Emri:  faqja.jpg

Shikime: 1533

Madhësia:  62.0 KB

Parathënie


Ky punim është rreth asaj që njihet si teduin el- hadith, pra përmbledhja e haditheve. Shprehja teduin el- hadith është mjaft e qartë për lexuesit muslimanë, por jo edhe aq për lexuesit jomuslimanë. Për të dhënë një ide të përgjithshme për këtë çështje, lexuesit duhet të kenë parasysh se në sistemin islam të besimeve, sjelljeve dhe ligjeve ekzistojnë dy burime kryesore, të cilët i përmbajnë të gjithë tekstet e ligjeve dhe të principeve të besimit islam. Njëri është Kur’ani i Shenjtë, ndërsa tjetri sunneti, i cili përbëhet nga thëniet, veprat dhe nga miratimet e Profetit (s.a.a.). Fjala arabe hadith, e cila sipas fjalorit do të thotë transmetim, thënie ose pohim, në literaturën islame shpesh përdoret për të nënkuptuar fjalën sunnet, e cila, fjalë për fjalë, do të thotë “traditë”, “zakon” ose "doke”.
Qofshin juristë muslimanë (arab. fikh), qofshin teologë, të gjithë pajtohen se Kur’ani që është i disponueshëm sot është saktësisht ai që i është shpallur Profetit Muhammed (s.a.a.) nëpërmjet kryeëngjëllit Xhibril. Sidoqoftë, domethënia e shumë vargjeve të Kur’anit nuk është krejtësisht e qartë. Kjo mund të jetë ngase ata flasin për realitete të caktuara që ende nuk dihen nga njerëzit, siç është vargu në vijim:


O xhinnë dhe njerëz, në mund t’i përshkoni kufijtë e qiejve e të tokës tokës, bëjeni. Por s’keni për ta bërë pa një fuqi nga Zoti. (Kur’an, 55:33)


Ky varg flet qartësisht për udhëtimet hapësinore. Para mijëra vjetëve, njerëzit nuk e kishin të njëjtën ide për udhëtimet hapësinore siç e kanë njerëzit sot.
Përkundër Kur’anit, në rastin e haditheve, dijetarët nuk kanë probleme me paqartësitë e kuptimeve të thënieve dhe të pohimeve të Profetit të shenjtë (s.a.a). Problemi më i madh në rastin e haditheve është detyra e vështirë të vërtetohet nëse një pohim i caktuar është vërtet thënie e Profetit (s.a.a.) ose jo.


Punimi vijues merret me disa nga çështjet që ndërlidhen me të shkruarit dhe dokumentimin e haditheve dhe i trajton çështjet gjerësisht e në mënyrë diturore. Në të vërtetë, në literaturën islame, për njerëzit që janë të interesuar të fitojnë më tepër njohuri rreth haditheve, ekziston një vëllim i pasur tekstesh.



Dokumentimi dhe regjistrimi i haditheve në formë të shkruar


Rëndësia dhe vlera e haditheve në interpretimin e Kur’anit dhe roli i tyre i jashtëzakonshëm në jurispudencën islame (ar. fikh) e në sferën e moralit është aq vendimtar, sa nuk ka nevojë të theksohet ndarazi. Të gjitha shkollat e jurispudencës islame (ar. fikh) pajtohen se sistemi islam do të konsiderohej jo i plotë pa hadithet, ndonëse sot ekzistojnë disa muslimanë në Egjipt, të cilët nuk i konsiderojnë hadithet shumë të dobishme.


Përveç kësaj, vetë Profeti i shenjtë (s.a.a.) dhe Kur’ani, para se të gjithash, e kanë tërhequr vëmendjen e njerëzve drejt rëndësisë së haditheve në sistemin islam.[1]


Çështja për t’u diskutuar këtu është pyetja se si në fillimet e tij, tërësia e haditheve të disponueshme është dokumentuar dhe regjistruar në formë të shkruar. Me fjalë të tjera, si dhe kur janë dokumentuar dhe shkruar thëniet, veprat dhe pohimet e Profetit të Shenjtë (s.a.a). A u regjistruan në formë të shkruar menjëherë pasi u shprehën nga Profeti (s.a.a.) ose jo? Kjo çështje mund të ketë pasoja serioze në pyetjen e autenticitetit të haditheve dhe të sunnetit në tërësi.


Kur bëhet fjalë për Kur’anin, është e qartë se menjëherë pas shpalljes së secilit varg dhe kapitull, pa u vonuar dhe me shumë kujdes, ai u dokumentua në formë të shkruar.


Kjo, megjithatë, nuk ndodhi me hadithet. Ishte si pasojë e ndikimit të drejtpërdrejtë të haditheve në çështjet shoqërore dhe politike që bëri grupe të ndryshme të muslimanëve të shfaqnin ndjeshmëri të caktuara ndaj tij. Kjo ishte arsyeja përse, pavarësisht urdhrave të Profetit të Shenjtë (s.a.a.) për t’i përhapur dhe ruajtur hadithet në formë të shkruar, dokumentimi i haditheve u shty shumë gjatë. Kjo krijoi probleme të mëdha për gjeneratat e ardhshme të muslimanëve në detyrën e vërtetimit të autenticitetit të haditheve dhe e ndërlikoi edhe më shumë këtë detyrë.


Në këtë punim, është e rëndësishme të shqyrtojmë se si secila nga dy shkollat kryesore të Islamit, pra ajo shi’ite dhe ajo sunnite, e kanë trajtuar këtë çështje dhe si secila ka gjetur zgjidhje për nevojën e vërtetimit të autenticitetit të secilës pjesë të sunnetit.


Siç dëshmon historia, muslimanët shi’itë që nga vetë fillimi ishin shumë të vetëdijshëm për nevojën urgjente të regjistrimit të kujdesshëm të të gjitha pjesëve të sunnetit të Profetit të Shenjtë (s.a.a.). Përveç kësaj, imamët e dëlirë (arab. masumin) kanë jetuar mes njerëzve deri në mesin e shekullit të tretë pas Hixhrit. Falë përparësive të tilla në favor të tyre, muslimanët shi’ite nuk u përballën me ndonjë dobësi dhe problem në këtë drejtim.


Në vijim, së pari do të shqyrtohet dëshmia në shërbim të përparësive të tilla në detyrën e ruajtjes së sunnetit në mënyrë të sigurt tek muslimanët shi’itë. Rasti i muslimanëve sunnitë në lidhje me detyrën e ruajtjes së sunnetit do të marrë një pjesë më të madhe të punimit, për shkak të ndërlikimeve të caktuara që kanë pasur ndikim mes tyre. Siç do të shihet më vonë, në rastin e muslimanëve sunnitë, hadithet nuk kanë qenë të regjistruara në formë të shkruar për më shumë se dy shekuj. Ata do t’i ruanin hadithet në kujtesën e tyre.


Punimi në vijim mund të ndihmojë në vlerësimin e fuqisë së burimeve të fikhut të secilës shkollë ligjore nga aspekti i autenticitetit dhe, mes tjerash, të sigurojë informata rreth historisë së haditheve në sistemin islam.


Ky punim është i hapur për komente nga dijetarët e ligjit dhe të doktrinës islame.





