII, 2.
7 Fotografitë e një urne hiri nga Sv. Lucije k. Në veprën time “Gli Illiri”, Milano, 1966, Fig. 1 në f. 209
Urnat e hirit të zbukuruara me spirale u gjetën 2 në Picugu(A. Amoros o, Atti e mem., Vol. 5, 1889, T. II, 3, .4; J. Mladi n, Monumente artistike prahistorijs Nezakcija, Pula, 1964, f. 55, Fig. 12; f. 58, Fig. 14), Nesactiumu (A. Pusc hi, Atti e mem., Vol. 21, 1905, f. 76, fig. 40), Puli ( A. Gnir s, Jahrbuch der kk Zentr. Komm., NF 1, 1903, f. 87-88, fig. 2, 5; J. M ia di n, lc, f. 60, fig. 15; A. G nirs, Istria praeromana, Karlsbad, 1925, f. 51, fig. 30, 2 5), Nova Vas në Istria (M. H oernes, Mitt. Anthr. Gesell. Wien, 24,



Këtu kemi në radhë të parë në formën e një spirale e cila gjendet në fragmente arkitektonike prej guri nga Nesactium (T. I, 1,4) të cilat me të drejtë supozohet se i përkisnin një vendi të shenjtë prehistorik6.

[fegi II]

Tabela I.
1. Nesactium (A. PUSCHI, Atti e mem., Vol. 21, 1905, f. 39, f. 7).

2. Picug (J. MLADIN, Monumente Artistike të Nesactium Prehistorik, Pula, 1964, f. 56, Fig. 13).

3. Picyg (J. MLADIN, o. C., P. 58, fig. 14).
4. Nesactium (J. MLADIN, o. C., T. VII, sI. 3).
T. II


1c. MEANDAR

Kuptimi simbolik i njejt, siç kishte spiralja, kishte edhe një Meandar (ornament) gjarpër.
Në fakt, Meandar (ornament) nuk është gjë tjetër veçse një spirale me linja të thyera në kënde të drejta.

Ashtu si spiralja,Meandari (ornament )
tashmë gjendet në Paleolitin e Vonë dhe tashmë në atë kohë pa dyshim kishte njI simbolik •
Veçanërisht haset shpesh në epokën e vonë të gurit16 dhe më vonë në disa kultura të epokës së hekurit.17

Ndryshe nga spiralja, Meandarit (ornament ) është mjaft i rrallë tek Ilirët.

Më së shpeshti gjendet në Istria, si në blloqe të mëdhenj guri nga Nesactiumais ashtu edhe në urnat e varrimit të Keramikes (T. I, 2; T. II, 4) 19, në sende dekorative20 dhe enë bronzi. 21.

Jashtë Istrisë, ky motiv gjendet gjithashtu në interfluksin e Savës, Dravës dhe Danubit22 dhe në zonën lindore të Alpeve23, t "ndërsa në pjesët e tjera është mjaft i rrallë24.

Duke lënë mënjanë problemin e origjinës së Meandarit (ornament 25, nënvizojmë faktin se ky motiv tek ilirët shfaqet më shpesh në objekte me karakter shakral ose kulti.

11
Ju kujtojmë se blloqet e gurit nga Nesachtiumi,
ku takohet Meandarit (ornament ), sigurisht i përkisnin një objekti kulti, për të varrosurit urna gurët e varreve me Meandarit i përkasin kategorisë së objekteve që lidhen me besimet në jetën e përtejme, që peshat piramidale gjithashtu kanë (të paktën në disa raste) kuptim simbolik. dhe se vatrat nga Donje Doline kishin një funksion domethënës në kultin e të vdekurve26.
Për më tepër, nuk duhet të harrojmë faktin se në disa raste (p.sh., në kopsat nga Picug në Istria) Meandarit forma të kombinimeve në të cilat svastika shfaqet gjithashtu si një element përbërës. kontekstin.




