Zhvillimet biblike në Dritën e Arkeologjisë PAUL Z. GREGOR

[fegi II]

Këtu bëhet një dallim i qartë midis karrocës të luftës dhe karrocë të transportit,megjithëse i njëjti term përdoret për të dy karrocat, që padyshim që do të thotë se termi hebraisht merkaba ose rekeb nuk i referohet gjithmonë qerreve të luftës, por edhe atyre që përdoren për transport, procesioneve të ndryshme dhe të ngjashme.
Karroca si dhe karrocave me kuaji u përdor dhe ishte e njohur në të gjithë botën Lindore.
Në mes të mijëvjecarit të tretë (rreth 2500 pes), karrocat njiheshin në Mesopotami.
Eshte e mundur që Egjiptasit kishin këtë lloj karroce të përdorur në kohën e procesioneve të ndryshme, siç ishte kjo në kohën e Jozefit.

Edhe pretendimi i faraonit që e vuri Jozefin mbi karrocat e tjera tregon se nuk kishte shumë qerre të tilla në përdorim.
Kur u gërmua një fortesë në Buchen (Egjipt), arkeologët gjetën mbetjet e një kali që i përkisnin një kohe para se të sundonte Hyksoset.

Përfundimi i arkeologëve që gjetën këto mbetje është se "është e mundur që në periudhat e hershme kuajt të zotëroheshin nga anëtarët më të lartë të shoqërisë dhe të përdoren në karroca për qëllime shtetërore" (Emery, Smith, and Millard 1979: 194).

Probleme të tjera
Përveç kësaj, ka edhe disa vështirësi të tjera që ekzistojnë midis tregimit biblik dhe kohës së Hyckos.
Kur Jozefi u soll në Egjipt, ai u ble nga Potifari, një egjiptian që ishte komandanti i rojes personale të Faraonit (Zanafilla 39: 1).
Nëse Hyksoset ishin në pushtet në atë kohë, është pothuajse e pamundur t'i jepet një pozicioni kaq të ndjeshëm një egjiptiani, kur dihet se sa urrejtje kishte midis Egjiptasve dhe Hyksosve.

Jozefi përshkruhet si ai që iu dha autoriteti mbi të gjithë Egjiptin, i cili përfshin Egjiptin e Poshtëm dhe të Epërm (Zanafilla 41: 42,45).
Hyksoset kontrollonte vetëm Egjiptin e Poshtëm, ndërsa Epërm ishte nën sundimin egjiptian.
Për më tepër, Faraoni i dha Jozefit, bijën e një prifti nga Heliopolis.

Nëse Hyksos do të ishin në pushtet, atëherë do të ishte më logjike që një prift i një hyjnie tjetër të përfshihej, ata perëndi që Hyksoset i adhuronte siç është perëndia Seth.
Kur Jozefi u thirr nga burgu në oborrin e Faraonit, atij iu desh të rruante dhe të vishte rroba të pastra (Zan. 41:14).
Ky akt është në përputhje me zakonet egjiptiane dhe jo me ato të praktikuara nga Semitet Hyksos (Aling 1995: 32). -
68 -

[fegi II]

Për shkak të informacionit të mësipërm, është më mirë të kërkoni qëndrimin e Jozefit në Egjipt gjatë një dinastie tjetër.
Të gjitha argumentet e paraqitura për lidhjen midis qëndrimit të izraelitëve në Egjipt dhe prosperitetit të tyre në kohën e Hyckosve, nuk kanë asnjë bazë historike ose biblike.
Prandaj, është më mirë të kërkoni një dinasti tjetër që sundoi në kohën kur Jozefi u soll në Egjipt, kur ai u bë skllavi i parë i Faraonit dhe kur të afërmit e tij erdhën për të jetuar me të në Egjipt.

Jozefi dhe dinastia e 12-të
Sipas kronologjisë biblike (1 Mbretërve 6: 1 dhe Eksodi 12: 40,41), Jozefi jetoi në Egjipt gjatë dinastisë së 12-të.
Referuar tekstit biblik (1 Mbretërve 6: 1), që nga koha kur izraelitët dolën nga skllavëria egjiptiane kështu që, deri në kohën kur Solomoni filloi ndërtimin e tempullit, kishin kaluar 480 vjet.
Nëse ndërtimi i tempullit filloi rreth vitit 970 para Krishtit, atëherë Isaia ishte në 1450 para Krishtit.
Nëse ndërtimi i tempullit filloi rreth vitit 970 p.e.s., atëherë Eksodi ishte në vitin 1450 p.e.s .
Më tej na është thënë se izraelitët kaluan 430 vjet në Egjipt (Eksodi 12:40, 41), që do të thoshte se Jakobi dhe familja e tij emigruan në Egjipt në vitin 1880 p.e.s.
Në atë kohë, Jakobi ishte 130 vjeç (Zan. 47: 9), që ishte edhe viti i dytë i urisë (Zan. 45: 6), që do të thoshte se uria filloi në 1882 p.e.s, dhe periudha e shtatë viteve të lindjes në 1889 p.e.s.
Kur Jozefi u soll para Faraonit ai ishte 30 vjeçar (Zan. 41:46), dhe kjo ishte koha kur filloi periudha e viteve të tij të lindjes, me fjalë të tjera, Jozefi arrijnë moshën 30 vjeçar gjatë vitit 1889 para Krishtit.
Kur u soll në Egjipt, ai ishte vetëm 17 vjeç (Zan. 37: 2), që do të thotë se ai erdhi në Egjipt gjate vitit 1902 p.e.s.
Për të qenë në gjendje t'i kërkojmë këto ngjarje në të dhënat e hieroglifëve egjiptianë, është e nevojshme të vendosni një listë, si dhe vitet e mbretërimit të faraonëve të caktuar nga dinastia e 12-të, e cila dinasti sundonte në Egjipt në atë kohë.
Kjo dinasti u shfaq pas një periudhe në historinë egjiptiane, në të cilën Egjiptasit ishin shumë të dobët, si politikisht, ashtu edhe ushtarakisht dhe ekonomikisht.
Në fakt, toka e Egjiptit u nda midis pronarëve të tokave, të pasurve dhe fisnikëve.
Këta pronarë të tokave njihen si nomarë
Nomarët ishin sundimtarë gjysëm feudalë të krahinave të lashta të Egjiptit sipas pasurisë që quhej nome.
Në atë kohë, faraonët e dinastisë së 11-të pothuajse nuk kishin ndonjë fuqi dhe kontroll të madh mbi Egjiptin, sepse secili nomare kishte ushtrinë e tij, të veten ligjet e veta dhe ngarkoi tarifa për tregtarët që kalonin nëpër territorin e saj

[fegi II]

Kur faraoni i fundit i dinastisë së 11-të ishte në një në një farë mënyre ashtu-keshtu, autoritetet, kishin një vezir të quajtur Amenemhet.
Pas vdekjes së tij, Amenemhet mori një flotë anijesh, lundroi Nilin dhe nënshtroi të gjithë rivalët e tij.
Kështu, të gjithë kundërshtarët e tij u nënshtruan ose u neutralizuan, kështu që ai ishte në gjendje të sundonte Egjiptin më vete dhe të krijonte një dinasti të re.
Amenemheti I filloi mbretërimin e tij në 1991 para Krishtit (Bunson 1991: 14).
Nga frika se nomarët do të bashkoheshin kundër tij, dhe në të njëjtën kohë për të fituar mbështetjen e tyre, ai la vendin në duart e tyre.
Përveç bërjes së një marrëveshje me nomarët, për të siguruar stabilitetin dhe sigurinë e sundimit të tij (David 1975: 18), ishte gjithashtu e nevojshme të siguroheshin vetë kufijtë e Egjiptit.
Një nga armiqtë më të mëdhenj dhe më të zakonshëm ishin Nubianët, të cilët ishin në anën jugore të perandorisë së tij.
Menjëherë në fillim të mbretërimit të tij, ai drejtoi një ekspeditë ushtarake kundër Nubianëve dhe kështu anuloi çdo kërcënim dhe mundësi sulmi nga ajo anë (Grimal 1993: 160, 161).
Para te nji atentati vrasje mbi te, Amenemhet I emëroi djalin e tij Sesostrisin I për të sunduar me të si bashkë-sundimtar.
Ky akt kishte një përfitim të dyfishtë.
Së pari, të gjithë të afërmit, gjeneralët dhe zyrtarët e lartë, panë me kohë kush duhet të qëndronte në fron kur vdiq faraoni i vjetër.
Të gjithë duhet të ishin përkulur tek trashëgimtari i ri gjatë kohës së faraonit të vjetër dhe kështu i ishin betuar atij se do të ishin besnikë ndaj tij.
Një përfitim tjetër mund të shihet në faktin se faraoni i ri për bashkë-pushtetarët pati mundësinë të shihte të dorës së parë se si drejtohej një fuqi botërore, siç është Egjipti.
Sesostris I 1971-1926
Amenemhet I 1991-1962
Amenemhet II 1929-1892
Sesostris II 1897-1878
Sesostris III 1878-1843
Amenemhet III 1844-1797
Amenemhet IV 1799-1787
Sobekneferu 1787-1783
Jozefi dhe karvani i Detit të Kuq
Kur Amenemhet I u vra (1962 para Krishtit), Sesostris I ishte në një fushatë ushtarake kundër libianëve dhe kur dëgjoi për tragjedinë, ai menjëherë u drejtua përsëri për t'u hakmarrë për babanë e tij dhe për të konsoliduar fuqinë e tij (Grimal 1993:162, 163).