Imamët shi’itë, regjistrimi i haditheve në formë të shkruar dhe transmetimi i tyre


Në këtë kapitull të shkurtër do të shqyrtohet pozita e muslimanëve shi’itë në çështjen e regjistrimit të haditheve në formë të shkruar. Dëshmitë nga historia do të tregojnë se mes qëndrimeve të gabuara të udhëheqësve të tjerë muslimanë kundrejt haditheve, imamët shi’itë kanë këmbëngulur gjithmonë në regjistrimin e shkruar të haditheve, për hir të ruajtjes së tyre të sigurt karshi falsifikimeve dhe gënjeshtrave.


Në anën tjetër, madje deri në pjesët e para të shekullit të tretë, dijetarët muslimanë sunnitë do t’i shkruanin hadithet vetëm për hir të mbajtjes mend më lehtë të tyre dhe për ta forcuar kujtesën. Pas një periudhe të gjatë dhe shqetësuese pritjeje, ky rast më në fund ndryshoi me regjistrimin e plotë të haditheve në formë të shkruar. Kjo, sidoqoftë, u bë në kundërshtim me të ashtuquajturit “hadithe” që e ndalonin shkrimin e haditheve.


Alb’a ibn Ahmari ka përcjellur se njëherë Imam Aliu (a.s) ishte në foltore duke mbajtur një fjalim, gjatë të cilit tha: Kush dëshiron të blejë dituri për një dirhem? Harith ibn A’vari bleu pak letër për një dirhem dhe erdhi tek Imam Aliu (a.s) e shkroi mbi të shumë dituri.[2]


Imam Hasan ibn Aliu (a.s) do t’ua thoshte këtë fëmijëve të tij; Ju jeni fëmijët e një populli dhe do të bëheni pleqtë e këtij populli në të ardhmen. Ju duhet të fitoni dituri. Ata nga ju që nuk mund ta mbajnë mend diturinë (nënkuptohen hadithet), le ta shënojnë atë në formë të shkruar dhe le ta ruajnë në shtëpi.[3]


Huxhr bin Adijj ishte një nga shokët e Profetit (s.a.a.) dhe të Imam Aliut (a.s). Ai do të shkruante hadithe nga Imam Aliu në një libër dhe kurdoherë t’i duhej një informatë për ndonjë rregull të sheriatit, ai do të lexonte në këtë libër lidhur me të.[4]


Të sipërpërmendurat janë dëshmi të faktit se Imam Aliu (a.s) dhe ndjekësit e tij do ta shihnin regjistrimin e haditheve si një detyrim fetar.


Umar ibn Aliu ka përcjellur se një njeri e pyeti Imam Aliun (a.s): “Si ndodh që ju përcillni më shumë hadithe nga Profeti i Shenjtë (s.a.a.) se ç’bëjnë shokët e tjerë të tij?” Imami u përgjigj: Arsyeja është se kurdo që unë i parashtroja pyetje Profetit (s.a.a.), ai përgjigjej. Por edhe kur nuk e pyesja, ai niste të më fliste.[5]


Është përcjellur nga Ali ibn Huvshabi, i cili thotë se e kishte dëgjuar Mekhulin, një dijetar nga Siria, duke thënë: “Njëherë Profeti i Shenjtë (s.a.a) e recitoi vargun e 12 të kapitullit të 69, ku mes tjerash, thuhet: ...dhe veshët që dëgjojnë do ta dëgjojnë atë...[6] Më pas, i tha Aliut (a.s): Unë iu luta Allahut që të nënkuptonte veshët e tu.” Imam Aliu (a.s) ka thënë: Pas kësaj, nuk ka hadith ose ndonjë gjë të ngjashme që kam dëgjuar nga Profeti e ta kem harruar.[7]


Amr ibn Harithi ka thënë: Aliu (a.s.) njëherë e ktheu kokën kah qielli dhe pastaj mori një qëndrim normal dhe tha: Allahu dhe i Dërguari i Tij na e kanë thënë të vërtetën.” Njerëzit e pyetën: ‘‘Për çfarë?’’ Imami (a.s.) u përgjigj: Unë kam përvojë në luftëra dhe luftërat fitohen nëpërmjet mashtrimit. Nëse unë do të bija nga qielli dhe vetëm zogjtë do të vinin të më ndihmonin, një gjendje të tillë (të pashpresë) do ta parapëlqeja karshi një veprimi kundër të Dërguarit të Allahut. Veproni sipas asaj që dëgjoni prej meje![8]


Nga Imam Xhafer es-Sadiku është përcjellur thënia në vijim: Shkruaje dhe përhape diturinë tënde mes vëllezërve të tu. Kur të vdesësh, fëmijët e tu do t’i trashëgojnë këta libra. Do të vijë një kohë ku do të ketë trazira dhe si ngushëllim e mbështetje për njerëzit do të mbeten vetëm librat.[9]


Gjithashtu është përcjellur nga Imam Xhafer el-Sadiku (a.s) thënia në vijim: Ruajini librat tuaj sepse një ditë do t’ju duhen.” Ai ka thënë gjithashtu: Mbështetja e duhur për zemrën dhe kujtesën është të shkruarit.[10]


Ebu Basiri ka rrëfyer nga Imam Xhafer el-Sadiku (a.s.), i cili ka thënë: Njerëzit e Basrës kërkuan disa hadithe dhe i shkruan ato. Pse ju nuk i shkruani? Më vonë, Imami (a.s) tha: Mbani mend se ju nuk do të jeni në gjendje t’i ruani hadithet në kujtesë, për sa kohë që nuk i shkruani ato.[11]


Siç është përmendur në shumë hadithe, imamët (a.s) kanë pasur libra dhe libërtha, të cilët i kanë marrë si trashëgimi nga etërit e tyre.[12]


Është përcjellur nga Imam Aliu (a.s) thënia në vijim: Ruajeni me shkrim diturinë dhe këtë gjë bëjeni nga dy herë.[13]


Është përcjellur nga Xhabiri, i cili ka thënë: “Ebu Hanifeja e ka quajtur Imam Xhafer el-Sadikun (a.s.) ‘krimb librash’ pse ai shumë shpesh mbështetej tek librat, ndërsa vetë Imami krenohej me këtë gjë.”[14]


Sipas asaj që përcillet, Imam Muhammed Bakiri (a.s.) ka shënuar hadithe të Profetit të Shenjtë (s.a.a.) nga Xhabir ibn Abdullah el-Ensariu. [15] Imami (a.s) ishte vetëm pesë vjeç kur vdiq Xhabiri. Ndonëse historikisht duket e vështirë të ketë ndodhur diçka e tillë, një mundësi e vogël ekziston prapëseprapë.





