Kush dhe si e shkroi historinë e Islamit?
Hyrje
Ky është një tregim i ri për Islamin. Është tregimi i një lëvizjeje, që u themelua nga i Dërguari i Zotit, Muhammedi, në Mekken e vitit 610 pas Krishtit dhe që u përsos me përkrahjen e kushëririt, bashkëpunëtorit dhe pasardhësit të tij, Ali ibn Ebu Talibit, në vitin 632, në Medine. Ky tregim përfshin një periudhë prej nëntëdhjetë vjetësh, që fillon me lindjen e Muhammedit në vitin 570 në Mekke dhe mbaron në vitin 661, në Kufe, me vrasjen e pasardhësit të tij, Ali ibn Ebu Talibit.
Histori të panumërta të Islamit janë shkruar në të kaluarën dhe do të vazhdojnë të shkruhen në vijim. Përparimi spektakular i Islamit në dimensionin misionar, renesansa muslimane pas shekujsh të përgjumur, shfaqja e naftës si një faktor i ri në politikën botërore të këtij shekulli por para se të gjithash, suksesi i Revolucionit Islamik në Iran, po bëhën katalizatorë të një interesimi të ri për Islamin. Me këtë, shumë libra vazhdojnë të shkruhen, qoftë nga ana e muslimanëve qoftë nga ajo e jomuslimanëve.
Në këtë kohë, kur udhëheqësit e botës së krishterë po punojnë qetësisht për ta realizuar ëndrrën e kahmotshme të një uniteti të Krishterimit, edhe muslimanët në mënyrë nostalgjike kthehen prapa në histori drejt atij shteti të parë islam, tek i cili ekzistonte një unitet i tillë. Megjithatë, duhet theksuar se Islami ishte monolitik dhe i bashkuar vetëm gjatë jetës së Profetit Muhammed (paqja qoftë mbi të dhe mbi pasardhësit e tij). Fill pas vdekjes së tij, u shfaqën plasaritjet e para në "trupin" e Islamit dhe ndjekësit e tij, u rradhitën në dy taborre të ndryshme. Në këtë ndarje, një pjesë e madhe e ndjekësve të tij u rradhitën në njërën anë dhe familja e tij në anën tjetër. Derisa anëtarët e familjes së tij mereshin me punën e varrimit, disa nga shokët e tij ishin të zënë me "zgjedhjen" e një udhëheqësi të ri që do t`ia zinte vendin. Në intervalin kohor mes vdekjes dhe varrimit të tij, ky grup u mblodh në vendin e quajtur Sakife në Medine dhe zgjodhi një person nga mesi i tyre si udhëheqës të shoqërisë islame. Pas kësaj, ata erdhën përpara familjes të të Dërguarit me një akt të kryer. Dhe për fat të keq, ky rast la gjurmë të përjetshme në historinë e muslimanëve.
Muhammedi, i Dërguari i Zotit (paqja qoftë mbi të dhe mbi pasardhësit e tij), i takonte fisit Hashim. Pas vdekjes së tij në vitin 632, kushëriri, dhëndri dhe trashëgimtari i tij, Ali ibn Ebu Talibi, e zëvendësoi si kryetar të fisit të Hashimitëve. Shumë nga shokët e Profetit, kishin ushqyer një urrejtje të fshehtë ndaj Aliut. Ata nuk e shfaqnin dot këtë kundërshtim gjatë jetës së Profetit por në çastin që i morrën në duar frerët e pushtetit, bënë ç`mos që të mos e lejonin atë të kalonte në krye të shtetit islam. Në këtë mënyrë, familja e Muhammedit, u pengua jo vetëm nga pasardhësia e drejtpërdrejtë e tij por edhe nga të gjitha postet e rëndësishme politike në qeveritë e ndryshme që do ta ndiqnin njëra-tjetrën.
Dashamirët, ndjekësit dhe përkrahësit e familjes së Muhammedit, historikisht janë quajtur "shia (ose shiitë)" ndërsa dashamirët, ndjekësit dhe përkrahësit e shokëve të Profetit, gjegjësisht të grupit që arriti ta marrë në dorë pushtetin, janë quajtur "sunni (ose sunnitë)". Kështu do të identifikohen këto dy grupe edhe në këtë vepër. Historiani i famshëm musliman me origjinë indiane, M. Shibli, thotë se gati të gjithë librat e historisë janë shkruar nga historianët sunnitë. Kjo lë të kuptohet se dijetarët shiitë nuk e kanë shkruar historinë islame. Përse?