[fegi II]

Përveç vendosjes së kufijve në jug, ai futi stabilitetin në provincën e Sinai, nga ku mori mineral xeheror të dobishëm bakri (Bunson 1991: 241).
Në vitet e fundit të mbretërimit të tij, ai iu përkushtua ndërtimit të monumenteve të mëdha kulturore, si dhe ngritjes së standardeve, sidomos për popullsinë e klasës së mesme.
Kur vdiq (1926 para Krishtit), ai u pasua në fron nga djali i tij Amenemhet II.
Ky faraon kishte një mbretërim relativisht paqësor, pa shumë eksitime.
Ekonomia lulëzoi dhe u vendosën lidhjet tregtare me Palestinën dhe Mesopotaminë.
Janë zbuluar objekte të çmuara me motive mesopotamike madje edhe me motive nga Kreta.
Mbetjet e monumenteve të ndryshme të Egjiptit u gjetën gjithashtu në Palestinë dhe Mesopotami, gjë që dëshmon se tregtia rrodhi në të dy drejtimet (Grimal 1993: 165).
Së bashku me tregtarët, të huajt udhëtuan për në Egjipt dhe sollën me vete profesione dhe profesione të reja, kështu që qytetërimi lulëzoi dhe monumente të mëdha u shfaqën nga të gjitha anët.
Në kohën e Amenemhet II, u regjistrua një ekspeditë e tregtarëve, të cilët vinin nga krahu tjetër i Detit të Kuq (Palestina) dhe sollën me vete aromat dhe erzat te ndryshëm.
Kjo ndodhi në vitin e 27-të të mbretërimit të tij, i cili do të kishte qenë diku rreth vitit 1902 para Krishtit.
Eshtë interesante të theksohet se edhe Jozefi, nëse kronologjia biblike është e saktë, u soll në Egjipt si skllav në të njëjtin vit.
Për më tepër, Bibla vëren se tregtarët që blenë Jozefin erdhën në Egjipt dhe sollën temjane dhe erëza të tjera.
Amenemheti II sundoi deri në vitin 1892 para Krishtit, kur ai u pasua nga djali i tij Sesostris II.
Në kohën e Sesostris II, nomarët ende kishin pasuri të mëdha dhe ndikim në rendin shoqëror egjiptian.
Madhështia dhe pasuria e këtyre pronarëve të tokave u reflektua në faktin se ata ndërtuan varre të pasura për jetën e tyre, të cilat fshehin në vetvete informacione me vlera të pallogaritshme.
Ishte ky informacion që ndihmoi për të kuptuar më mirë mënyrën e jetës së asaj kohe, si dhe shoqërinë në të cilën ata jetuan.
Një varr i tillë i pasur u zbulua në vendin Beni Hasan, më shumë se 300 kilometra larg detit Mesdhe.
Përveç objekteve me vlerë të paçmueshme, në muret e varrit ky nomark, i quajtur Khnemnotep, kishte një vizatim interesant, i cili ndoshta paraqiste një ngjarje të rëndësishme në jetën e tij.
Vizatimi tregon një karvan të ardhurve ose tregtarëve që transportonin mallra për shitje në gomarë.

[fegi II]

Artikujt më të rëndësishëm të shitjes ishin bojë për fytyrën, për sytë, si dhe aromat e ndryshme që kanë qenë në kërkesë të madhe në Egjipt përgjatë gjithë shekujve (Weigall 1927: 83; Grimal 1993: 165).
Ne fotografia tregon 37 persona me origjinë semite, dhe një mbishkrim i shkurtër shpjegon vizatimin duke theksuar numrin e tregtarëve, kombësinë e tyre, llojin e mallrave që sollën dhe emrin e ujit të quajtur Abishar (Pritchard 1955: 229).
Përveç këtij të dhënat, ka shumë dëshmi të tjera për vendbanimin semitik në Egjipt gjatë kësaj dinastie.
Gërmimet e fundit në disa lokalitete arkeologjike në Delta e Nilit (Tell el-Daba, Tell el-Maskhuta, Tell el-Retabeh, Tell el-Yehudiyeh, Inhas, Tell Farasha dhe Tell el-Kebir) sollën rezultate të pasura, të cilat kontribuan në një kuptim më të mirë të strukturës së shoqërisë në atë kohë si dhe orientimin etnik të banorëve të këtyre vendbanimeve gjatë dinastisë së 12-të.
Manfred Bietak, i cili kreu kërkime të hollësishme në zonën e Tell el-Daba, arriti në përfundimin se "banorët e këtij vendbanimi ishin Kananej ..." (Bietak 1989: 93, 99) gjatë dinastisë së 12-të.
Vendbanimi në të cilin kanë jetuar këta banorë nuk u shkatërrua gjatë pushtimit të Hyckosve pikërisht sepse të dy ishin me të njëjtën origjinë, Semitike, (Hoffmeier 1997: 65).
John S. Holladay filloi të gërmonte Tell el-Maskhutu në vitin 1978.
Sipas materialit të gërmuar, ai arriti në përfundimin se banorët me origjinë semite jetonin në këtë vendbanim para fundit të mbretërimit të dinastisë së 12-të (Holladay 1982: 44-47, 50).
Qysh në fillim të këtij shekulli, W.F.Petrie gërmoi në zonën e Tell el-Retabehe.
Carol Redmount studioi në detaje rezultatet e kësaj gërmimi dhe konkludoi (bazuar në disa varre) se popullsia e këtij vendbanimi ishte me origjinë semite (Redmount 1989: 128-129).


Petrie gjithashtu kreu gërmime në një vend të quajtur Tell el-Yehu-diyeh (kodër hebraike).
Rezultatet nga kjo gërmim u rishikuan nga Olga Tufnell dhe bazuar në materialet e gjetura në varre, ajo sugjeroi që kjo popullatë ishte gjithashtu me origjinë semitike (Tufnell 1978: 76).
Në mënyrë të ngjashme, materiali nga gërmimet në lokalitet Inhas, Tell Farasha dhe Tell el-Kebir tregoi se banorët që jetonin gjatë dinastisë së 12-të ishin me prejardhje semite (Hoffmeier 1997: 67, 68).

[fegi II]

Reforma agrare e Josefit

Gjatë mbretërimit të tij, Sesostris II filloi ndërtimin e një kanali që do të sillte ujë nga Nili në Luginën e Faiyumit ( (Bunson 1991: 241; Grimall 1993: 166).
Lugina mbulonte një sipërfaqe prej rreth 450 kilometra katrorë.
Kjo tokë e madhe e punueshme duhet pa dyshim që të sigurojë një kulturë të madhe dhe të krijojë rezerva të mëdha gruri që do të shërbenin mirë në rast të thatësirës dhe urisë.
Ky projekt është mjaft logjik, pasi mbijetesa e Egjiptit dhe rendimenti në masë të madhe varej nga Nili, i cili do të derdhej nga shtrati i tij çdo gusht, shtator dhe tetor për shkak të shirave monsoon në Etiopi dhe tokë të punueshme nga përmbytja (Kleinschroth 1977: 159).
Kur uji thahej, do të linte pas një sediment të pasur me baltë, i cili, kur thahej, do të siguronte tokë pjellore për një prodhim të pasur me grurë.
Ndonjëherë, për shkak të reshjeve të lehta, Nili nuk do të derdhej dhe, si rezultat, uria do të ndiqte qysh në të njëjtin vit.
Për ta parandaluar këtë, Sesostris II u përpoq të gërmonte një kanal nëpër një varg malesh gjë që e ndaloi përmbytjen e Nilit të përmbytte këtë luginë të madhe.
Fatkeqësisht, ky projekt filloi shumë vonë, kështu që nuk arriti ta përfundojë atë gjatë jetës së tij, por u përfundua nga pasardhësit e tij.
Sipas kronologjisë biblike, në kohën e këtij faraoni, Jakobi mbërriti në Egjipt (1880 p.e,s).
Në atë kohë, uria kishte zgjatur tashmë për dy vjet, gjë që do të thoshte se uria filloi në 1882, dhe periudha e shtatë viteve të lindjes në 1889 para Krishtit.
73 -74
E gjithë kjo ndodhi gjatë kohës së Sesostris II, i cili sipas këtij skenari duhet të jetë faraoni që i ka parë ëndrrat dhe emëroi Jozefin si zyrtarin kryesor të tij,dhe Jozefi gjithashtu duhej të kujdesej për ruajtjen e grurit gjatë shtatë viteve të frytshme, në mënyrë që të kishte ushqim të mjaftueshëm kur të vinin shtatë vjet thatësirë ​​dhe uri.
Prandaj është e mundur që ky projekt të shënojë fillimin e kësaj reforme agrare filloi me iniciativën e Jozefit (Aling 1981) për të mbushur hambarët sa më shumë që të ishte e mundur dhe kështu të përgatisnin rezervat për periudhën e urisë që i priste.
Ky kanal ujitje ekziston edhe sot dhe përdoret me sukses, dhe quhet Bahr Jussuf, që përkthehet nga arabisht do të thotë kanali i Jozefit.
Jozefi dhe titulli i tij Kur Jozefi u emërua në të gjithë Egjiptin, Bibla thotë se ai kishte një titull të dyfishtë, zot mbi të gjithë shtëpinë e Faraonit dhe sundimtar mbi tërë vendin e Egjiptit (Zanafilla 45: 8).
Titulli i parë do të ishte i barabartë me komandantin ose shefin e të gjithë shërbëtorëve në shtëpinë e Faraonit.
Në këtë rol, Jozefi u kujdes drejtpërsëdrejti për të gjitha pasuritë dhe pronat e Faraonit, si në shtëpi ashtu edhe në pasurin.
Ky titull ishte i zakonshëm gjatë dinastisë së 12-të.
Mbi njëzet shembuj të këtij titulli janë gjetur në të dhëna të ndryshme (Ward 1981: 22), dhe besohet se vetëm veziri ose siç e quan Bibla "sundimtar mbi të gjithë vendin e Egjiptit" ishte më i madh në titull se ai (Gardiner 1947: 45, 46). .
Përshkrimi i këtij titulli "komandant i të gjithë shërbëtorëve në pasurinë e Faraonit" do të përshkruhet vetëm më vonë në historinë e Egjiptit.
Gjatë dinastive të tjera ka mbishkrime në lidhje me rolin dhe detyrat e atij që mbante një titull të tillë (Hayes 1949: 43-49).
Një shërbëtor i tillë administroi hambarët e Faraonit dhe u kujdes për kopetë e bagëtive të Faraonit.
Ai duhej të kujdesej për taksat, dhe më pas që zonat e prekura nga thatësira të marrin ushqim të mjaftueshëm në kohë për të mbijetuar.
Ai gjithashtu u kujdes për ndërtimin e varrit të faraonit, te mblodhe dhuratat e detyrueshme të udhëheqësve beduin, dhe madje u përfshi në blerjen e kedrovin nga Siria.
Titulli i dytë i korrespondon vezirit egjiptian, i cili ishte i pari për Faraonin në të gjitha vendimet dhe ai që dha këshillat e fundit dhe më të rëndësishme para se Faraoni të merrte ndonjë vendim të rëndësishëm.