E gjithë kjo na çon në përfundimin se disa fise ilire i dhanë kuptimin Meandarit e një simboli fetar.

Por shfaqja e këtij motivi në rrathë dhe tigani prej bronzi për qëllime të dobisë tregon, nga ana tjetër, se ky motiv në disa raste ka humbur kuptimin e tij simbolik origjinal me kalimin e kohës.
-12

ld Vija me onde të lakuar dhe linja zigcak

Më shumë është më e vështirë të përcaktohet sesa për një spirale dhe një Meandarit kur një vijë e valëzuar ka kuptimin e një simboli, dhe kur është një zbukurim i thjeshtë.
Nuk ka dyshim se në shumicën dërrmuese të rasteve, ky motiv shumë i zakonshëm zbukurues ka karakterin e një zbukurimi dhe se, për këtë arsye, nuk duhet të shikohet një simbol fetar në çdo përshkrim të një vijeme onde të lakuar .


Sidoqoftë, nuk duhet të harrojmë faktin që vija me onde e lakuar
i shërbente njeriut parahistorik për të përfaqësuar gjarpërinjtë, domethënë të një kafshe khtonike dhe që ai shumë shpesh i vendoste ato në urna varresh (T. II, 2).
Linja e lakuar në urna varresh në tokën ilire është mjaft e zakonshme dhe kemi një shembull të bukur nga Novo Mesto, ku u zbulua një urnë varri ku motivi i vijës së me onde lakuar takohet së bashku me svastikën.
Numri i rasteve të ngjashme është me të vërtetë i madh dhe nuk ka nevojë t'i përmendim të gjitha.

Mjafton të theksohet ky fakt si një tregues që vija e me onde në simbolikën funerale duhet të ketë pasur gjithashtu vendin e saj.

Ajo që thuhet këtu për vijën me onde është mbase edhe më pak e vërtetë, dhe për vijën zigzag.

Kombinime të ndryshme të këtij motivi gjenden edhe në urnat e varreve (T. II, 1) 29, kështu që nuk mund të përjashtojmë mundësinë që kjo linjë të ketë një kuptim simbolik në ato raste kur gjendet në objekte kulti ose funerale30

Tabela II
1. Nesactium (A. PUSCHI, Atti e mem., Vol. 21, 1905, f. 79, fig. 50).
2. Nesactium (A. PUSCHI, 1 c., P. 82, fig. 54).
3. Sticna (R. LOŽAR, Gl. Muz. Dr. Za Slovenijo, 18, 1937, T. II, d).
4. Gradina mbi Kanalin Limskit (J. NILADIN, Jadr. Zbornik, 7, 1966— 69, f. 312, fig. 21).
T. III

[fegi II]

SHENIME
169, Fig. 16 •), Dragatuša (G. S pitzer, Arh. Vest., 24, 1973, f. 789, T. 3, 3); për shfaqjen e një spirale urna hiri dhe enë të tjera qeramike në Slloveni shih J. Dular, Arh .. vest., 24, 1973, f. 551-555. Spiralja gjendet në monumente të shumta nga perandoria e vonë. D. Sergejevski me të drejtë e lidh atë me atë të kohërave parahistorike (GZM, 46, 1934, vëll. 2, f. 33-34 dhe pasim).



8.Studime veçanërisht të rëndësishme për labirintin si një simbol të botës së nëndheshme dhe lidhjen e tij me spiralen u shkruan nga K. Kerćnyi, Labirinth-Studien, Zilrich, 1952; D. C. Fo x, Labyrinth und Totenreich, P. I. H. 8, 1940, f. 381-394; M. C a g i a n o d e A z e v e d o, Saggio sul labirinto, Milano, 1958, veçanërisht në f. 24 dhe 64, ku ai flet për spiralen si një zvogëlim grafik të labirintit. s t e r u,

9.Po.Die Schlange, f. 13, spiralja u krijua si një paraqitje skematike e një gjarpri.