Muslimanët shi’itë dhe detyra e ruajtjes së haditheve


Meqë dokumentimi dhe regjistrimi i haditheve në formë të shkruar ishte një element jetik mes muslimanëve shi’itë, që nga vetë fillimi, pra në ditët më të hershme, detyra e dokumentimit të rregullave të fikhut (jurispudencës) dhe haditheve ka qenë e zakonshme në këtë komunitet. Doktor Shauki Dajf shkruan:


Vëmendja e muslimanëve shi’itë ndaj dokumentimit të fikhut dhe të haditheve ka qenë shumë e madhe. Një arsye për këtë është besimi në imamët e tyre (a.s) si udhëzues dhe njerëz të mirëudhëzuar, verdiktet ligjore (arab. fetva) të të cilëve duhej të ndiqeshin me çdo kusht. Prandaj, ata ua kushtuan vëmendjen e duhur vendimeve gjyqësore të Imam Aliut (a.s). Përmbledhja e parë dhe dokumentimi i parë i vendimeve ligjore u bë nga Sulajm ibn Kajs el-Hilali, bashkëkohës i Haxh’xhaxhit.[16]


Allamah Sejjid Sheref el-Din gjithashtu shkruan:


Imam Aliu (a.s) dhe ndjekësit e tij ia kushtuan vëmendjen e duhur dokumentimit të haditheve që në ditët e hershme. Gjëja e parë, të cilën e ka bërë Imam Aliu (a.s), fill pas vdekjes së Profetit (s.a.a.), ka qenë dokumentimi tërësor në formë të shkruar i Kur’ani të Shenjtë. Menjëherë pas vdekjes së Profetit të shenjtë (s.a.a.) ai i organizoi vargjet dhe kapitujt e librit të shenjtë, në mënyrën si i ishin shpallur Profetit (s.a.a.). Ai e bëri këtë duke shpjeguar për çdo fjalë, shprehje, fjali ose varg, në kishte kuptim të përgjithshëm, specifik, absolut, të kufizuar, të qartë ose metaforik. Pasi e përfundoi një përmbledhje të tillë të Kur’anit të Shenjtë, ai punoi mbi një libër për Sejjide Fatima Zehranë (a.s).


Ky libër u bë i njohur për pasardhësit e tyre si Mus’haf Fatima”. Pas kësaj, Imam Aliu (a.s) shkruajti një libër mbi rregullat e dëmshpërblimit për humbjet e pësuara si shkak i veprave kriminale. Ky libër është i njohur si Sahife. Ibn Sa’d e ka regjistruar atë në fund të veprave të tij të mirënjohura, duke e emërtuar El-Xhami dhe Musned Ali (a.s)


Nga shkrimtarët e tjerë në mesin muslimanëve shi’itë është edhe Ebu Rafi’, që i ka shkruar librat e njohur me emrin Sunnen dhe Ahkam. [17]


Sejjid Hassan Sadri shkruan: “Njeriu i parë në mesin e muslimanëve shi’itë, që ka përpiluar një libër, ka qenë Ebu Rafiu, rob i çliruar i Profetit të Shenjtë (s.a.a.)”[18]


Nexhashiu shkruan gjithashtu:


Njëri nga autorët e gjeneratës së parë të muslimanëve shi’itë ishte Ebu Rafi’, rob i liruar (ar. maula) i të Dërguarit të Zotit. Muhammed ibn Sa’d ka thënë në veprat e tija mbi historinë se ai (Ebu Rafi’) ishte njëri nga individët më të mirë mes muslimanëve shi’itë. Ai ka marrë pjesë në të gjitha luftërat me Imam Aliun (a.s.) dhe ishte përgjegjës i thesarit shtetëror në Kufe, Irak...Ebu Rafiu ka shkruar një libër mbi traditën, praktikën dhe gjykimet.


Libri është përcjellur nga Muhammed ibn Ebi Rafiu prej babait të vet. Ai fillon me një kapitull mbi namazin, pastaj mbi agjërimin, zekatin dhe rregullat gjyqësore. Në Kufe, ky libër përcillet nga Muhammed ibn Xhafer ibn Mubaraku. Ali ibn Ebi Rafiu gjithashtu kishte edhe një libër tjetër dhe ai vetë konsiderohet nga tabi’inët, pra nga gjenerata e dytë pas sahabeve, dhe një nga individët më të mirë të komunintetit musliman shi’it. Ai kishte një libër mbi temat e fikhut me kapituj mbi abdesin, namazet dhe kapituj të tjerë të jurispudencës (ar. fikh).[19]


Siç u përmend edhe më herët, Ebu Hanifeja e quante Imam Xhafer el-Sadikun (a.s.) një kutubi, pra njeri i librave ose krimb libri. Kur kjo iu përmend Imamit, ai buzëqeshi dhe tha:


Ajo që thotë, pra se jam një njeri i fletëve të shkruara (ar. suhufi’) është e vërtetë. I kam lexuar “fletët” (ar. suhuf), librat e babait dhe të gjyshërve të mi.[20]


Ky transmetim tregon qartë se imami (a.s) kishte libra të përpiluar nga i ati, nga gjyshi ose nga stërgjyshërit e tij. Kjo ishte në një kohë kur dijetarët muslimanë sunnitë nuk i kishin kushtuar aspak vëmendje përpilimit të librave mbi hadithet.


Një dëshmi tjetër për ekzistimin e librave të tillë pranë imamëve (a.s) është transmetimi nga Sajrafiu, i cili thotë:


Unë me Hakem ibn ‘Ujajnahun ishim në praninë e Imam Muhammed el-Bakirit (a.s). Hakemi i bëri pyetje Imamit (a.s) dhe Imami (a.s) i kushtoi vëmendje të veçantë atij. Hakemi dhe unë e kishim një mosmarrëveshje në disa çështje dhe imami i tha djalit të tij: Të lutem ma sjell atë librin e madh. Ai e hapi librin dhe i ktheu disa faqe deri sa e gjeti përgjigjen dhe tha: Ky është shkrimi i Aliut (a.s) dhe diktimi i Profetit të Shenjtë (s.a.a.).[21]


Është përcjellur nga Imam Muhammed Bakiri (a.s), i cili ka thënë:


Në librin e Aliut (a.s) shkruante se Profeti i Shenjtë (S) ka thënë: Nëse zekati nuk paguhet, bekimi i tokës largohet.[22]


Është përcjellur nga Imam Xhafer el-Sadiku (a.s), i cili ka thënë:


Babai im ka thënë: “Kam lexuar në librin e Aliut (a.s) se Profeti i Shenjtë (a.s) urdhëroi të shkruhej një marrëveshje mes muslimanëve të shpërngulur (ar. muhaxhirun), banorëve të Medinës (ar. ensar) dhe muslimanëve të tjerë. Në të, u tha: Rregullat për një fqi janë si rregullat që i zbatojmë për veten tonë. Nuk duhet t’i bëhet padrejtësi një fqiu. Mbrojtja e dinjitetit të fqiut është njësoj si mbrojtja e dinjitetit të një nëne.[23]


Është përcjellur nga Imam Xhafer el-Sadiku (a.s.), i cili ka thënë:


Është shkruar në librin e Aliut (a.s): Kjo botë është si gjarpri, pamja e të cilit është tërheqëse, por në brendësi bart helm vdekjeprurës. Një njeri i arsyeshëm qëndron larg tij, por një fëmijë mund edhe t’i afrohet.[24]


Gjithashtu rrëfehet se në librin e Aliut (a.s.), lidhur me analogjinë (ar. kijas), thuhet:


Nuk duhet të përdoret analogji në çështjet e fesë, sepse feja e Allahut nuk mbështetet në analogji. Do të vijnë njerëz që do të përdorin analogjinë. Ata, në të vërtetë, do të jenë armiq të fesë.[25]