[fegi II]

Ka disa arsye për të sugjeruar që Jozefi lindi titullin vezir.
E para mund të gjendet në të dhënat biblike, thuhet se Faraoni ishte më i madh në pozitë sesa Jozefi vetëm në atë që kishte fronin (Zan. 41:40).
Vetëm veziri perandorak gëzonte privilegje dhe pozicione të tilla.
E dyta është gjetur tashmë e shkruar në rreshtin tjetër (41) të të njëjtit kapitull, ku thuhet se Jozefi ishte vendosur mbi të gjithë vendin e Egjiptit.
E treta mund të shihet në faktin se vëllezërit e Jozefit, kur erdhën për ushqim, u sollën para Jozefit si ai që ishte përgjegjës për shpërndarjen e ushqimit.
Për më tepër, të gjithë të huajt duhej të shihnin vezirin para se të silleshin para faraonit dhe më pas ai vendosi nëse faraoni te pranon ose jo (Hayes 1966: 46).
Arsyeja e katërt mund të shihet në faktin se Jozefi kishte të drejtë të blinte tokën nga Egjiptasit dhe kështu e gjithë toka kaloi në duart e Faraonit.
Për arsyet e mësipërme, është më logjike të pranohet se Josifi kishte titullin e vezirit, i cili administroi tërë administratën civile, ishte kryetari i deputetit të faraonit, me fjalë të tjera ai ishte njeriu më i fuqishëm (përveç faraonit) në të gjithë Egjiptin (van den Boorn 1988).
Nëse pranojmë që Jozefi ishte veziri i Egjiptit, duhet të pyesim veten nëse ka ndonjë vend për të midis vezirëve egjiptianë të dinastisë së 12-të?
Duhet theksuar menjëherë se nuk ka të dhëna të plota për këtë çështje.
Detlef Franke është vetëm një nga egjiptologët që shqyrtoi çështjen e vezirit të dinastisë së 12-të (Franke 1984: 18, 19).
Në listën e tij ka emra që sigurisht i përkasin vezirëve të kësaj dinastie, por koha e shërbimit të tyre në historinë e kësaj dinastie nuk mund të përcaktohet me siguri.
Ekziston një arsye e mirë për të besuar se disa vezirë ishin në fuqi në kohën e disa faraonëve, që do të thotë se një person që ishte vezir në kohën e një faraoni mund të kishte shërbyer në të njëjtin shërbim në kohën e faraonit të ardhshëm (Simpson 1957: 29).
Edhe pse disa persona kishin titullin e vezirit, është e mundur që këta të ishin vetëm tituj nderi.
Tani për tani, egjiptologët besojnë se ekzistojnë dy persona që shërbyen si vezirë në kohën e Sesostris III (Valloggia 1974: 123, 124), dhe njihen me emrat Sebekemhat dhe Khnumhotep.
Mund të shihet menjëherë se nuk ka ngjashmëri midis këtyre emrave dhe emrit të Jozefit.
Ekziston mundësia që Jozefi nuk ishte vezir gjithë jetën e tij, çfarë
eshte per te presim.
Kështu që është e mundur që Jozefi e zuri këtë pozitë të lartë në fillimin e shërbimit të tij në oborrin e Faraonit, me fjalë të tjera në kohën e Sesostris II dhe ndoshta në fillim të mbretërimit të Sesotris III.
Deri më tani egjiptologët nuk kanë gjetur një emër të vetëm të vezirit që shërbeu në kohën e Sesostris II.
- 75 -76
Interesante është për të përmendur që Khnumhotep ishte jo vetëm veziri, por gjithashtu gëzonte rolin e komandantit të gjithë shërbëtorëve në oborrin e Faraonit.
Ai është deri më tani i vetmi person i shkruar në historinë egjiptiane me një titull kaq të dyfishtë (Weil 1908: 44).
Eshtë thënë më parë se nuk ka asnjë ngjashmëri të këtij personi me Jozefin, megjithëse edhe pse ata të dy kishin të njëjtat tituj të dyfishtë.
Përveç kësaj, Khnumhotep shërbeu vetëm në kohën e Sesostris III, ndërsa Jozefi, sipas kronologjisë biblike, erdhi në pushtet në kohën e Sesostris II.
Ajo që është mjaft e mundur është që Jozefi ishte në shërbim të faraonit para Khnumhotep dhe se ai trashëgoi automatikisht këtë titull të dyfishtë pas Jozefit.

[fegi II]

Emri egjiptian i Jozefit
Kur Jozefi u lirua dhe u soll në gjyqin e Faraonit, atij iu dha një emër i ri, egjiptian, Shafenath-Paneah (Zan. 41:45).
Përveç kësaj, përmenden disa emra të tjerë egjiptianë, siç është Potifari, egjiptiani që bleu Jozefin nga Ismaelitë (Zan. 39: 1), Assenata, gruaja e Jozefit (Zan. 41:45) dhe Poti Fera babai i gruas së Jozefit (Zanafilla 41:45).
Duke vëzhguar emrat Potiphar dhe Poti-Fera, egjiptologët arritën në përfundimin se këta dy emra janë shumë të ngjashëm dhe se Potiphar është një emër i shkurtuar i Poti-Fera, sepse të dy kanë të njëjtin kuptim (ai të cilit i jep Re) (Redford 1992b: 426, 427).
Megjithëse disa egjiptologë besojnë se emrat Potiphat dhe Poti-Fera datojnë nga shekulli i V para Krishtit (Redford 1992b: 426), Kenneth Kitchen mendon se këta emra vijnë nga e kaluara e largët (Kitchen 1993: 85), dhe se ato janë një version i modernizuar i emrave edhe më të vjetër. të cilat vijnë nga koha e dinastisë së 12-të (Kitchen 1993: 86).

Lidhur me emrin e Asenate, gruaja e Jozefit, egjiptologët besojn se emri i saj duhet të nënkuptojë atë që i përket Neithi (perëndeshë egjiptiane) (Schulman 1975: 239; Spiegelberg 1904: 18, 19).

Sidoqoftë, emrat me vazhdimin e emrit të perëndeshës Neithe nuk janë gjetur në asnjë shkrim deri më tani, kështu që egjiptologët detyrohen të kërkojnë kuptime të tjera të këtij emri.
Kitchen shprehet se kjo nuk është një vazhdim që mban emrin e një perëndeshë, por një vazhdim i një përemri zotërues.
Pra, përkthimi i emrit të Asenata duhet të jetë ai që më takon mua (do të thotë babai ose nëna e saj) (Kitchen 1993: 84, 85).
Emra të tillë gjenden në shumë shkrime që vijnë nga koha e dinastisë së 12-të (Yee 1992: 476).
Emri egjiptian i Jozefit- Safenat Paneah ka tërhequr vëmendjen e shumë ekspertëve që nga shekujt e parë.
76 -
Megjithatë George Steindorff në shekullin XIX sugjeroi që ky emër të thoshte Zoti tha: ai do të jetojë (Steindorff 1889: 41, 42).
Ky propozim u pranua me entuziazëm në qarqet e teologëve dhe egjiptologëve (Schulman 1975: 239-240).
Emrat me këtë kuptim u gjetën në të dhëna nga shekujt 7 dhe 6 para Krishtit (Redford 1970b: 230, 231).
Megjithatë, Kichen ka kundërshtuar këtë interpretim të emrit të Jozefit
dhe mendon se duhet të përkthehet nga ai që njeh jetën.
Emrat me këtë kuptim, sipas Kichenit, mund të gjenden në të dhëna që datojnë nga dinastia e 12-të (Kichen 1993: 82, 83).
Sipas të dhënave të mësipërme, është e qartë se të gjithë emrat janë me origjinë egjiptiane, në të cilat të gjithë shkencëtarët pajtohen pa mëdyshje (Hoffmeier 1997: 87).

Për më tepër, emra të tillë dhe të ngjashëm mund të gjenden në të dhënat antike që ishin në përdorim gjatë dinastisë së 12-të, saktësisht dinastia gjatë kohës së së cilës Jozefi u soll në Egjipt dhe u bë gjithë kjo ngjarje.