10. Të dhënat për këtë u mblodhën në punimet e tij nga Z. Wilk e, i cili jep të dhëna për lidhjen e spirales me kthesat në folenë e kërmillit.Nga ana tjetër, vetë kërmilli ka një kuptim simbolik hënor. Cfr G. Wilke, Ueber die Bedeutung ezniger Symbole an en Bogumilendenkmdlern, GZM, 36, 1924, f. 31-33, ku ai citon edhe punimet e tij të mëparshme mbi këtë temë.

11. Do të ishte e pamundur, dhe e panevojshme, të përmendesh të gjitha vendet ku u gjetën varëset spektakolare me dy pjesë.
Shumica e tyre vijnë nga varret në Glasinacas nga zona e Liburno, por prania e tyre dëshmohet gjithashtu në të gjitha rajonet e tjera ilire.
Për informacion të përgjithshëm, ne u referohemi punimeve të B. Coviq, Gjetje të reja nga Nekropoli "Gradac" në Sokolac dhe disa pyetjeve të kronologjisë glasinačke së Artikujve të materialit për kultin. . Historia e Bosnjës Lindore, 6, 1965, f. 61-62; Me B a t o v i ć a, Epoka e hershme e hekurit e Liburnia, Diadora, 1, 1960, f. 61-64; B. čovića, Llojet kryesore arkeologjike të epokës së bronzit të vonë në zonën e Delmatve, Libri vjetor, Qendra për Ballkanin. 8, 1970; f. 80-83.

12. Si shembull, mund të përmendim spiralin e dyfishtë në një enë qeramike nga Griža afër Stična (R. Ložar, Glasnik Muz. Shoqëria për Slov.., 18, 1937, f. 13, T. II, d, e) dhe në një urnë hiri nga nëntoka (J. Dular, Arh. vest., 24, 1973, f. 551, T. 6, sI. 3).

13 Ne shohim një përshkrim shumë të bukur të një spirale të dyfishtë në një bllok guri nga Nesactium. (A. Puschi, Attl e mem., Vol. 21, 1905, f. 193.

14. Shikoni në këtë M. W e n z e I, Mbi disa simbole në gurët e varreve stećima Dalmat, Kontributet në historinë e artit. në Dalmaci, 14, 1962, f. 79-94.
.

15.M Wenzel, l. c., f. 93 konkludon, në bazë të një analize të të dhënave të shumta mbi këtë simbol, se ai ishte një "shenjë e pjellorisë femërore" dhe se prania e tij në gurët e varreve "duhej ta kishte sjellë të vdekurin përsëri në jetë".

16. Shih në veçanti paraqitjen e meandras në këtë kohë në V. Milojčić, Zur Frage ... f. 57-80, si dhe vepra më e vjetër e G. Wilke, Spiraladander Keramik, Wurzburg, 1910 (Mannus-Bibliothek, Bd. 1).
Eshtë një meandar shumë i zakonshëm në kulturën Danub të Epokës së Gurit të Ri, ku padyshim që luan një rol të rëndësishëm në kompleksin fetar të Nënës së Madhe. Shihni në këtë M. Gimbutuas, The Gods and Goddesses of Old Europe, London, 1974, f. 124-132.

17. Informacion i përgjithshëm rreth meandras në Evropën prehistorike O. Kunkel, Der Mäadander in der vor- und fruhgeschichtlichen Kulturen Eurapas, Marburg, 1925,