Ata nuk kanë shkruar histori për një shkak shumë të thjeshtë: të gjithë kalifët, sulltanët dhe mbretërit që sunduan në botën islame ishin sunnitë. Një shiit nuk mund të botonte një intepretim të historisë që do të dallonte nga interpretimi zyrtar dhe në anën tjetër, nuk donte t`i shërbente një procesi, që për të s`ishte veçse ritrajtësim i të vërtetës. Andaj dijetarët shiitë nuk u morën me shkrimin e veprave të historisë. Për këtë arsye, ishte pikërisht versioni "zyrtar" i historisë së hershme të Islamit, që u pranua gjerësisht dhe që fitoi miratim në qarqet e ndryshme. Është më se e logjikshme për qeveritë e shekujve të parë të Islamit, që ta botonin vetëm "tregimin" që përshtatej me politikën e tyre. Dhe në këtë drejtim, nëse mendonin se ishte e nevojshme të heshtej e vërteta ose të heshtej ana tjetër e tregimit, është më se e logjikshme që ta bënin këtë.
Nuk ka asgjë të çuditshme, befasuese ose të papritur në sjelljen e historianëve sunnitë. Gjëja më e logjikshme për ta, ishte dhe vazhdon të jetë përkrahja e legjitimitetit të ngjarjeve që ndodhën në Sakife, ku një grup i shokëve të Profetit, me një lëvizje strategjike, i mori në duar frerët e sundimit të Arabisë. Mirëpo ajo që është befasuese dhe tejet e çuditshme, është fakti se historianët perëndimorë dmth. orientalistët, i kanë gëlltitur si të vërteta hyjnore, të gjitha gjërat që historianët "oborrtarë" të Islamit u kanë servuar si "fakte". Orientalistët duhej të kishin qenë objektivë dhe të paanshëm sepse në fund të fundit, rezultati i një problemi historik në të kaluarën islame, nuk ka asnjë pasojë në shoqëritë e tyre. Mirëpo edhe përkundër kësaj, veprat e një pjese të madhe prej tyre, nuk pasqyrojnë faktet por interpretimet dhe propagandat e grupit që ishte në fuqi. Në këtë kontekst, veprat e tyre ishin vetëm imitime të "frymëzuara" nga ajo që do të mund të quhej "qarqet udhëheqëse" të muslimanëve.
Veprimtaria e orientalistëve mund të ketë një vlerë shkencore vetëm nëse ata e dëgjojnë fjalën e historianit të madh të Spanjës muslimane,
Dr. J. A. Conde-n. Ai thotë:
"Është një fatkeqësi e historisë njerëzore fakti se edhe ndodhitë më të rëndësishme historike, rrjedhin nga burime krejtësisht të dyshimta, të shkruara nga pala fitimtare. Ndryshimet brenda perandorive, revolucionet më të mëdha dhe rrëzimi i shumë dinastive nuk bëjnë dallim në këtë drejtim. Për shembull, janë pikërisht romakët ata që e shkruan lavdinë e tyre. Po kështu, edhe rivaliteti dhe luftërat e tyre të përgjakshme me Kartagjenën janë përcjellur deri tek ne nëpërmjet vetë romakëve ose në rastin më të mirë, nëpërmjet ndonjë greku, i cili e ka trajtuar çështjen e njejtë por ka qenë i paguar dhe i varur nga perandoria romake dhe si i tillë, ka shkruar gjithmonë në favor të saj. Për shembull, Scipio, gjenerali romak që e mposhti Hanibalin, na shfaqet si heroi i përsosur. A s`mund të jetë kjo vallë, për arsyen se historia e jetës së Scipio-s ishte shkruar nga adhuruesit dhe lëvduesit e tij?