Uria më plotë vrull

Sesostris II i la fronin birit të tij Sesostris III (1878-1843 para Krishtit) në momentet më të vështira, kur uria ishte në lëvizje të plotë.
Sipas rrëfimit biblik, uria duhej të zgjaste edhe tre vjet.
Faraonët që sunduan para Sesostris III nuk arritën të thyejnë fuqinë e nomarhëve që zotëronin pjesën më të madhe të tokës në Egjipt.
Në fillim të mbretërimit të tij, ky faraon arriti të prishë çdo rezistencë dhe fuqi të këtyre pronarëve të tokave në mënyrë që toka të hynte zyrtarisht nën kontrollin e faraonit (Grimal 1993: 167).
Sipas rrëfimit biblik, populli egjiptian ishte në telashe të madhe sepse mbaruan gruri në hambarët e tyre.
Kur i kërkuan ndihmë Faraonit, ai iu referua Jozefit, i cili u shiste atyre grurë për para.
Kur mbaruan paratë, Jozefi u shiti grurë për bagëti dhe prona të tjera që kishin.
Kur edhe ajo u zhduk, diku afër fundit të urisë, atëherë Jozefi bëri një kontratë me ta, kështu që e gjithë toka që ishte bërë faraonit dhe ata kishin të drejtën e kultivimit dhe korrjes, me 1/5 e të korrave duhej të jepi Faraonit si pagesa për përdorimin e tokës (Zan. 47: 14-26).

Ky raport përshtatet shumë mirë në historinë egjiptiane në kohën e Sesostris III, kur ky vend e vuri nomarkun drejtpërdrejt nën administrimin e tij.

[fegi II]

Funerali i Jakobit
Kur Jakobi erdhi në Egjipt, ai ishte 130 vjeç.
Sipas tekstit biblik, Jakobi jetoi në Egjipt edhe 17 vjet të tjera, që do të thotë se ai ishte 147 vjeç kur vdiq (Zanafilla 47:28).
Para se të vdiste, ai u kërkoi bijve të tij që ta varrosnin në Hebron, në varret ku ishin varrosur paraardhësit e tij.
Pas përgatitjes disa ditore, procesioni i varrimit u nis për në Palestinë.
Meqenëse Jozefi ishte akoma një person me shumë vlera, Faraoni dërgoi shërbëtorët e tij të shquar të ishin pjesë e kësaj procesioni.

Teksti biblik na informon se në një moment procesioni u gjend në Atad (Zan. 50:10).
Kur vendasit përreth panë kaq shumë hidhërim, ata e quajtën këtë vend Abel-Misraim, që do të thotë "vajtime gjiptiane".
Jo vetëm që teksti biblik këtu flet për emrin e vendit, por përmend edhe lokalitetin e tij.
Atadi ishte në anën lindore të Jordanit, kështu që është plotësisht e sigurt se procesioni nuk kaloi përgjatë brigjeve të Detit Mesdhe (rruga e zakonshme), por kaloi nëpër Transjordan.
Për të arritur në Atad, ata duhej të kalonin nëpër tokën e Edomit.
Dihet se Edomitët kanë lidhje me izraelitët sepse janë me prejardhje nga Esau, vëllai i Jakobit.
Eshtë e mundur që vetë Esau ishte akoma gjallë, por nëse ai nuk do të ishte, është e mundur që disa nga pasardhësit e tij u bashkuan në procesion dhe marshuan me ta në vendin e varrimit.
Kur kaluan Atadin, ata u nisën drejt përroit të Jabokut.
ku Jakobi luftoi me një engjëll përpara se të takonte vëllanë e tij Esaun.
Në këtë mënyrë kjo procesion kishte një karakter disi përkujtimor, pasi ato do të vizitonin vende të rëndësishme nga jeta e Jakobit.
Te Jaboki kaluan lumin Jordan dhe kaluan pranë vetë Sikemit.
Nga atje ata u kthyen në jug për të arritur në Hebron.
Kjo ishte e njëjta rrugë që mori Jakobi kur u kthye nga Haran në Palestinë.
Ai kaloi ca kohë në vetë Sikemin, kur disa nga djemtë e tij në mënyrë të pamëshirshme thuajse shfarosën tërë popullsinë e këtij vendbanimi.
Për shkak të këtij incidenti, Jakobi duhej të shkonte drejt jugut sepse kishte frikë nga hakmarrja.
Te Betlehemi, Rakela nëna e Jozefit vdiq, ku e u varros.
Eshtë e mundshëm se Jozefi kishte një dëshirë të vizitonte varrin e nënës së tij në Betlehiem.
Pas kësaj, procesioni u drejtua drejt Hebronit.
Ekziston edhe një arsye tjetër pse procesioni shkoi në këtë rruge tërthortë.
Kanë kaluar disa dekada që kur Jozefi ishte hera e fundit në Palestinë.
Kjo ishte një mundësi që ai të shihej përsëri të gjitha vendet e rëndësishme nga e kaluara të parëve të tij.

[fegi II]

Para se Jakobi të vdiste, ai i dha Jozefit një vend afër Shekemit te trashigimise.
Kjo ishte një mundësi e jashtëzakonshme për të ekzaminuar trashëgiminë e tij, ku ai vetë do të varroset më vonë (Josh 24:32).
Të gjitha këto ngjarje ndodhën gjatë kohës së Sesostris III, i cili ende sundonte në Egjipt.
Sesostris III, si paraardhësit e tij, nuk u kushtoi shumë përpjekje për disa fushata ushtarake në vendet fqinje.
Kur prosperiteti i Egjiptit u sigurua në një farë mase, faraonët iu përkushtuan ngritjes kulturore dhe ekonomike të standardeve në Egjipt.
Kështu, edhe ky faraon nuk vendosi ndonjë fushatë të madhe ushtarake në Palestinë apo në vendet e tjera.
Tregtia me vendet fqinje lulëzoi dhe punëtorët, si dhe tregtarët nga e gjithë bota hynë lirshëm dhe u largojshin nga Egjipti.
Sidoqoftë, një ekspeditë paqeje u krijua dhe u regjistrua.
Eshtë interesante që procesverbali i kësaj ekspedite nuk u gjet në asnjë regjistrim perandorak, por u shkrua nga një gjeneral egjiptian, i cili ishte edhe drejtuesi i kësaj ekspedite.

Kjo ngjarje është shkruar në një pllakë prej guri, që u quajt monumenti i Khu-sebekut, nga personi që e kishte gdhendur.
Që në fillim të këtij shekulli, John Garstang e gjeti këtë monument në Abydos (Ray 1986: 231-248).
Faqja me mbishkrim është shkruar në hieroglifet egjiptiane në dymbëdhjetë rreshta vertikale.
Atje, Khu-sebeku përshkroi historinë e tij nga ditët e mëparshme, pjesëmarrjen e tij në ekspeditat ushtarake kundër nubianëve gjatë kohës së Sesostrisit III, si dhe sukseset dhe promovimet e tij graduale.

Mbi tekstin origjinal, në vendin e lënë për disa vizatime, ai kishte tekst shtesë të gdhendur në pesë kolona horizontale.
Eshtë ky mbishkrim që luan një rol të rëndësishëm sepse përshkruan një ekspeditë në Palestinë, e vetmja në atë kohë
80

[fegi II]

Dinastia e 12-të.
Khu-sebeku fillon recitimin e tij duke pretenduar se ai ka lindur në kohën e Amenemhet II.
Ai e filloi karrierën e tij si truproja e Sesostris III, kur iu besua detyra e mbrojtjes së pase shpinës së Faraonit (Wilson 1955).
Pasi e bëri mirë detyrën e tij, Faraoni ia besoi atij 60 ushtarë që ishin nën urdhrin e tij.
Kjo u pasua nga një ekspeditë në Nubia, ku, për shkak të guximit të tij të jashtëzakonshëm, u emërua komandant i mbi njëqind ushtarëve.
Meqenëse teksti që përshkruan ekspeditën në Palestinë është në majë të monumentit si një mbishkrim shtesë, kur ai që ishte në lidhje me ekspeditën në Nubi ishte shkruar tashmë, është e mundur që ekspedita në Palestinë u mbajt pas ekspeditës në Nubis.
Ka të dhëna për tre ekspedita ushtarake kundër nubianëve që ndodhën gjatë kohës së Sesostris III (Wilson 1956: 136, 137).
Ekspedita e fundit për në Nubin u mbajt gjatë vitit të 16-të të mbretërimit të Sesostris III.
Nëse ekspedita në Palestinë u mbajt pas këtyre në Nubis, atëherë është e qartë se ishte pas vitit të 16-të të mbretërimit të Sesostris III.
Sipas kronologjisë biblike, Jakobi vdiq rreth 1863 para Krishtit, dhe viti i 16-të i Sesostris III do të ishte 1863/2. vite para Krishtit, i cili i vendos këto dy ngjarje në të njëjtën kohë.
Dihet se Egjipti nuk e sundoi Palestinën gjatë dinastisë së 12-të, megjithëse ekzistuan lidhje tregtare, gjë që është thënë edhe më parë.
Nëse faraonët e dinastisë së 12-të nuk kishin ndonjë interes ushtarak në Palestinë, atëherë pyetja është se çfarë bëri kjo ekspeditë atje.
Në monumentin e tij, Khu-Sebeku përshkruan përvojat e tij nga kjo ekspeditë, veçanërisht ato që ndodhën gjatë kthimit të tij në Egjipt.
Këtij gjenerali i është caktuar detyra që të kujdeset për sigurinë e procesionit dhe të jetë mbrojtës kundër çdo sulmi të grabitjes.
Kur procesioni po kthehej në Egjipt, Khu-Sebek përmend një incident që ndodhi kur ata po kalonin pranë Shikemit.
Sipas raportit të tij, banorët e Shikemit sulmuan procesionin dhe ai me guxim i mbrojti ata nga të gjitha sulmet, kështu që ata për fat të mirë u kthyen në Egjipt.
Nëse ky raport mund të identifikohet me atë të funeralit të Jakobit, atëherë mund të gjendet një arsye e qartë pse banorët e Shikemit sulmuan këtë procesion.
Ndërsa procesioni iu afrua Sikemit, banorët ende kujtuan atë që disa nga djemtë e Jakobit u kishin bërë atyre dhe kur i njohën ata, sulmi ndaj në procesioni ishte i pashmangshëm nga dëshira për hakmarrje.
Meqenëse, sipas rrëfimit biblik, jo vetëm Jozefi por edhe shumë banorë të shquar të Egjiptit dhe madje disa të afërm të Faraonit ishin në procesion, është e qartë se një procesion i tillë ishte nën përcjelljen ushtarake të drejtpërdrejtë e cila supozohej të siguronte sigurinë e kësaj procesion.
Në këtë rast, roli i gjeneralit që mund të kishte qenë KhuSebek është i qartë, dhe sipas raportit të tij, ai e bëri pikërisht atë rast kur Shekemet i sulmoi ata (Shea 1992: 41, 42).