18. J. Mladin, Monumentet Artistike të Nesaktiumit Prehistorik, Pula, 1964, f. 43, T. I, 1, 2, 3; T. II, 1, 2.

19 Ata u gjetën në Nesactium (A. Puschi, Atti e mem., Vol. 21, 1905, f. .73,. Fig. 33; f. 74, fig. 34-36; f. 75, fig. 37- 38; f. F. 55, 56), Picugu (A. A m o-.roso, Atti e mem., Vëll. 5, 1889, T. IV, 1, 2, 3, 5; J. Mladixi, Artistik kujtesa -nici ..., f.55, Fig. 12, f. 56, Fig. 13, C. Marche setti, Boll., Soc., Trieste, 23, 1907, f. 234, T. IV, 1; Gradini mbi Kanalin Lim (J. M1 adin, Jadr. Zb., 7, 1966-1969, f. 312, fig. 21; J. M 1 adin, Monumentet e Artit ..., f. 53, fig. 11; K. Mihovili, arkria Histria., 3, 1972, vëll. 2, T. 2, fig. 1, 2; T. 3, fig.14

T. 9, Fig. 3; T. 14, Fig. 1, 3; T. 18, Fig. 2; T. 34, Fig. 9; T. 35, Fig. 1, 11), Puli. (A. Gnir s, Jahrbuch der kk Zentr. Komm., NF 1, 1903, rr. 71, rr. 57a, 57b; rr. 86, sl. 87; rr. 87-88, s1. 2, 3, 14 , 16; A. G nirs, Istria praeromana, Karlsbad, 1925, f. 51, f. 30, 2, 3, f. 52, fig. 31, 14, 16, f. 72, fig. 43, f. 73 , f. 45), Nova Vas në Istria (M. Hoerne s, Mitt. Anthr. Gese11. Wien, 24, 1894, f. 172, fig. 178), Berrau (K. ser, Sitzungsber. Dk Akademie d. Wissenschaften , Mathem. -Naturwiss. Kl., Bd. 89, Abt. I, 1884, rr. 26, T. III, 11), Kaštela kral Buje (B. B a č i ć, Jadr. Zb., 2, 1957 , f. 391-392, T. XXIII, 1; T. XXIV, 3).


20. Në rrathët metalikë nga Picug (A, Amoros o, Atti e mem.; Vëll. 5, 1889, T. VIII, 4) dhe veçanërisht shpesh, dhe në variante të pasura, në kopsat e rripave prej bronzi nga i njëjti lokalitet (shek. , T. X, 1-9), dhe në të njëjtat kopsa rripi nga Berm (C. M archesetti, Bo1I. Soc. Adr. Sc. Nat. Trieste, 8, 1883, T. IV ,, 2; C. Mar chesett i, Arch. trie • t., ns 10, 1884, f. 420, f. 9 a K. Mose r, Sitzungsber.d. k. Akademie d..Wis'senschaften, Mathem.-naturwiss. Kl., Bd. 89, Abt, I, 1884, T. IV, 14), në një byzylyk bronzi nga Pula (A. G r s, Istria praeromana, Karlsbad, 1925, f. 75, fig. 46)

21. Nga Picuga (A. Amoros o, Atti e mem., Vol. 5, 1889, T. VI, 12; J. Mladi Diadora, 7, 1974, T. XVIII, fig. 1; T. XXI) dhe Wesactium Mladin, Diadora, 7, 1974, f. 109, T. XIII, 1).



22. P.sh., në hirin urnave nga Martijanci (K. Vinski-Gasparin i, Vj.Arh. Muz. Zagreb, ser. III, 2, 1961, rr. 41 i 42, T. IV, 1, 2; T. V, VI; O.H Frey, Die Entstehung der Situlenkunst, Berlin, 1969, f. 73, 75, Abb. 42), në një tas të vogël nga i njëjti lokalitet (K. V insk G asparini, lc, f. 42, T. VII, 1), në dy ascos nga Dalj (V. HoffillerI, Corpus vasorum antiquorum, Yougoslavie, f. 2, Zagreb, 1938, f. 15-16, T. 34, ë një shtangë piramidale nga Kutjevo afër Sllavit. Požega (K. Vinski-Gasparin i, l. C., P. 48, fig. 1).1-4),