Zurare përcjell:


E pyeta Imam Muhammed el-Bakirin rreth trashëgimisë së një gjyshi dhe ai tha: “Nuk e kam dëgjuar askënd të flasë për këtë e të mos jetë mbështetur mbi mendime personale, përveç Prijësit të Besimtarëve Aliut (a.s). Unë pyeta: “Çfarë ka thënë ai për këtë çështje” Imami u përgjigj: Eja nesër që të të lexoj nga libri. Atëherë unë i thashë: “Të lutem ma thuaj në formë hadithi sepse hadithi nga ju është për mua më mirë se librat.”Imami ma ktheu: Bëje atë që të kërkova ta bësh, eja nesër dhe unë do të të lexoj prej librit. Më tej, Zurare përcjell: E vizitova imamin të nesërmen pas dreke. Xhafer ibn Muhammedi, djali i Imamit (a.s), erdhi te unë dhe Imami i kërkoi atij të më lexonte nga libri.[26]


Gjithashtu përcillet nga Imam Xhafer el-Sadiku (a.s.), i cili ka thënë:


Është shkruar në librin e Aliut (a.s): Kush pi verë ose çfarëdo lloji tjetër të pijeve dehëse, do ta marrë të njëjtin ndëshkim.[27]


Muhammed ibn Muslim, një shoqërues i Imam el-Bekirit (a.s) ka thënë:


Ebu Xhaferi (pra Imam Muhammed Bakiri) më lexoi nga libri Fara’id, që ishte një diktim i Profetit të Shenjtë (s.a.a.) i shkruar me shkrimin e Aliut (a.s).[28]


Këta ishin vetëm disa nga shumë hadithe të tjera mbi çështjen e regjistrimit të haditheve në formë të shkruar. Detyra e dokumentimit të duhur të haditheve ishte një praktikë e zakonshme nën udhëheqjen e imamëve. Kjo praktikë fisnike zë fill te veprimtaria e Imam Aliut (a.s) nën mbikëqyrjen e Profetit të Shenjtë (s.a.a.). Këta hadithe, sipas muslimanëve shi’itë, janë mutavatir dhe si të tilla janë përmendur edhe në veprat sunnite. Kjo gjë është një mbështetje e madhe për besueshmërinë e haditheve të muslimanët shi’itë.


Pas kohës së Imami Xhafer el-Sadikut (a.s), njerëzit kishin shkruar aq shumë libra sa që ishte e vështirë të numëroheshin. Vetëm një shqyrtim i beftë i veprave të Nexhashiut do të tregojë se nxënësit e Imamit kishin përpiluar një numër të madh librash si burime të fikhut. Burimet e fikhut që janë të disponueshme për muslimanët shi’itë janë mjaft të pasura dhe e gjithë kjo është pasojë e mbështetjes së fuqishme nga imamët e muslimanëve shi’itë për detyrën madhështore dhe të çmueshme të regjistrimit të haditheve në formë të shkruar e në kohë të duhur.


Burimet e tilla dallojnë nga ata të muslimanëve sunnitë në dy aspekte:



• Janë në një numër shumë më të madh

• Kanë qenë larg ndikimit të sunduesve dhe politikave e përpjekjeve të tyre për pushtet






Historia e haditheve tek muslimanët sunnitë


Veprat e haditheve që sot janë të disponueshme u përpiluan dhe u përfunduan në pjesën e fundit të shekullit të dytë dhe në shekullin e tretë sipas kalendarit islam. Dëshmia historike tregon se në shekullin e dytë, ishin disa përcjellës të paktë hadithesh, të cilët posedonin shumë pak hadithe, që madje as nuk ishin organizuar e kategorizuar si duhet. Më vonë, këta shkrime të vogla u bënë burime të përmbledhjeve të mëdha të haditheve. Shumica e haditheve në përmbledhjet më të mëdha të haditheve u janë dorëzuar gjeneratave të reja nëpërmjet kujtesës së përcjellësve të tyre. Përpara se të regjistrohen në veprat kryesore të hadithit, hadithet nuk kanë ekzistuar në formë të shkruar dhe të regjistruar askund tjetër.


Çështja e vonesës në regjistrimin e haditheve në formë të shkruar është një çështje mjaft e rëndësishme historike. Është e rëndësishme pasi që ka një ndikim domethënës në sasinë e tyre, autenticitetin, në çështjen e falsifikimit të haditheve dhe në çështje të tjera të ndërlidhura. Njëra nga çështjet e rëndësishme është edhe shkaku dhe motivimi i vonesave të tilla, sepse ishte pikërisht ky qëndrim i njerëzve të tillë që u bë arsye që të tjerët të mos i regjistrojnë hadithet në formë të shkruar. Një ndër qëllimet e këtij punimi është të gjenden shpjegime për qëllimet e njerëzve që kanë shkaktuar vonesa në regjistrimin e haditheve në formë të shkruar.


Bindja jonë nga ajo që dëshmon historia është se disa nga kalifët, për interesa të caktuara, e ndaluan regjistrimin e haditheve në formë të shkruar, ndërsa të tjerë në mesin e sahabeve dhe të tabi’inëve vetëm sa e ndoqën këtë praktikë. Këta njerëz, duke u mbështetur në idenë se “njerëzit i ndjekin sunduesit e tyre”, për një kohë të gjatë nuk i kanë regjistruar hadithet në formë të shkruar. Ata i ruanin hadithet vetëm në kujtesën e tyre.


Siç edhe do të vërehet më vonë, disa nga këta njerëz ndonjëherë edhe do t’i shkruanin hadithet, por vetëm për t’i shkatërruar ata më pas, gjatë fundit të jetës së tyre. Ky shënim i haditheve shërbente për t’u ndihmuar t’i mbanin mend më mirë hadithet, ata nuk kishin për qëllim t’ia bartnin diturinë në mënyrë të shkruar gjeneratave në vijim.


Është interesante të përmendet se edhe ngurrimi për t’i regjistruar hadithet në formë të shkruar, por edhe motivimi për t’i regjistruar në formë të shkruar më pas erdhën prej sunduesve.


Zuhriu përcjell:


Ne nuk e pëlqenim regjistrimin e diturisë në formë të shkruar, deri kur qemë të detyruar nga sunduesit për ta vepruar kështu. Atëherë kuptuam se edhe nga muslimanët askush nuk e kundërshtonte këtë.”