[fegi II]

Varri i Jozefit
Gjatë viteve 1984 dhe 1987, një ekip arkeologjik austriak gërmoi një lokalitet arkeologjik në Tell el Dhabi, një vend që besohet të ketë qenë qyteti i dikurshëm i Ramses dhe kryeqyteti i Hiykve, Avaris.
Gjatë gërmimeve, arkeologët hasën në një zbulim mahnitës.
Ata gjetën një pallat me disa varre që i përkisnin dinastisë së 12-të (Bietak 1990: 47-75).
Qysh në kohërat e lashta, hajdutët thuajse pastruan plotësisht të gjitha varret.
Në tunel që gërmuan për të arritur te varri, ata lanë pas një statuje të thyer që ishte pothuajse dyfishi i lartësisë normale të njeriut.
Eshtë pothuajse e sigurt që kjo statujë përfaqësonte një burrë të pasur që jetonte në një pallat aty pranë.
Statuja u shkatërrua pothuajse plotësisht, vetëm koka, qafa dhe një pjesë e shpatullave mbetën të padëmtuara.
Sidoqoftë, fytyra e statujës është shkatërruar pothuajse plotësisht, në mënyrë që të mos shihet figura e personit që përfaqësoi.
Për shkak të pozicionit të pallatit, besohet se ky njeri i pasur ishte një zyrtar i lartë në oborrin e Faraonit.
Sipas stilit të frizur që ishte formuar në këtë statujë, si dhe ngjyrën e fytyrës, është e qartë se statuja përfaqësonte një person me origjinë semitike (Bietak 1990: 61-64).
Deri më tani, nuk ka informacion të mjaftueshëm për të sugjeruar se kjo ka të bëjë me Jozefin.
Ajo që mund të konkludohet është se ky zyrtar i lartë ishte me origjinë semite, se ai ishte i respektueshëm dhe mjaft i pasur për të përballuar një varr kaq madhështor me statujën e tij.
Kjo është një provë e qartë që Semitët ishin në gjendje të arrinin pozicione të larta jo vetëm gjatë dinastisë Hyckve, por edhe gjatë dinastisë së 12-të.
[/B]

[SIZE=2]Bibliografi
Aling, C. F.

1981 Egypt and Bible History: From Earliest Times to 1000 B.C. Grand Ra-pids: Baker Book House. 1995 Some Remarks on the Historicity of the Joseph Story. Near East Archaeological Society Bulletin 39/40: 31-39.
Alt, A.
1961 Herkunft der Hyksos in neuer Sicht. Leipzig: Akademie Verlag. Bietak, M. 1975a Die Hauptstadt der Hyksos und die Remsesstadt. Antike Welt 6/1: 28-30. 1975b Tell ed-Dab'a II. Vienna: VOAW. 1979 Avaris and Pi-Ramesse.
Proceedings of the British Academy 65: 225- 290. 1989 The Middle Bronze Age of the Levant-A New Approach to Relative and Absolute Chronology. Str. 93-99, u High, Middle or Low? Acts of an International Colloquium on Absolute Chronology Held at the University of Gothenburg 20th-22nd August 1987, ur. Paul Astrom. Gothenburg: Paul Astrom. 1990 Der Friedhof in einem Palastgarten aus der Zeit des spaten mittleren Reiches und andere Forschungsergebnisse aus dem oestlischen Nildelta (Tell el-Daba). Aegypten und Levante 2: 47-75.
Bunson, M.
1990 The Encyclopedia of Ancient Egypt. New York: Facts on File.
Coats, G.W.
1992 Joseph, Son of Jacob. Str. 976-980 u vol. 3 od The Anchor Bible Dic-tionary, ur. D. N. Freedman. New York: Doubleday.
David, A. R.
1975 The Egyptian Kingdoms. New York: E. P. Dutton Company.
Emery, W. B., Smith, H. S., Millard, A.
1979 The Fortress of Buhen, The Archaeological Report. London: Egypt Exploration Society.
Even-Shoshen, A. 1993 A New Concordance of the Old Testament. Grand Rapids: Baker.
Franke, D.
1984 Personen-daten aus dem Mittleren Reich. Wiesbaden: Otto Harrassowitz. Fuerst, J. 1867 A Hebrew and Chaldee Lexicon to the Old Testament. London: Willi-ams and Norgate.

Gardiner, A. H.
1931 Late Egyptian Stories. Brussels: Edition de la Fondation Egyptolo-gique Reine Elisabeth. 1947 Ancient Egyptian Onomastica. Oxford: Oxford University Press.

Giveon, R.
1965 A Sealing of Khyan from the Shephela of Southern Palestine. Journal of Egyptian Archaeology 51: 202-204. 1974 Hyksos Scarabs with Names of Kings and Officials from Canaan. Chro-nique d'Egypte 49: 222-225. 1981 Ya'qob-har. G6ttinger Miszellen 44: 17-20.
Goedicke, H.
1986 The Quarrel of Apophis and Seqnenre. San Antonio: Van Silcen Bo-oks.

Grimal, N.
1993 A History of Ancient Egypt. Oxford: Blackwell.
Habachi, L.
1974 Sethos l's Devotion to Seth and Avaris. Zeitschrift fur AgyptischeS-prache und Altertumskunde 100: 95-102.
Hayes, W. C.
1949 Career of the Great Steward Henunu Under Nebhepetre Mentuhtpe. Journal of Egyptian Archaeology 35: 43-49. 1966 Egypt: Internal Affairs from Thutmosis Ito the Death of Amenophis III. Cambridge: Cambridge University Press.
Helck, W.

1975 Historisch-biographische Texte der 2. Zwischenzeit und neue Texte der 18. Dynastie. Wiesbaden: Harrassowitz. 1976 Agyptische Statuen im Ausland-ein chronologischen Problem. Ugarit-Forschungen 8: 101-114.
Hoffmeier, J. K.
1997 Israel in Egypt: The Evidence for the Authenticity of the Exodus Tradition.
83

[fegi II]

Oxford: Oxford University Press. Holladay, J. S.
1982 Tell el-Maskhuta: Preliminary Report on the Wadi Tumilat Project 1978- 1979, Cities of the Delta, Part III. Malibu: Undena Publications.

Kamal, A.

1909 Tables d'offrandes. Cairo: Impr. De I' I.F.A.O. Keller, W. 1956 The Bible as History. New York: William Morrow and Company. Kitchen, K.

1993 Genesis 12-50 in the Near Eastern World. Str. 77-92, u He Swore an Oath: Biblical Themes from Genesis 12-50, ur. R. S. Hess. Cambridge: Tyndale House.

Kleinschroth, A.
1977 Nutzung der Gewasser im sudan. Osterreichische Wasserwirtschaft 29: 157-164.

Leclant, J.

1986 Fouilles et travaux en Egypte et au Soudan 1984-85. Orientalia 55: 236-319.

Orlinsky, H.M.
1972 Understanding the Bible Through History and Archaeology. New York: Ktav Publishing House.

Pritchard, J. B.
1955 Ancient Near Eastern Texts. Princenton: Princenton University Press.
Ray, P.
1986 The Duration of the Israelite Sojourn in Egypt. Andrews University Seminary Studies 24: 231-248.

Redford, D.B.

1970a The Hyksos in History and Tradition. Orientalia 39: 1-51. 1970b A Study of Biblical Story of Joseph. Leiden: Brill. 1986a Egypt and Western Asia in the Old Kingdom. Journal of the American Research in Egypt 23: 125-143. 1986b King-lists, Annals and Daybooks. Mississauga: Benben. 1992a Hyksos. Str. 341-344, u vol.3 od The Anchor Bible Dictionary, ur. D. N. Freedman. New York: Doubleday. 1992b Potiphar. Str. 426-427, u vol. 5 od The Anchor Bible Dictionary, ur. D. N. Freedman. New York: Doubleday.

Redmount, C.
1989 On an Egyptian/Asiatic Frontier: An Archaeological History of the
84
Oxford: Oxford University Press. Holladay, J. S.
1982 Tell el-Maskhuta: Preliminary Report on the Wadi Tumilat Project 1978- 1979, Cities of the Delta, Part III. Malibu: Undena Publications.

Kamal, A.

1909 Tables d'offrandes. Cairo: Impr. De I' I.F.A.O. Keller, W. 1956 The Bible as History. New York: William Morrow and Company. Kitchen, K.

1993 Genesis 12-50 in the Near Eastern World. Str. 77-92, u He Swore an Oath: Biblical Themes from Genesis 12-50, ur. R. S. Hess. Cambridge: Tyndale House.

Kleinschroth, A.
1977 Nutzung der Gewasser im sudan. Osterreichische Wasserwirtschaft 29: 157-164.

Leclant, J.

1986 Fouilles et travaux en Egypte et au Soudan 1984-85. Orientalia 55: 236-319.

Orlinsky, H.M.
1972 Understanding the Bible Through History and Archaeology. New York: Ktav Publishing House.

Pritchard, J. B.
1955 Ancient Near Eastern Texts. Princenton: Princenton University Press.
Ray, P.
1986 The Duration of the Israelite Sojourn in Egypt. Andrews University Seminary Studies 24: 231-248.

Redford, D.B.