23. E gjejmë në një shtrëngojse rripi bronzi nga Brezje afër Trebelno (K. Kromer, Brezje, Ljubljana, 1959, f. T. 37, fig. 1), në një pajisje bronzi nga Vače (F. Starč, Vače, Ljubljana, 1955, f. 33, T. XLV, fig. 5) dhe në një rul me dy kocka nga i njëjti lokalitet
(F Star č, lc, p ., 48, T LXXVII, fig. 1, 3), në një filxhan qeramike nga Stična, S. Gabrovec, Die Ausgrabungen in Stična and ihre Bedeutung far die sadalpine Hallstattkultur, in Symposium zu Problemen der jungeren Hallstattzeit në Mitteleuropa, Bratislava, 1974, f. 165, Abb. 1, fig. 16) dhe në e hirit nga i njëjti lokalitet (S. G abrovec, Arh. vest., 14-15, 1964-1965, T. 5, fig. 1-8), në një urnat hiri nga Libna gora (M. G u š tin, Libna, Brežice, 1976, f.40, Pl. 26, varri 26, fig. 1), në fragmente të pllakave metalike nga Malence (E. Starc,
Arh. vest., 13-14, 1962-1963, T. VI, fig. 10) etj.



24 Për shembull, në peshat piramidale nga Lugina e Poshtme (T. Truhelka, WMBH, 9, 1904, T. XXIII, 1, 1a-b; f. 51, sI. 26) dhe në furrat qeramike nga i njëjti lokalitet (1 C. C., f. 55, Fig. 33; T. VIII, IX, Fig. 2, 3, 7, 9). Ne gjithashtu e gjejmë atë në disa objekte në rajonet e Ilirisë Jugore, të tilla si, për për shembull, në një pllakë ari nga Novi Pazar (Đ. Mano-Zizi- Lj. B. Pop o vi Nov. Novi Pazar, Beograd, 1969, f. 30, T. XXIII, 1), dhe sandale prej ari nga Trebenište (Lj. Popović, Katalog i gjetjeve nga Nekropoli pranë Treaemšta, Beograd, 1956, f. 34, T.III) dhe doreza të arta nga i njëjti lokalitet (Lj. P opovi ć, lc, f. 35, T. IV).


25. Gvon Merhart shkruajti më gjerësisht mbi çështjen shumë të ndërlikuar të origjinës së meandrarit në Festschrift d. Römisch-Germanischen Zentralmuseum Mainz, Bd,2, 1952, f. 6 e më tej; M. Garašanin, Zur Entstehung der Mäadanderdekoration, Vj.arh. hist. dalm., '56 -59, 1954-1957, vëll. I, f. 58-62; O. H. Frey, Die Entstehung
der Situenkunst, Berlin, 1969, f. 73-76. Autori i fundit, duke marrë parasysh çështjen e origjinës së gjarpërimeve në enët qeramike të epokës së hershme të hekurit në rajonet veriore ilire.

26. Sipas C. Truhehelka, këto vatra - të zbukuruara me zbukurime meandroidnim dhe svastikë - kishin të bënin me kultin e të ndjerit, sepse përmes hapjes së poshtme banorët e shtëpisë u dërgonin ushqim të vdekurve, të cilët ishin varrosur nën shtëpia Cfr C: Truhelk a, Larizam dhe Pagëzimi, f. 22 dhe d. Teza e TruheIka sigurisht mbështetet nga fakti që këto furra përmbajnë meandrar dhe svastikë, simbole të botës së nën tokës.