Më tej, ai thotë:


Mbretërit më kërkuan ta shënoja diturinë për ta. Për një kohë të gjatë, unë vazhdova ta bëja këtë, por pastaj u turpërova para Allahut pse e shkruaja diturinë për mbretërit, por jo edhe për të tjerët.[29]


Megjithatë, jo të gjithë sahabët dhe tabi’inët pajtoheshin me këtë gjë. Disa prej tyre, si Imam Aliu (a.s) për shembull, do t’i regjistronin hadithet në formë të shkruar dhe do t’u urdhëronin edhe ndjekësve të tyre ta bënin këtë. Të tjerët, ndërkaq, filluan t’i shkruanin hadithet vetëm kur ndalesa e kalifëve ndryshoi lidhur me lejueshmërinë e shkrimit të tyre.[30]


Umar ibn Abdu’l-Azizi (v.101 pas Hixhrit) është i pari nga kalifët që u urdhëroi dijetarëve të qyteteve të ndryshme t’i shkruanin hadithet dhe t’ia dërgonin atij.[31]


Përcillet se ai i shkroi Murrah ibn Kethirit duke i urdhëruar që t’i regjistronte hadithet e Profetit të Shenjtë (s.a.a.) në formë të shkruar.[32] Ai gjithashtu i shkroi edhe Muhammed Hazmit që t’i shkruante të gjithë hadithet e Profetit (s.a.a.) që i kishte në dispozicion dhe, po kështu, edhe të gjitha thëniet e disponueshme nga Umar ibn el-Khattabi e t’ia dërgonte vetë kalifit. Kam frikë se humben hadithet, shkroi në letrën e tij Umar ibn Abdu’l-Azizi.[33] Ai u shkroi edhe njerëzve të Medines duke u urdhëruar t’i shkruanin të gjithë hadithet e disponueshme të Profetit të Shenjtë (s.a.a.) dhe pastaj t’ia dërgonin të gjitha kalifit. Kam frikë se mos humben hadithet, shkruan edhe në këtë letër të tij.[34]


Kjo shprehje e Umar ibn Abdu’l-Azizit tregon qartë se, deri në atë kohë, regjistrimi i haditheve në formë të shkruar nuk ka ekzistuar si një detyrë specifike dhe serioze. Por kjo nuk vërteton, në asnjë mënyrë, se nuk ka ekzistuar diku tjetër ruajtja në formë të shkruar e tyre.


Pas Umar ibn Abdu’l-Azizit, kalifët e tjerë nuk e vazhduan atë që e kishte nisur ai dhe kjo lëvizje u zhduk edhe njëherë. Mësimi përmendësh i haditheve ishte e vetmja trashëgimi që, deri në atë kohë, dijetarët muslimanë sunnitë e kishin marrë nga pararendësit e tyre. Prandaj, ndryshimi i një qëndrimi të tillë ishte shumë i vështirë. Kjo bëhet edhe më e besueshme kur të shqyrtohet dhe kihet parasysh fakti se disa dijetarë të hadithit, edhe drejt fundit të shekullit të dytë të Hixhrit do të vazhdonin të mos e pëlqenin ruajtjen me shkrim të haditheve.


Edhe pohimet e historianëve janë tregues për vonesën e regjistrimit të haditheve në formë të shkruar. Është përcjellur nga Abdu’l-Rezzaku se “njeriu i parë, i cili i ka shkruar hadithet ka qenë Ibn Xhurejhu.” Edhe El-Avza’i filloi t’i shkruante hadithet pasi i prezantoi librat e vet para Jahja ibn Kethirit.[35]


Dhehebiu shkruan:


Në vitin 143 pas Hixhrit, dijetarët muslimanë filluan t’i shkruanin hadithet, fikhun dhe shkoqitjet e Kur’anit të shenjtë. Dijetarë të tillë ishin Ibn Xhurejhu në Mekke, Maliku në Medinë, El- Avza’iu në Damask, Ibn Ebi ‘Uruba në Basrah, Mu’ammari në Jemen dhe Sufjan el-Theuriu në Kufe, Irak. Para kësaj kohe, dijetarët e hadithit i kishin përcjellur hadithet ose nga kujtesa e tyre ose nga ca libërtha të vegjël të besueshëm, që nuk ishin aq mirë të organizuar.[36]


Ai ka pohuar edhe më qartë: “Ibn Xhurejhu dhe Ibn Ebi ‘Uruba janë njerëzit e parë, të cilët filluan t’i shkruanin hadithet. Këtë e ka bërë edhe Mu’ammar ibn Rashidi i Jemenit.”[37]


Gjithashtu përcillet nga Adal El-‘Aziz ibn Muhammed el-Darvardi, i cili ka thënë se njeriu i parë që e ka shkruar diturinë ishte Ibn Shihab Zuhriu.[38]


Është përcjellur nga Ibn Shihab Zuhriu, i cili ka thënë se ishte Adal el-Azizi që e kishte urdhëruar ta regjistronte sunnetin në formë të shkruar e në trajtë të fletoreve të vogla dhe të dërgonte nga një kopje në të gjithë vendet që ishin nën sundimin e tij.[39]


Siç u përmend edhe më herët, pas Umar ibn Abdu’l-Azizit, të shkruarit e hadithit u bë një çështje diskutimi dhe puna u shpërfill edhe për një gjysëmshekulli. Ibn Haxhari ka thënë:


Regjistrimi i haditheve në formë të shkruar filloi kah fundi i periudhës së tabi’inëve, kur dijetarët muslimanë u përhapën në qytete të ndryshme. Ndër njerëzit e parë që i shkruajtën hadithet ishin Rabi’ ibn Subejh dhe Sa’id ibn Ebi Urubah, ndërsa gjenerata e tretë e muslimanëve i përpiloi ligjet.[40]


Edhe Dhehebiu ka thënë fjalë të ngjashme.[41]


Kjo tregon se në gjysmën e parë të shekullit të dytë pas Hixhrit, përmbledhja e haditheve nuk ishte akoma e plotë. Në gjysmën e dytë të këtij shekulli, përmbledhja e haditheve nisi të merrte trajtë të plotë.


Haxhi Khalifa shkruan:


Kur Islami u përhap, qytetet e muslimanëve u bënë më të mëdha. Sahabet dhe tabi’inët u shpërndanë në këta vende. Pas një kohe, më të vjetërit vdiqën dhe, si rezultat, më pak hadithe vazhduan të ruheshin. Dijetarët e ndienin nevojën për t’i regjistruar hadithet në formë të shkruar. Betohem në shpirtin tim se regjistrimi i hadithit në formë të shkruar ishte një çështje thelbësore, sepse kujtesa njerëzore nuk është e mbrojtur nga pakujdesia. Pas tyre, kjo detyrë u mbeti imamëve të haditheve si Ibn Xhurejhu dhe Malik ibn Enesi. Thuhet se njeriu i parë, i cili i regjistroi hadithet në formë të shkruar ishte Rabi’a ibn Subajhu në Basra dhe, pas tij, detyra e të shkruarit të haditheve u përhap më tej.[42]


Nga tri fazat e lartpërmendura të ruajtjes së haditheve, mund të qartësohen gjërat në vijim:.



1. Në shekullin e parë nuk kanë ekzistuar përmbledhje të mirënjohura të haditheve në formë të shkruar, përveç në disa raste, kur ndonjëri nga sahabet mund të ketë vepruar kundër vullnetit të kalifëve.

2. Në pjesën e parë të shekullit të dytë, hadithet nisën të shënoheshin, por kjo u bë në një formë të paplotë dhe të paorganizuar.

3. Në pjesët e fundit të shekullit të dytë hadithet u regjistruan me shkrim në një formë elementare. Kjo filloi në pjesët e fundit të shekullit të dytë. Megjithatë, deri sot nuk janë ruajtur shumë vepra nga ajo kohë. Në mesin e shënimeve më të vjetra të këtij lloji, që ekzistojnë edhe sot, janë përmbledhja e ‘Abd el-Rezzakut, përmbledhja e Ibn Ebi Shajbasë dhe Muvatta-ja e Malik ibn Enesit, të cilat janë përpiluar kryesisht në gjysmën e dytë të shekullit të dytë.