1970a The Hyksos in History and Tradition. Orientalia 39: 1-51. 1970b A Study of Biblical Story of Joseph. Leiden: Brill. 1986a Egypt and Western Asia in the Old Kingdom. Journal of the American Research in Egypt 23: 125-143. 1986b King-lists, Annals and Daybooks. Mississauga: Benben. 1992a Hyksos. Str. 341-344, u vol.3 od The Anchor Bible Dictionary, ur. D. N. Freedman. New York: Doubleday. 1992b Potiphar. Str. 426-427, u vol. 5 od The Anchor Bible Dictionary, ur. D. N. Freedman. New York: Doubleday.

Redmount, C.
1989 On an Egyptian/Asiatic Frontier: An Archaeological History of the
84



Wadi Tumilat. Chicago: University of Chicago.
Schulman, A. R.
1975 Asenath. Studien zur Altagyptischen Kultur 2: 238-240. 1979 Chariots, Chariotry and the Hyksos. Journal of the Society for the Study of Egyptian Antiquities 10: 105-153.

Shea, W.

1992 The Burial of Jacob. Archaeology and Biblical Research 5: 33-44.

Simpson, W. K.
1957 Sobkemhet, a Vizier of Sesostris III. Journal of Egyptian Archaeology 43: 26-29.

Spiegelberg, W.
1904 Aegyptischen Randglossen zum Alten testament. Strasburg: Schlesier and Schweikhardt.
Tufnell, O.

1978 Graves at Tell el-Yehudiyeh: Reviewed after a Life-time. Str. 76-102, u Archaeology in the Levant: Essays for Kathleen Kenyon, ur. R. Moorey i P. Parr. Warminster: Aris and Phillips.

Unger, M.F.
1954 Archaeology and the Old Testament. Grand Rapids: Zondervan.

Valloggia, M.
1974 Les Viziers des Xle et Xlle Dynasties. Bulletin de l'Institut francais d'archeologie orientale 74: 123-134.

van den Boorn, G. P. F.

1988 The Duties of the Vizier. Lodon: Kegan Paul International.

Wadell, W.G.
1940 Manetho. Cambridge: Cambridge University Press.

Ward, W. A.
1982 Index of Egyptian Administrative and Religious Titles of the Middle Kingdom. Beirut: American University of Beirut.
Weigall, A.
1927 A History of the Pharaohs. New York: E.P. Duton and Company.
Weill, A.
1908 Die Veziere des Pharaonenreiches. Strassburg: Schlesier and Schweikhardt.

Weinstein, J. M.
1975 Egyptian Relations with Palestine in the Middle Kingdom. Bulletin of
— 85 —the American School of Oriental Research 217: 1-16.

Wilson, J. A.
1955 The Inscription of Khu-Sebek, Called Djaa. Str. 230 u Ancient Near Eastern Texts Relating to the Old Testament, ur. J. B. Pritchard. Princenton: Princenton University Press. 1956 The Culture of Ancient Egypt. Chicago: University of Chicago.

Yee, G. A.
1992 Asenath. Str. 476, u vol. 1 od The Anchor Bible Dictionary, ur. D. N. Freedman. New York: Doubleday.
— 86 —

[fegi II]

Dalja nga Egjipti
Jo shumë kohë më vonë pas vdekjes së Jozefit, marrëdhëniet midis Egjiptasve dhe Izraelitëve gjdo here e me te ftofta.
Erdhi koha kur faraonët e dinastive të mëposhtme, të cilët nuk e njihnin Jozefin (Ekzodi 1:11), madje nuk u kujdesën për meritat e tij.
Urrejtja ekzistuese i çoi faraonët në idenë e përdorimit të izraelitëve si punë në disa projekte ndërtimore dhe bujqësore.
Pak nga pak, izraelitët u bënë gjithnjë e më shumë nën kontrollin e Egjiptasve, vetëm që më vonë të trajtoheshin si skllevër kur nuk lejoheshin të lëviznin lirshëm ose të udhëtonin jashtë zonës ku banonin.
Pas 430 vjet (Eksodi 12: 40,41) kaloi në Egjipt, erdhi koha e çlirimit.
Sipas kapitujve të parë të librit të Eksodit, mësojmë për çlirimin e çuditshëm të Moisiut të vogël, i cili u adoptua nga një princeshë egjiptiane, për ikjen e tij nga Egjipti dhe qëndrimin e tij në malin Sinai.
Ne mësojmë gjithashtu për takimin e tij me Perëndinë, i cili iu shfaq në ferrishtin që digjet dhe për urdhrin për t'u kthyer në Egjipt dhe për t'i nxjerrë izraelitët nga skllavëria.
Pas ca kohësh, Moisiut u paraqit në oborrin egjiptian dhe i kërkoi Faraonit leje për të liruar izraelitët.
Meqenëse Faraoni nuk u pajtua me këtë propozim, dhjetë ligësi pasuan që goditën Egjiptin.
Vetëm kur djali i Faraonit u vra në të keqen e dhjetë, Faraoni pranoi të çlironte izraelitët.
Pas pak, ai organizoi një ndjekje për izraelitët të cilat gjendeshin përpara Detit të Kuq.
Zoti bëri përsëri një mrekulli, duke hapur detin para tyre, në mënyrë që ata ta kaluan andej atë.
Kur Egjiptasit panë izraelitët të kalonin nëpër rrugën e thatë, ata i ndoqën ata dhe deti u mbyll me urdhër të Zotit, kështu që e gjithë ushtria egjiptiane përfundoi në Detin e Kuq.
Këto ngjarje luajnë një rol kryesor në zhvillimin e historisë së Izraelit dhe kanë qenë objekt i traditës dhe kujtimit të kujdesshëm gjatë gjithë shekujve të ekzistencës së tyre.
Kjo është pikërisht arsyeja pse ato përshkruhen kaq mbresëlënëse. Eksodi i izraelitëve nga skllavëria egjiptiane u shoqërua me mrekulli të shumta, kështu që ndoshta disa presin që të paktën disa nga këto ngjarje të mund të gjendeshin në monumentet egjiptiane.
Fatkeqësisht, ky nuk është rasti sepse popujt e lashtë, dhe veçanërisht Egjiptianët, kurrë nuk regjistruan humbjet e tyre, por vetëm sukseset e tyre, ose ata portretizuan humbjet e tyresi fitore.
Deri më tani, arkeologjia nuk ka gjetur ndonjë monument që të paktën të nënkuptojë në disa nga këto ngjarje.
Vështirësitë janë edhe më të mëdha sepse as në librin biblik nuk përmenden vitet kur ndodhën këto ngjarje dhe as emrin e faraonit që sundonte në Egjipt në atë kohë.
Mungesa e emrave në regjistrimet biblike është e justifikuar për disa arsye.

[fegi II]

Mungesa e emrave në regjistrimet biblike është e justifikuar për disa arsye.
Së pari, egjiptianët, si Faraoni, ishin aq të urryer nga izraelitët se është e kuptueshme pse shkrimtari biblik as nuk donte ta përmendte atë person të urryer.
Së dyti, të gjithë izraelitët për të cilët ishte shkruar Libri i Eksodit (bashkëkohësit e Moisiut) e dinin mirë se kush ishte ai faraon, kështu që nuk kishte nevojë të përmendte emrin e tij.
Së treti, dëshira e autorëve të këtyre teksteve nuk është të tregojë kush ishte Faraoni në kohën e eksodit të izraelitëve, për të kënaqur kureshtjen e historianëve modernë, por për të treguar izraelitët se kush ishte Perëndia i eksodit.
Për më tepër, kjo mënyrë për të përshkruar ngjarjet është në harmoni të plotë me të dhënat e tjera egjiptiane të asaj kohe.
Të dhënat egjiptiane nga koha e Eksodit (1450 para Krishtit) dhe madje disa shekuj pas Eksodit nuk kanë zakon të shkruajnë emrat e armiqve të pushtuar.
Meqenëse Faraoni ishte një armik i pushtuar, shkrimtari biblik nuk e përmend emrin e tij që ishte në përputhje me atë kohë nën klimën egjiptiane, megjithëse në të njëjtën kohë të dhënat mesopotamiane rendisin emrat e armiqve të tij të pushtuar (Hoffmeier 1997: 110), që është një tregues i mirë që shkrimtari i këtyre teksteve ishte njohur mirë me zakonet egjiptiane.
Disa shembuj mund të gjenden në historinë egjiptiane të asaj kohe që tregojnë zakone të tilla.
Kur Thutmose III sulmoi një koalicion të mbretërve Kananej (më shumë për këtë më vonë), në të cilin ai ishte fitimtar, ai as nuk përmendi emrat e këtyre mbretërve as në revistat e tij, as në monumentin e tij të famshëm Gebel Barkal (Hoffmeier 1997: 109).
Në vend të emrave të tyre, shkrimtari përdorte mbiemra, atë armik të lig të Kadeshit, apo thjesht atë armik të lig.
Sipas të njëjtit zakon, djali i tij Amenhotep II nuk i shkruante emrat e armiqve të pushtuar.
Pas njërës nga ekspeditat e tij, ai solli me vete disa princa të pushtuar për t'i vrarë ata publikisht dhe për t'i varur trupat e tyre si një instrument të frikësimit dhe fuqisë së këtij faraoni.
Edhe këtë herë, emrat e tyre nuk janë të njohur për ne (Hoffmeier 1997: 110).
Më vonë, në kohën e Ramses II,regjistruesit ende nuk kanë zakon të tregojnë emrin e armikut.
- 88 -
Një nga betejat më të famshme nga koha e këtij faraoni është beteja me Hitejtë afër Kadeshit.
Megjithëse emri i këtij mbreti të famshëm (Muwatalis) është i njohur nga të dhënat e Hitejve, të dhënat egjiptiane e njohin atë dhe e përmend atë si një prijës të lig të Hitejve (Kitchen 1968: 2-124).