27. E. Kuster, Die Schlange, f. 22-24.


28 T. Knez, Prehistoria e Novo mesto, Novo mesto, 1971, Fig. 51.

29 Për shembull, në disa zgara nga Berm në Istria (K. Moser, Sitzungsber. Dk Akad. D. Wissenschaften në Wien, Mathem.-naturwiss. Kl., Bd. 89, 1884, Abt. I, T. III, sl . .4, 10, 14; A. Amoros o, Atti e mem., 1, 1884, T. II, 4, 6, 9; T. III, si. 3, 8, 9), nga Nesactiurna (A. Puschi), Atti e mem., Vol. 21, 1905, f. 79, fig. 50; f. 88, fig. 63), nga Picuga (A. Amor os o, Atti e mem., Vol. 5, 1889 , Vol. II, 110, 11; T. IV; 1, 2, 6), nga Dragatuš (G. S piter, Arh. Vest. 24, 1973, T. 3, sI. 3 ,. 10; T. 5 , fig. 13;, T. 8, fig. 11; T.'11, fig. 3; T. 13, fig. 5; T. 14, fig. 6.


30. Vija zigzag, ashtu si një spirale, interpretohet si një simbol i rrufesë. Cfr R. Lefort _des Ylauses, La roue, la swastika et la spirale comme symboles du tonnerre et de la foudre, Compte rendus de l'Acadærnie des insc. et belles-lettre, 1949, prill-qershor, f. 154. Shih gjithashtu C. Hentze, Mythes et symboles lunaires, Anvers, 1932, f. 97 etj.

[fegi II]

2. Simbolet Diellore dhe Hënore dhe Simbolet e Zjarrit

Arkeologët, etnologët dhe historianët e feve kanë pohuar prej kohësh rolin e jashtëzakonshëm të madh që luajti Dielli, burimi i nxehtësisë, dritës dhe gjysmë jetës së gjithë jetës në tokë, në besimet e njeriut primitiv dhe manifestimet e shumta dhe të larmishme të kultit të atij trupi qiellor në kohë dhe hapësirë ​​janë analizuar prej kohësh.1


Arkeologjia prehistorike ka dhënë një kontribut të rëndësishëm në njohjen e këtij kulti në kohëra që nuk e dinin fjalën e shkruar dhe feja e së cilës mund të njihet pothuajse vetëm në bazë të mbetjeve të pakta të kulturës materiale.
Ne e falënderojmë atë shkencë dhe njohuritë tona për heliolatrinë dhe ilirët parahistorikë.

Dhe ata, si shumë popuj të tjerë, kishin mitologjinë e tyre, fenë e tyre, magjinë e tyre dhe bestytninë e tyre në të cilën ata ngulitën elementë të kultit diellor.

Ne lehtë do të identifikojmë disa nga këto elemente dhe do të përcaktojmë vendin e tyre në sistemin simbolik të Ilirëve në përgjithësi, ose të fiseve individuale Ilire, ndërsa për të tjerët mundesi do të jemi në gjendje të hamendësojmë vetëm se çfarë mund të kenë menduar ata në faza të ndryshme të zhvillimit të kulturës ilire ose në fusha të veçanta të asaj kulture.


Në shumicën e rasteve do të detyrohemi të përgjithësojmë përfundime për të gjithë ilirët, megjithëse nuk ka gjasa që edhe simbole të tilla të qarta dhe të përcaktuara si dreri ose rrethi koncentrike të kishin të njëjtin kuptim në të gjithë ilirët dhe në të gjitha epokat.

Prandaj, analizat dhe përfundimet që do të paraqesim këtu do të jenë domosdoshmërisht të përafërta dhe ndoshta, madje, jo plotësisht të sakta.

2a SPIRALJA RRETH, RRETHET KONCENTRIKE

Ne do të fillojmë analizën tonë të simboleve diellore me më të thjeshtë në mesin e tyre - spiralin dhe variantet e saj.

Spiralja është mënyra më e zakonshme dhe e përhapur e përfaqësimit të Diellit.

Një nga dëshmitë e shkruara shumë pak që flet për simbolikën ilire ka të bëjë pikërisht me këtë simbiot diellor.
16-17

Ky është një fakt i njohur që ne e gjejmë në retorikun antik nga shekulli II pas Krishtit. Maksima nga Tirskog, i cili thotë se Peonët adhurojnë Diellin në formën e një disku të vogël ngjitur në një shtyllë të lartë.2


Ne nuk e dimë nëse Ilirët e tjerë kishin një disk diellor në një shtyllë, por që të gjithë Ilirët e tjerë përshkruanin Diellin më shpesh në formën e një rrethi, ne mund ta shohim lehtë këtë me shqyrtimin më sipërfaqësor të materialit arkeologjik të gërmuar deri më tani.