Sipas Dhehebiut, Musnedi i parë është përpiluar nga Na’im ibn Hammadi[43], ndërsa Musnedi i parë në Kufe të Irakut është përpiluar nga Jahja el–Hamani.[44] Musaddadi ka qenë i pari që ka përpiluar një Musned në Basra.[45]





Shkaqet për vonesën e regjistrimit të haditheve në formë të shkruar


Profeti (s.a.a.) që nga vetë fillimi e ka theksuar rëndësinë e ruajtjes së Kur’anit të Shenjtë në formë të shkruar si një masë mbrojtëse kundër falsifikimit dhe gënjeshtrave. Ai kishte dhënë leje për t’i shkruar edhe hadithet e tij, madje edhe kishte urdhëruar që ato të shkruheshin. Disa hadithe, madje, ishin shkruar që në të gjallë të tij. Por pas largimit të tij nga kjo botë, nuk iu kushtua gjithaq vëmendje ruajtjes së haditheve në formë të shkruar. Përkundrazi, u shfaq edhe një kundërshtim ndaj regjistrimit të haditheve në formë të shkruar dhe shumë probleme u paraqitën pikërisht për shkak të kundërshtimeve të tilla.


Me mosregjistrimin e haditheve në formë të shkruar u paraqitën shumë probleme serioze dhe pasoja të padëshirueshme. Disa njerëz shkuan aq larg sa përgjegjësinë për këtë mangësi ia ngarkuan vetë Profetit (s.a.a.). Dhe duke e ditur se Profeti i Shenjtë (s.a.a.) nuk mund të fajësohej aq lehtë si një njeri tjetër i rëndomtë për këtë “lëshim”, ata sajuan një hadith që do t’ia njihnin atij. E tillë është thënia për të cilën do të flasim në vijim.





I ashtuquajturi “hadith mbi ndalimin e shkrimit të haditheve”


Hadithi i përcjellur thotë:


Mos shkruani asgjë nga unë përveç Kur’anit të shenjtë. Ata të cilët kanë shkruar ndonjë gjë, le ta shlyejnë atë![46]


Deklarata është shumë e qartë dhe nuk kërkon asnjë interpretim. Ajo thjesht e ndalon të shkruarit e haditheve. Madje edhe ata që kishin shkruar pak nga hadithet u detyruan t’i shlyenin ato.


Edhe përkundër qartësisë së tij, ky hadith nuk mund të pranohet si i vërtetë, mes tjerash, për shkaqet në vijim


1. Në rast se pranohet autoriteti i kësaj thënieje, ai nuk mund të kufizohet në një periudhë të caktuar kohore. Nëse të shkruarit e hadithit është gjë e ndaluar, kjo gjë do të jetë kështu përgjithmonë. Dihet madje se edhe vetë përcjellësit e këtij pohimi e kanë shpërfillur atë dhe i kanë përpiluar veprat e tyre mbi hadithin. Përmbledhësit e parë të haditheve në gjysmën e parë të shekullit të dytë pas Hixhrit filluan t’i përmblidhnin hadithet dhe ta shpërfillnin pohimin e lartpërmendur. Ata e dinin se nëse diçka është e ndaluar në sheriat, ajo nuk mund të bëhet e lejuar. Atëherë si mund të pranohet një hadith i tillë si i vërtetë dhe autentik?


2. Ata persona të njejtë që e përcjellin hadithin në fjalë, kanë përcjellur edhe hadithe të tjera të besueshme nga Profeti (s.a.a.), të cilat lënë të kuptohet se të shkruarit e haditheve është gjë e lejuar.[47]


3. Ebu Sa’id el-Khudri, i cili konsiderohet kryesisht si përcjellës i hadithit të mësipërm, thuhet se e ka përcjellur edhe hadithin ose pohimin vijues, i cili e përgënjeshtron deri diku hadithin në fjalë. Ai thotë: “Asokohe, ne nuk shkruanim asgjë përveç Kur’anit të shenjtë dhe teshehhudit.”[48]


Ka dy gjëra që duhet theksuar në këtë pohim të dytë.


a) Ai nuk thotë se kjo ishte si shkak i urdhrave të Profetit të Shenjtë (s.a.a.). Mbase thënia mund të interpretohet ashtu duke supozuar se Ebu Sa’idi e konsideron këtë gjë të vetëkuptueshme dhe nuk e shihte nevojën ta theksonte, por edhe kjo gjë nuk duket shumë e besueshme. [49]


b) Këtu përmendet të shkruarit e dëshmisë (ar. teshehhudit), ndërsa i ashtuquajturi hadith i mëparshëm ndalon gjithçka nga Profeti i shenjtë (s.a.a.) përveç Kur’anit. Në një transmetim të Ibn Mesudit, këtyre dy gjërave u shtohet edhe istkhare-ja.[50] Përse Profeti të lejonte të shkruarit e teshehhudit dhe ta ndalonte të shkruarit e haditheve tjera?


Siç edhe do të shpjegohet në vijim të punimit, dëshmitë tregojnë se madje edhe vetë Ebu Bekri dhe Umar ibn el-Khattabi në fillim kishin për qëllim t’i shkruanin hadithet, por më vonë, për shkak të arsyes të cilën e përmend Umari, nuk e bënë këtë gjë. Asnjëri prej tyre nuk përmendi ndonjë ndalesë nga Profeti (s.a.a.).


Për më tepër, kur Umari u konsultua me sahabet lidhur me të shkruarit e haditheve, edhe ata e mbështetën idenë e ruajtjes së haditheve në formë të shkruar.


4. Ka edhe një rrëfim tjetër në të cilin Ebu Basiri fletë me Ebu Sa’id el-Khudriun dhe i thotë: “Çfarëdo që kemi lexuar atë e shkruajmë.” Ebu Sa’idi iu përgjigj: “A dëshiron t’i mbledhësh në një libër? Profeti i Shenjtë (s.a.a.) na foli neve (pra na i përcolli gojarisht), ne ju flasim juve dhe ju duhet thjesht t’i mësoni përmendësh ashtu si bëmë ne.”[51]


Edhe në këtë rast duhen theksuar dy pika.



• Ebu Sa’idi nuk ia atribuoi ndalesën Profetit (s.a.a).

• Arsyeja e tij për mosshkrimin e haditheve është e njëjtë me atë që është dhënë nga Kalifi, i cili gjithashtu nuk ia atribuoi ndalesën Profetit të shenjtë (s.a.a.).



5. Pas të ashtuquajturit hadith të ndalesës vjen edhe kjo thënie: “Por fol (sa të duash) për bijtë e Israelit (Banu Israel), nuk ka të keqe në të.”