[fegi II]

Gjatë historisë së mëvonshme të Izraelit, teksti biblik shënon me besnikëri emrat e mbretërve të armikut: Sheshonk (1 Mbretër 14:25), Nehaon (2 Mbretërve 23: 29-35), Hofra (Jer. 44:30), Teglat Felasar. Mbretërve 15:29, Salmanashar (2 Mbretërve 17: 3), Sargon (Eks. 20: 1), Sennacherib (2 Mbretërve 18:13) dhe Esar-Adon (2 Mbretërve 19:37) .
Kjo qasje për shkrimin e historisë korrespondon plotësisht me kohën në të cilën u shkrua ky tekst (940-650 para Krishtit).
Në atë kohë, Egjipti po kalonte një kohë të turbullta në historinë e saj.
Vendi u nda midis sundimtarëve të dobët të Egjiptit të Epërm dhe të Poshtëm.
Po kështu, Egjipti është i varfër në përpjekjet arkitekturore, përparimin ekonomik, si dhe në monumentet me të dhëna të vlefshme.
Sidoqoftë, ka disa regjistrime të këtyre luftërave, dhe është interesante të theksohet se regjistruesit egjiptianë tani shkruajnë emrat e armiqve të pushtuar në tekst.
Nje nga regjistrime të tille i përket Faraonit Piankhy i cili sundoi në Egjiptin e Epërm (Grimal 1981).
Për shkak se ai e konsideronte veten si trashëgimtare të ligjshme të fronit egjiptian (Grimal 1993: 334-341), ai shkoi në luftë kundër rivalit të tij, faraonit që sundoi Egjiptin e Poshtëm.
Nga ky shkrim mësojmë se faraoni quhej Tefnakht.
Zakoni i emërtimit të armiqve u bë i zakonshëm gjatë mijëvjeçarit të parë në regjistrimet egjiptiane sesa më herët, që është në përputhje me të dhënat biblike.
Megjithë mungesën e provave direkte nga historia egjiptiane gjatë disa shekujve të fundit, historianët dhe teologët janë përpjekur të përcaktojnë kohën në shkallën historike kur ndodhën këto ngjarje.
Ata më vonë u bashkuan nga arkeologët, kështu që disa teori janë propozuar si një zgjidhje për këtë problem.
Ndër të tjera, sot ekzistojnë dy teori kryesore që sugjerojnë koha e eksodit të izraelitëve nga skllavëria egjiptiane.
Një grup studiuesish thotë se izraelitët u larguan nga Egjipti dhe u vendosën në Tokën e Premtuar në fund të shekullit të 13-të, diku rreth vitit 1200 Grupi i dytë pohon se këto ngjarje ndodhën diku në mesin e shekullit XV, rreth vitit 1500 pes.

[fegi II]

Teoria e eksodit në shekullin XIII
Teologët dhe arkeologët që sugjerojnë se izraelitët dolën nga Egjipti në shekullin XIII para Krishtit, e bazojnë teorinë e tyre në tre lloje provash: biblike, historike dhe arkeologjike.


Prova biblike
Megjithëse kronologjia biblike vendos në mënyrë të qartë kohën e eksodit në shekullin XV para Krishtit, këta teologë dhe arkeologë gjejnë disa tekste biblike për të mbështetur pretendimet dhe sugjerimet e tyre që eksodi ishte në shekullin XIII para Krishtit.
Kjo për shkak se ata kanë ndërtuar këndvështrimin e tyre jo duke parë kronologjinë biblike, por duke u dhënë më shumë vlerë të dhënave që vijnë nga rajonet të tjera.
Në këtë mënyrë teoria u ndërtua para se të konsultohej teksti biblik,
dhe më pas në fund bëhet një përpjekje për të gjetur disa prova, megjithëse rastësore, për të mbështetur këto teori.
Kështu, janë gjetur disa tekste biblike që përdoren për të mbështetur teorinë e Eksodit në shekullin XIII para Krishtit.

Qytetet e Pitomit dhe Raamses
Meqenëse teksti biblik tregon se bijtë e Izraelit ndërtuan qytetet e Pitomit dhe Raamses te Egjiptasit, prasupozohet se kjo ndodhi ndërsa faraoni me emrin Ramses sundonte Egjiptin.
Faraoni i këtij emri nuk figuron në historinë egjiptiane para dinastisë së 19-të, e cila sundoi në shekullin XIII p.e.s.
Kjo është një provë e mjaftueshme për shumë studiues për të konkluduar se si izraelitët ishin skllevër në Egjipt që në shekullin e XIII, dhe vetëm më vonë arritën të shkëputen nga skllavëria.
Meqenëse izraelitët dihet se kanë ekzistuar në Palestinë në kohën e Marneptes (1236-1223 p.e.r.), ata me siguri ndërtuan qytete për Ramses I ose Ramses II.
Ramses e sundoi Egjiptin për një kohë shumë të shkurtër (më pak se dy vjet) dhe nuk ishte një faraon domethënës në historinë e kësaj dinastie.
Prandaj, këta shkencëtarë konstatojnë se Ramsesi II është kandidati më i mirë që mund të ishte faraoni i Eksodit dhe njihet më mirë si Ramses i Madh, dhe ai sundoi Egjiptin nga 1304 deri në 1237 p.e.re.

Egjiptologët dhe teologët mendojnë se emri Pitom rrjedh nga Pi-Tum, Pi-Atum ose Per-Atum, ndërsa emri Raamses mendohet se rrjedh nga Pi-Ramses ose Per-Ramses.
Qysh në shekullin e kaluar, arkeologët janë përpjekur të identifikojnë Pitomin Biblik.
E. Naville kreu gërmime arkeologjike në një lokalitet të njohur si Tell el Maskhutah dhe sugjeroi që ishte Per-Atum antik (Naville 1884).
Arkeologë të tjerë besojnë se Tell Hisn është një kandidat më i mirë për Pitomën biblike (Petrie 1915), ndërsa të tjerët besojnë se Tell er-Retaba do të ishte më i përshtatshmi(Kitchen 1992: 703).
Edhe pse Petrie ishte duke gërmuar në këtë lokalitet, ai zbuloi disa mbishkrime që mbajnë emrin e Atumit i cili është një tregues i mirë që kjo hyjni u nderua në këtë vend dhe se ajo mbante emrin e Pi-Tum, Pi-A-tum, Per-Atum , e cila do të ishte Pitomi biblike.
Gjatë gërmimeve të tij, Petrie zbuloi gjithashtu disa bubuzhel (një vulë egjiptiane me emrin e faraonit) që i përkisnin Thutmose III dhe Amenhotep III.

[fegi II]

Nga të gjitha sa më sipër, shihet se është mjaft e mundur që Tell er-Retaba ishte vërtet një Pitom biblike.
Përshtatshmëria se Tell er-Retabe si kandidat për Pitomën biblike shihet në këtë të cilat në tekstin biblik nuk përmendet se izraelitët kaluan pranë këtij qyteti në daljen e tyre,prandaj konstatohet se kjo ndodh sepse ndodhej në jug të Sukkotit, i cili është identifikuar pozitivisht si Tell el-Maskhuta.
Tell er-Retaba është me të vërtetë e vendosur rreth 15 km në jug të Tell el-Maskhuta.
Ka disa të dhëna egjiptiane që flasin për qytetin e Ramses dhe shumica kanë të bëjnë me Ramses II, ndërsa vetëm disa janë të lidhura me Ramses III.
Disa nga këto qytete janë të vendosura larg nga Delta e Nilit, madje edhe në Nubinë e largët dhe Libinë.
Sidoqoftë, disa nga këto regjistrime përmendin qytete të vendosura në Deltën e Nilit.
Një i referohet një fortese të vendosur në veri të Sinait, dhe është e ndërtuar nga Seti I, babai i Ramses II.
Seti e quaja këtë fortesë "Vendi ku jeton luani".
Më vonë, kur Ramses II erdhi në pushtet, ai e ndryshoi emrin e tij në "Vendi i vendbanimit te Ramses".
Gërmimet e fundit arkeologjike në Tell Haboui kanë zbuluar një kështjellë masive që mbulon një sipërfaqe prej 1.000 metrash katrorë (Abd el-Maqsoud 1988) dhe disa mendojnë se kjo kala duhet të jetë qyteti i Ramses.
Sidoqoftë, nuk u gjetën të dhëna që sugjeronin justifikimin e këtij identifikimi.
Përveç kësaj, është sugjeruar që ndoshta Tell er-Retaba mund të jetë qyteti i Ramses (Petrie 1906: 28).
Ka kundërshtime serioze për këtë propozim.
Njëra prej tyre është se arkeologët nuk kanë gjetur një monument të vetëm që do të thoshte Pi-Ramses.
Pastaj ka shumë lokalitet të tjera në afërsi të tij dhe nuk ka asnjë arsye pse ndonjë prej tyre nuk mund të jetë qyteti i Ramses, sepse ata gjithashtu nuk kanë asnjë monument me mbishkrimin Pi-Ramses.
Kundërshtimi tjetër ka të bëjë me madhësinë e tempullit dhe vetë qytetit.
As tempulli dhe as madhësia e qytetit nuk përputhen me madhësinë e kryeqytetit që do t'i përshtatej Ramses së Madhe.
Sidoqoftë, Tell er-Retaba në pozicionin e tij korrespondon më mirë me Pitomu biblike sesa me Raamses.
Gardiner bëri një sugjerim të tretë dhe lidhet me Tell Farameh që ndodhet në anën lindore të Deltës së Nilit.
Për këtë propozim ai gjeti prova midis të dhënave të vjetra (Gardiner 1918: 127, 179, 242).
Kundërshtimet ndaj këtij propozimi janë kryesisht të një natyre arkeologjike.
Deri më tani, në të gjithë zonën nuk janë gjetur mbetje për të sugjeruar që ky vend ishte i banuar në kohën e Ramses II.
Përveç kësaj, Pi-Ramses ishte i vendosur në një zonë pjellore, ndërsa e njëjta gjë nuk mund të thuhet për territorin në të cilin ndodhet Tell Farameh (Naville 1924: 22; Kees 1961: 195).
Vendi tjetër që mban emrin e Ramses është shkruar në Papirusin Anastasia III, ku përshkruhet vendbanimi perandorak i quajtur Pi-Ramses dhe ndodhet në deltën e Nilit.
Deri vonë, ky qytet konsiderohej të ishte nën rrënojat e Tanisit modern.