Nga nekropolet dhe vendbanimet në rajonet jugore ilire në ato në zonën lindore të Alpeve dhe nga kohët më të hershme kur mund të thuhet se Ilirët ose Proto-Ilirët ekzistonin si një grup etnik, deri në kohën Romake ne gjejmë në sasi të mëdha varëse në formën e një mbështjellësi të zakonshëm3, një mbështjell me katër dhe gjashtë ose Ose më shumë spiralemë (T. III, 6, 9, 11; T. IV, 10) 4, një mbështjell me rrezet (T. III, 3, 5, 8, 10; T. IV, 2, 3, 5, 6, 8) 5, rrotulla me në formë rrethore koncentrike në to (T. III, 1, 2; T. IV, 1, 4, 9 ) 6 të gjitha në të panumërta. variantet.


Që këto unaza,rrethore, spirale koncentrike, etj janë simbole të Diellit, dhe jo objekte të zakonshme dekorative, dihet prej kohësh.
Por shumë më herët sesa arkeologët kanë ardhur në këtë njohuri në bazë të materialit arkeologjik, spirale në përgjithësi konsiderohej një simbol diellor.

Në kohët e lashta, një numër shkrimtarësh poetikë e shoqëruan spirale me Diellin7, dhe të njëjtën gjë e gjejmë edhe në Eddamsin Nordik, ku Dielli përmendet shprehimisht si një "mbështjellës i ndritshëm", dhe në letërsinë e lashtë indiane, etj.


Në variante të ndryshme dhe në kontekst me disa simbole të tjera, por gjithmonë duke ruajtur përmbajtjen e tij themelore simbolike, rrethi (ose rrethi) do të shfaqet të keltet, gjermanet dhe fetë e tjera, por edhe në krishterim, ku ne do ta takojmë atë si një aureolë rreth kokes e Krishtit.

Midis shumë varësave të zbuluara në tokën ilire, për të cilat mund të thuhet me siguri se kanë vlerën e një simboli fetar, duhet përmendur posaçërisht ekzemplari nga Vrepac afër Gospiçit (T. III, 3) në të cilin tre motive të një dyshe spirale janë gdhendur me pika. dhe shigjeta të dyfishta9.


Të dyja këto motive shoqërohen me simbolikën e jetës së përtejme nga simbolika e pjellorisë.

Në rreshtin e varëse me përmbajtje të sigurt simbolike duhet,përveç kësaj, përmend një numër ekzemplarësh të përbërë nga disa rrethe koncentrike të ndërlidhura nga shiritat 10.

Përveç në formën e varëse (amuleta)rrethi është shumë i zakonshëm në enët qeramike 11 në përkthimet (Pl. XIV, 2) 12, në kopsat e rripave të bronzit (Pl. XI, 6) dhe situlat në zonën e Alpeve Lindore 13 dhe në monumentet e gurit ilir nga prehistoria14 dhe koha romake15 , si dhe në disa raste të tjera16.

Të gjitha këto paraqitje të rrethit, si dhe lajmet e përmendura në Maksim të Tirskod, konfirmojnë supozimin e domethënies së madhe që kulti diellor kishte tek Ilirët në të gjitha epokat dhe në të gjitha zonat në të cilat ata jetonin.


Fakti i thjeshtë, megjithatë, se varëset në formë spirale përshkruajnë diskun e Diellit jo gjithmonë shpjegojnë funksionin që kishin këto varëse në besimet fetare dhe magjike të mbajtësve të tyre.