Pra po ta përmbledhim këtë të ashtuquajtur “hadith”, do të arrijmë te kuptimi vijues: mos i shënoni hadithet e Profetit (s.a.a.) por folni sa të doni për israelitët. Nëse ndonjë gjë do të shkatërronte gjithçka që na ka mësuar Profeti (s.a.a.) dhe do të lejonte që të përcilleshin thëniet dhe rrëfimet e israelitëve, mund të paramendohet se çfarë ka qenë qëllimi i shpikësit të këtij hadithi. Ai vetëm sa dëshiron t’i zëvendësojë thëniet e Profetit (s.a.a.) me traditat e israelitëve. A mund të besojë arsyeja e shëndoshë se Profeti Muhammed (s.a.a.) mund të ketë thënë diçka të tillë?


6. Pjesa vijuese e deklaratës së Ebu Sa’idit e shpreh mundësinë që e ashtuquajtura ndalesë të ketë qenë vetëm për të. Ai thotë:


Unë i kërkova leje Profetit (s.a.a.) për t’i shkruar hadithet e tij, por ai nuk më lejoi.[52]


Më vonë do të shpjegojmë se, në të vërtetë, Profeti (s.a.a.) u ka dhënë leje njerëzve për t’i shkruar hadithet e tij.





Transmetimi i Ebu Hurejres


Është përcjellur nga Ebu Hurejreja, i cili thotë:


Profeti erdhi te ne ndërsa ishim duke shkruar hadithe. Ai na pyeti se ç’ishte ajo që shkruanim. Kur ne i thamë se ishin gjërat që kishim dëgjuar prej tij, ai tha: A e dëshironi një libër përveç Librit të Allahut? Popujt para juve u shkatërruan vetëm për gjërat që i shkruajtën krahas Librit të Allahut.[53]


Një analizë e kësaj thënieje na sjell në pikat në vijim:



1. Edhe po të pandehim se ky është transmetim i vetë Ebu Hurejres, besueshmëria e tij është shumë e diskutueshme, veçanërisht pas hulumtimeve që janë kryer lidhur me të.

2. Arsyeja e dhënë në këtë hadith është e njëjtë me arsyen e dhënë nga kalifi në çështjen e mosregjistrimit të haditheve. Ebu Hurejreja ia mvesh këtë pohim Profetit (s.a.a.) por kalifi i kohës nuk e bën këtë (shën. red. Ndërkohë që do të ishte shumë më e logjikshme që pikërisht kalifi, si ndaluesi zyrtar i shkrimit të haditheve, ta bënte këtë gjë).

3. Ky transmetim mund të ketë disa elemente të shkëputura nga thëniet e Profetit (s.a.a.) lidhur me shkrimet e “njerëzve të librit” (ar. ehl el-kitab, të krishterët dhe çifutët), por nuk ka të bëjë me hadithet e të Dërguarit të Fundit, që janë elementi që e plotëson dhe përfundon porosinë hyjnore.

4. Si është e mundur që Profeti i Shenjtë (s.a.a.) ta ndalonte të shkruarit e sunnetit të tij, i cili e shpjegon sistemin islam të sheriatit?



Një tjetër thënie e Ebu Hurejres tregon se ai ose nuk ishte i vetëdijshëm për transmetimin e parë ose për ata njerëz që këtë transmetim ia mveshnin atij. Ai thotë:


Profeti i shenjtë (s.a.a.) kishte dëgjuar se njerëzit i shkruanin hadithet. Ai u ngjit në foltore dhe pasi e lëvdoi Allahun, tha: Çfarë janë këta libra që dëgjoj se i shkruani? Unë s’jam veçse një i vdekshëm. Kushdo që ka të tilla gjëra pranë vetes, le t’i sjellë tek unë.[54]


Ky transmetim qartësisht e konsideron të pavlerë dhe pa kurrfarë autoriteti sunnetin e Profetit të Shenjtë (s.a.a.). Profeti, duke e cilësuar veten si një i vdekshëm i thjeshtë, e ka mohuar autoritetin e haditheve të veta. Kjo është e papranueshme për muslimanët.


Është e rëndësishme të theksohet se një gjë e ngjashme iu tha nga një grup i caktuar edhe Abdullah ibn Umar ibn el-Asit, i cili i shkruante hadithet e Profetit (s.a.a.) dhe të cilit Profeti (s.a.a.) i kishte thënë:


Unë nuk them tjetër përveç të vërtetës.[55]


Kjo shprehje e Profetit të Shenjtë (s.a.a.) e mohon qartësisht transmetimin e Ebu Hurejres. Këtu ka disa pika që konsiderojnë një shqyrtim më të hollësishëm:


1. Vetë Ebu Hurejreja ka thënë se askush nuk kishte më shumë hadithe se ai vetë, përveç Abdullah Ibn Umarit, i cili kishte më shumë sepse i shkruante, për dallim nga Ebu Hurejreja.[56]


Kjo tregon se nuk ka pasur ndalesë për shkrimin e haditheve. Mosshkrimi i haditheve nga Ebu Hurejreja mund të ketë qenë për arsye personale.


2. Njëri nga nxënësit e Ebu Hurejres, Ebu Nahjaku, ka thënë:


Unë i merrja librat nga Ebu Hurejreja dhe shkruaja prej tyre për vete. Pastaj ia ktheja prapë atij dhe e pyesja: A i ke dëgjuar këto nga Profeti i Shenjtë (s.a.a.)? Ai pohonte.[57]


A nuk është vetë ky transmetim një përgënjeshtrim i transmetimit të Ebu Hurejres lidhur me ndalesën e shkrimit të haditheve?


3. Gjithashtu është rrëfyer se Hamam ibn Manbal, një tjetër nxënës i Ebu Hurejres, ka përpiluar një libër, në të cilin përfshiheshin hadithet e përcjellura prej mësuesit të vet.[58]


Edhe kjo bie ndesh me transmetimin e Ebu Hurejres lidhur me ndalimin e të shkruarit të haditheve, kur shohim se vetë nxënësi i tij i ka shkruar hadithet dhe e ka bërë këtë me dijeninë e Ebu Hurejres.


Një tjetër transmetim është ai që përcillet nga Zejd bin Thabiti, i cili në praninë e Mu’avijes u pyet lidhur me hadithet dhe iu kërkua t’i shkruante. Ai u përgjigj:


Profeti (s.a.a.) na ka thënë të mos e shkruajmë asnjë nga hadithet e tij.[59]


Përgjigje për këtë, mes tjerash, janë përmbledhjet e mëdha të haditheve, që sot janë të disponueshme për lexuesit. Siç do të shihet pasi të shqyrtohet arsyeja e vërtetë për ndalesat në fjalë, transmetimet e tilla nuk vijnë vërtet nga Profeti (s.a.a.).


Rasti i Ibn Mes’udit, të cilit iu kërkua ta shkatërronte librin e tij me hadithe[60] mund të shpjegohet si vijon:


a) Ende nuk dihet në i kërkoi Profeti i Shenjtë (s.a.a.) ta shkatërronte librin. Është e mundur që kjo të jetë bërë me urdhër të kalifit të kohës.


b) Kjo, siç do të shpjegohet, është bërë në rastin e rrëfimeve që e kishin origjinën tek tradita e bijve të Israelit (ar. Beni Israil) dhe nuk kishte të bënte me hadithet e Profetit Muhammed (s.a.a.). I njëjtë është edhe rasti me Ebu Musa el-Esh’ariun, djali i të cilit kishte një përmbledhje të hadithit që u shkatërrua gjithashtu.