[fegi II]

Arkeologët arritën në këtë përfundim sepse u gjet një masë monumentesh që i përkisnin Ramses II (Montet 1934; 1940).
Meqenëse disa monumente që datojnë nga koha e Hyksosëve janë zbuluar në të njëjtin vend (Tanis), Pi-Ramses mendohej se ishin ndërtuar në A-varis, kryeqytetin e Hicks (Montet 1930: 1-28).

Konsiderohet po kjo është Pi-Ramses u ndërtua në Avaris, kryeqyteti i Hickos (Montet 1930: 1-28).
Prania e këtyre monumenteve që i përkasin Ramses II në zonën e Tanisit nuk do të thotë se Pi-Ramses ose qyteti i Raamses ishte vendosur në Tanis.

Identifikimi i Tanis me Pi-Ramses daton në shekullin e 18-të, kur një historian francez sugjeroi që "zona përreth Tanis ishte një vend i banuar nga izraelitët" (Rollin 1823: 155).

Kjo ide përgjithësisht u pranua (Uphill 1969: 304),kështu që deri vonë kohët e fundit Tanisi u gjet në të gjitha enciklopeditë dhe fjalorët si vendi antike i Pi-Ramses .

Meqenëse asnjë nga monumentet e Ramses nuk është gjetur në vendin e tyre origjinal (aty ku e vendosën ndërtuesit e qytetit të Ramses),është vërtetuar se të gjithë këta monumente dhe materiale nga qyteti i Ramses u transferuan nga vendi i tyre origjinal në Tanis, ku ato u përdorën si material ndërtimor gjatë dinastisë 21, rreth 1100 p.e.re (rreth 100 vjet pas Ramses II) për të ndërtuar një tempull te perëndis Amon (Kitchen 1992: 703).

Shtojce

«Periudha e hyksosëve.» Sipas shumë komentuesve, vajtja në Egjipt e Jozefit, e të atit dhe familjes së tij, përkon me atë që njihet gjerësisht si periudha e hyksosëve. Gjithsesi, Meril Angëri komenton: «Fatkeqësisht, [kjo periudhë] e historisë së Egjiptit është një nga më të errëtat dhe të dhënat për pushtimin e hyksosëve janë shumë të mangëta.»—Archaeology and the Old Testament, 1964, f. 134.

Disa studiues mendojnë se hyksosët sunduan për 200 vjet gjatë Dinastisë XIII-XVII. Të tjerë e kufizojnë kohën e sundimit të tyre në një shekull ose një shekull e gjysmë, gjatë Dinastisë XV dhe XVI. Sipas interpretimit të disave, emri hyksos do të thotë «mbretër-barinj», kurse sipas disa të tjerëve «sundimtarë të tokave të huaja». Edhe më të shumta janë hamendjet për racën ose kombësinë e tyre. Mendohet se mund të kenë qenë indo-evropianë nga Kaukazi ose Azia Qendrore, hititë, sundimtarë siro-palestinezë (kananitë ose amoritë) apo fise arabe.

Disa arkeologë e pasqyrojnë «pushtimin [e Egjiptit] nga hyksosët» si një dyndje të hordhive nga veriu, që vërshuan me karrocat e tyre të shpejta në Palestinë dhe Egjipt. Disa të tjerë e përshkruajnë si një pushtim të avashtë, si një depërtim të ngadaltë të popullsive nomade ose gjysmënomade, të cilat ose e shtinë në dorë drejtimin e vendit pak e nga pak, ose u vunë në krye të qeverisë ekzistuese me anë të një grushti shteti të shpejtë. Arkeologu Jaketa Hoks thotë në një libër të vetin: «Nuk mendohet më se sundimtarët hyksosë . . . përfaqësojnë pushtimin e hordhive triumfuese nga Azia. Emri duket se do të thotë ‘sundimtarë të vendeve të larta’ dhe ata ishin grupe semitësh endacakë që kishin ardhur me kohë në Egjipt për tregti dhe qëllime të tjera paqësore.» (The World of the Past, pjesa V, 1963, f. 444) Edhe pse kjo mund të jetë pikëpamja më e pranuar për momentin, ende mbetet i pashpjegueshëm problemi se si këto ‘grupe endacake’ mundën të zaptonin Egjiptin, përderisa gjatë Dinastisë XII, që sundonte para kësaj periudhe, vendi mendohet të ketë arritur kulmin e fuqisë së vet.

Një enciklopedi thotë: «I vetmi tregim i hollësishëm për ta [hyksosët] nga ndonjë shkrimtar i lashtë, gjendet në një pjesë jo fort të besueshme të një vepre të humbur të Manetos, të cilën Jozefi e citoi në replikën e tij kundër Apionit.» (The Encyclopedia Americana, 1956, vëll. 14, f. 595) Emri hyksos është nxjerrë nga pohimet, që sipas historianit Jozef, i ka bërë Manetoja. Është interesante që tregimi i Manetos, të cilin Jozefi pohon se e ka cituar fjalë për fjalë, i lidh drejtpërdrejt hyksosët me izraelitët. Duket se Jozefi e pranon këtë lidhje, por kundërshton me forcë shumë nga hollësitë e tregimit. Ai parapëlqen përkufizimin e hyksosëve si «robër-barinj» në vend të «mbretër-barinj». Sipas Jozefit, Manetoja tregon se hyksosët e morën Egjiptin pa luftë, shkatërruan qytetet dhe «tempujt e perëndive» duke mbjellë vdekje e rrënim. Pastaj, u vendosën në zonën e deltës. Së fundi, egjiptianët ngritën krye, bënë një luftë të gjatë e të tmerrshme dhe, me 480.000 burra, rrethuan Avarisin, qytetin kryesor të hyksosëve. Por çuditërisht, bënë një marrëveshje që i lejonte ata të largoheshin të pacenuar nga vendi bashkë me familjet dhe zotërimet e tyre. Pastaj, shkuan në Jude dhe ndërtuan Jerusalemin.—Kundër Apionit, I, 73-105 (14-16); 223-232 (25, 26).

[fegi II]

Me fjalë të tjera, Tanis nuk ekzistonte para dinastisë 21, që është dy dinasti pas Ramses II, i cili i përkiste dinastisë së 19-të.
Përveç kësaj, dokumentet egjiptiane thonë se Pi-Ramses ndodhet në ujërat e Ra, të cilat ndodhen në degën më lindore në Deltën e Nilit.
Tanis nuk mund të përputhej me këto karakteristika sepse ndodhet në anën tjetër të kësaj dege.
Papirus Anasatsi III vlerëson pjellorinë e tokës rreth Pi-Ramses, ndërsa e njëjta gjë nuk mund të thuhet për Tanisin sepse është e vendosur në një pjesë të ulët që shpesh është përmbytur nga uji nga Deti Mesdhe dhe për këtë arsye toka përreth Tanisit është mjaft shterpë pasi përmban një sasi të caktuar kripe (Shea 1982: 231).
Sipas tekstit biblik (Mateu . 12:37), izraelitët u nisën nga Raamses drejt Detit të Kuq pa hasur ndonjë pengesë ujore përpara Detit të Kuq.
Nëse Raamses do të ishin Tanis, atëherë izraelitët do të përballeshin me degën më lindore në Deltën e Nilit që do të ishte një pengesë serioze për kaq shumë njerëz dhe bagëti.
Meqenëse nuk kishte pengesa të tilla, është mirë të kërkoni Raamses në anën lindore të degës më lindore në Deltën e Nilit.
Qysh në vitet '30, disa teologë dhe arkeologë spekuluan se Tanis nuk ishte kandidati më i përshtatshëm për Raamsen biblike(Pi-Ramses).
Për këtë qëllim, M. Hamza kreu gërmime arkeologjike në Qantir dhe sugjeroi që kjo faqe do të ishte shumë më e përshtatshme për Pi-Ramses (Hamza 1930: 31-68).
Për këtë qëllim, M. Hamza kreu gërmime arkeologjike në Qantir dhe sugjeroi që ky lokalitet do të ishte shumë më e përshtatshme për Pi-Ramses (Hamza 1930: 31-68).
Për më tepër, bazuar në dokumentet e shkruara, u arrit në përfundimin se Pi-Ramses duhej të gjendej diku afër Qantir (Van Seters 1966; Uphill 1969).
Zona pjellore në të cilën ndodhet Qantir, rrugët tregtare për në Azi, si dhe afërsia e detit, ekzistenca e pallatit të Ramses II, si dhe pozicioni gjeografik i qytetit dhe rrethinës së tij korrespondojnë me përshkrimin e Pi-Ramses në dokumente të ndryshme egjiptiane.
Në zonën e Qantirit ekziston një lokalitet arkeologjik me rëndësi të madhe, ndërsa sot njihet si Tell el-Dab'a.
Për disa sezone, një ekip arkeologjik austriak ka gërmuar këtë lokalitet, i cili ka zbuluar mbetje të pasura me informacione të reja duke marrë parasysh pyetjen e identifikimit të këtij lokaliteti, si dhe të Pi-Ramses antike.
Sipas gjetjeve arkeologjike, ky lokalitet ishte i banuar gjatë dinastisë së 12-të, kur u shkatërrua plotësisht shpejt pas kësaj.
Pas kësaj, Hyksos vijnë dhe ndërtojnë një qytet të ri, Avaris, në rrënojat e një të mëparshmi (Shea 1990: 100).