Ashtu si varësja në formën e një kryqi, sipas të krishterëve, ka një funksion profilaktik dhe apotropaik, pavarësisht nga fakti se vetë kryqi nuk kishte kuptime të tilla në interpretimin e tij origjinal të krishterë, po kështu janë simbolet e Diellit të varura në butona kraharorë, gjoks, etj.

ishin kryesisht detyrën e mbrojtjes së përdoruesit nga e keqja, sëmundja, syri i keq dhe të gjitha aksidentet në jetë17. Padyshim, është ashtu.
17

Padyshim, ai kishte vetëm një funksion të tillë, p.sh.
rrethin koncentrik që e gjejmë në mburoja së bashku me svastikën18

Spiralja dhe variantet e tij të ndryshme, pavarësisht nga numri i tyre, zbulojnë pak për karakterin e kultit diellor në Iliri.

Ne do të mësojmë më shumë duke analizuar simbolet e tjera diellore. Midis tyre theksojmë svastikën.



Tabela III
1. Tasovčići afër Mostarit (V. ČURČIĆ, WMBH, 11, 1909, f. 97, T. XVIII, fig. 9).

2. Crvljevica planina afër Mostarit (V. ćurčIć, WMBH, 11, 1909, f. 97, T. XVIII, fig. 7).

3-5. Vrebac afër Gospić (R. DRECHSLER-BIŽIĆ, V j. Arh. Muz. Za. Greb, ser. III, 1, 1958, T. XIV, sl. 102, 114).

6-10. Donja Dolina (TR. TRUHELKA, WMBH, 9, 1904, f. 73, fig. 51; f. 150, fig. 98; T. LXVIII, fig. 20; T. LXXII, fig. 20 dhe 21).

11-12. Glasinac (Gosinja planina) (F. FIALA, WMBH, 5, 1897, f. 19 20).
T. IV


Tabela IV
1. Dobova (F. STAR., Razprave SAZU, 3, 1953, T. XIV, f. 4),
2. Magdalenska Gora (Trcasures of Carniola, New York, 1934, f. 82, Pl. I, fig. 34).

3. Jo. Vid pri Stični (Trcasures of Carniola, New York, 1934, f. 116, Pl. XXIII, fig. 133).
4. Picug kod Porcča (A. AMOROSO, Atti e mem., 5, 1889, T. IX, fig. 10).

5–6. Brezje afër Trebelno (K. KROMER, Brezje, Ljubljana, 1959, Pl. 26, Fig. 3; Pl. 43, Fig. 3).
7. Dabovi stanovi afër Novalja në ishullin Pag (Š. BATOVIC, Diadora, 6, 1973, f. 117, T. CIII, fig. 3).

8. Socerb (San Servolo) afër Trieste (K. MOSER, Jahrbuch d. K. K. Zentr. Komm., N. F. 1, 1903, f. 120, Fig. 131).

9. Pula (A. GNIRS, Jahrbuch d. K. K. Zentr. Kornm., N. F. 1, 1903, f. 82, Fig. 80).

10-11. Nin (lok. Ridrijac) (š. BATOVIĆ, Diadora, 5, 1970, f. 43, fig. 55, bž-. 1).
T. V

-Nga nekropolet dhe vendbanimet në rajonet jugore ilire në ato në zonën lindore të Alpeve dhe nga kohët më të hershme kur mund të thuhet se Ilirët ose Proto-Ilirët ekzistonin si një grup etnik, deri në kohën Romake ne gjejmë në sasi të mëdha varëse në formën e një mbështjellësi të zakonshëm3, një mbështjell me katër dhe gjashtë ose Ose më shumë spiralemë (T. III, 6, 9, 11; T. IV, 10) 4, një mbështjell me rrezet (T. III, 3, 5, 8, 10; T. IV, 2, 3, 5, 6, 8) 5, rrotulla me në formë rrethore koncentrike në to (T. III, 1, 2; T. IV, 1, 4, 9 ) 6 të gjitha në të panumërta. variantet.