Vërtet tek i Dërguari i Zotit ka një shembull të mirë për ju...(Kur’an, 33:21)
Pranoni gjithçka që ju vjen nga i Dërguari dhe rrini larg çdo gjëje që ai jua ndalon...(Kur’an, 59:7)
Nuk i takon fjala një besimtari a një besimtareje aty ku Zoti dhe i Dërguari i Tij kanë dhënë gjykimin e tyre.



________________________________________


[1] Shih vargjet 12:33, 7:59 dhe 36:33 Kur’ani i Shenjtë.
[2] Tabakat al- Kubra vëll. 6, f. 168, Takvid al-‘ilm f. 89 – 90, Kanzul ‘ummal vëll. 10, f. 156, Rabi’ al- Abrar vëll. 3, f. 294.
[3] Behar al- Anvar vëll. 2 f. 152, al- Taratib al- ‘idarijah vëll. 2 f. 246, Sunan al- Darimivëll. 1 f. 130, ‘ilal al- Hadith vëll. 2 f. 438, Takvid al- ‘ilm f. 91, Jami’ al- Bajan al- ‘ilm vëll. 1 f. 99, Kanzul ‘ummal vëll. 1 f. 193, Rabi’ al- Abrar vëll. 3, f. 326, Tarxhamah al- Imam Hassan nga historia e Damaskës f. 167.
[4] Tabakat al- kubra vëll. 6 f. 220
[5] Ansab al- Ashraf vëll. 3 f. 98 Hadith nr. 980 nga Tarxhamah e Imam Aliut (a.s) në historinë e Damaskës, Behar al- Anvat vëll. 2 f. 230, al- Fadael i ibn Hanbal Hadith nr. 222
[6] Kur’ani i Shenjtë 69:12.
[7] Ansab al- Ashraf vëll.. 1 f. 121, historia e Damaskës vëll. 38 f. 202, Huljatul Avlija vëll. f. 67, Shavahid al- Tanzil Hadith nr. 1009.
[8] Ansab al- Ashraf vëll. 2 f. 145.
[9] Behar al- Anvar vëll. 2 f. 50 nga Kashf al – Mahaxhxhah.
[10] Behar al- Anvar vëll. 2 f. 152.
[11] Behar al- Anvar vëll. 2 f. 153.
[12] Shih Makatib al- Rasul vëll. 1 f. 71 – 89, Ali Ahmadi Mijançi.
[13] Takid al-‘ilm f. 89.
[14] Ravadat al- Xhannat vëll. 8 f. 169.
[15] Takid al- ‘ilm f. 104.
[16] Tarikh al- Adab al- Arabi (al- ‘asr al- Islami) f. 453, Tamhid i Tarikh al- Falsafah al- Islamijah ff. 202 – 203, Mustafa ‘Abd al- Razzak.
[17] Al- Muraja’at f. 305 – 306, A’lami, Beirut.
[18] Ta’sis al- Shi’ah, li’ ulum al- Islami f.. 280, A’lami, Beirut.
[19] Rixhal i Naxhashi f. 3 – 4, Kum.
[20] Kamus al- Rixhal nën Tarxhamah i Muhammed ibn ‘Abdallah ibn Hassan , Ravadat al- Xhennet vëll. 8 f. 77.
[21] Rixhal i Naxhas’hi f. 255.
[22] Furu’ al- Kafi vëll. 2 f. 666, gjithashtu Fru’al- Kafi vëll. 7 f. 77.
[23] Vasael al- Shi’ah, Kitab al- Zakat, gjithashtu Makatib, al- Rasul vëll. f. 73.
[24] Vasael al- Shi’ah, Kitab al- Xhihad, Makatib al- Rasul f. 76.
[25] Vasael al- Shi’ah, Kitab al- Kada’.
[26] Furu’ al- Kafi vëll. 7 f. 94.
[27] Vasael al- Shi’ah, Kitab al- Hudud.
[28] Furu’ al- Kafi vëll. 7 f. 98.
[29] Tabakat al- kubra’ vëll. 2 f. 389, ‘Abd al- Razzak, Musannaf vëll. 11 f. 258, Takjid al- ‘ilm f. 107.
[30] Xhami’ Bajan al- ‘ilm vëll. 1 f. 92.
[31] ‘Abd al- Razzak, Musannaf vëll. 9 f. 337.
[32] Tabakat al- Kubra’ vëll. 7 f. 447.
[33] Sunan al - Darimi vëll. f. 126, Takjid al- ‘ilm ff. 105 – 106.
[34] Sunan al - Darimi vëll. 1 f. 126, Akhbar Asbahan vëll 1 f. 312, Tadrib al- Ravi f. 90 nga Sajuti.
[35] Al – Jarh Va al- Ta’dil vëll. f. 184.
[36] Tarikh al- Khulafa’ f. 261 nga Sajuti.
[37] Tadhkirat al- Huffazz vëll. 1 ff. 170, 169, 203.
[38] Xhami’ Bajan al – ‘ilm vëll. 1 ff. 88 – 91.
[39] Xhami’ Bajan al – ‘ilm vëll 1 f. 92.
[40] Mukaddimah fath al- Bari f. 4 – 5.
[41] Tadhkirat al – Huffaz vëll. f. 160
[42] Kashf al- Zunun vëll. 1 f. 237
[43] Tadhkirat al – Hufazz vëll. 1 f. 419.
[44] Tadhkirat al – Hufazz vëll. 1 f. 419.
[45] Po aty, Tadrib al – Ravi ff. 88 – 89.
[46] Takjid al – ‘ilm ff. 29 -31, Musned Ahmad vëll. 3 ff. 12, 21, 39, Sunan al- Darimi vëll. f. 110.
[47] Xhami’ Bajan al – ‘ilm vëll. f. 76, Kashf al- Astar, vëll. 1 f. 109.
[48] Takjid al – ‘ilm vëll. f. 93, Ibn abi Shajbah, Musannaf vëll. 1 f. 293
[49] Ibn abi Shajbah, Musannaf vëll. 1 f. 294; bëhet fjalë për shprehjen e dëshmisë “Dëshmoj se nuk ka zot tjetër veç Allahut dhe se Muhammedi është rob dhe i Dërguar i Tij” (shën. red.)
[50] Ibn abi Shajbah, Musannaf vëll. 1 f. 294
[51] Takjid al – ‘ilm f. 36 – 37.
[52] Takjid al – ‘ilm f. 36.
[53] Takjid al - ‘ilm f. 34.
[54] Takjid al - ‘ilm f. 34.
[55] Takjid al - ‘ilm f. 34.
[56] Al – Kifajah fi’ ilm al – Rivajah, f. 82
[57] Sharh Ma’ani al – Athar vëll. 4 f. 320
[58] ‘Ulum al – Hadith f. 21 – 22.
[59] Takjid al – ‘ilm f. 35, ‘Umdat al – Qari vëll. 1 f. 572, Musned Ahmad f. 182 vëll. 5.
[60] Takjid al – ‘ilm f. 39, Sunan al – Darimi vëll. 1 f. 124 – 125.

Vazhdon...