Nuk ka dyshim se Hanibali fisnik nuk mund të duket ndryshe veçse i madh dhe i lavdishëm, qoftë kjo edhe në kronikat e armiqve të tij. Por sikur urrejtja dhe agresiviteti romak të mos urdhëronte djegjen e analeve fenikase të historisë, ky gjeneral i madh, me siguri do të dukej shumë më ndryshe se një barbar i pamëshirshëm, siç është përshkruar nga Titus Livius-i (historian romak). Një gjykim i shëndoshë dhe i drejtë i historisë na ndalon ta kënaqim veten vetëm me dëshmitë e njërës anë. Një gjë e tillë kërkon që t`i krahasojmë rrëfimet e të dyja palëve me një paanshmëri të kujdesshme dhe t`i hulumtojmë me qëllimin e vetëm të zbulimit të të vërtetës" ("Historia e sundimit arab në Spanjë", vëll.1, fq. 1)
Nuk mund assesi të mohohet fakti se shumë orientalistë kanë dhënë kontribute të paçmueshme në studimin, njohjen dhe të kuptuarit e Islamit. Falë veprimtarisë së tyre, shumë thesare të çmuara të historisë, artit dhe letërsisë islame i kanë shpëtuar harresës dhe janë mbrojtur. Po të mos ishin përpjekjet e tyre, mbase shumë prej këtyre thesareve sot do të ishin të humbura përgjithmonë. Në mesin e orientalistëve ka shumë të tillë që në nivel të jashtëzakonshëm i kuptojnë detajet e studimeve islame dhe që kanë njohuri enciklopedike mbi këtë fe. Ata kanë lexuar dhe studiuar një sasi të madhe njohurish mbi Islamin dhe pastaj i kanë përmbledhur, organizuar dhe botuar këto njohuri për të nxjerrë në pah vepra tejet mjeshtërore dhe analiza kritike. Ka madje të tillë që ia kanë kushtuar gjithë jetën e tyre Islamit dhe të cilëve bota islame u detyrohet një respekt të thellë.
Por edhe përkundër kësaj dashurie dhe këtij entuziazmi për diturinë, ajo që mund të shihet është se kur studiuesit perëndimorë e interpretojnë Islamin dhe historinë e tij, diçka nuk shkon si duhet. Është e pabesueshme se si shumë prej tyre janë të paaftë të depërtojnë përtej atij versioni të zakonshëm dhe stereotipik të ngjarjeve, për të arritur deri tek faktet e ndryshuara qëllimisht dhe deri tek disa realitete shumë të rëndësishme. Disa prej tyre shpesh nuk arrijnë ta shohin as atë që është më se e qartë.
Më sipër i përcollëm principet e domosdoshme për të shkruar një histori të paanshme dhe shkencore, sipas asaj që thotë Dr. Conde, i cili është vetë një orientalist i shquar. Principi i gjykimit të paanshëm të historisë nga ana e specialistëve mbështetet vetëm në arsyen e shëndoshë dhe në këtë rreth nuk ka nevojë për asgjë mistike. Por edhe përkundër kësaj, shumë nga orientalistët, me një vullnet idiotik, e kanë pranuar rrëfimin e ngjarjeve pas vdekjes së Muhammedit, pikërisht ashtu siç është përcjellur nga grupi i cili arriti ta siguronte pushtetin. Një shembull shumë i famshëm i këtij fenomeni, është pranimi si një fakt historik i rrëfimit se Muhammedi, i Dërguari i Zotit, vdiq pa caktuar ndonjë pasardhës dhe se këtë vendim ua la ndjekësve të tij dhe shoqërisë muslimane.
Me aq sa di unë, asnjë nga orientalistët nuk është ndalur për një çast të vetëm të hulumtojë në është e saktë ose e mundur që Muhammedi t`i lërë muslimanët pa një udhëheqës, duke i detyruar ata që të gjejnë një të tillë nëpërmjet një lufte të pamëshirshme për pushtet, ku gjithkush mund ta provonte fatin e tij. Duke i ikur këtij hulumtimi të mundimshëm, orientalistët u pajtuan me historianët sunnitë në lidhje me faktin se Muhammedi, Profeti i Islamit, nuk la pas ndonjë testament në lidhje me pasardhësinë e tij. Rrjedhimisht, ajo që ngjau në Sakife, u pranua si e drejtë, e arsyeshme dhe në interes të shoqërisë muslimane (ummetit). Kjo tendencë "pro-sakifeane" e orientalistëve, i ka çuar drejt një qorrsokaku, në të cilin nuk gjejnë dot përgjigje për disa pyetje fundamentale në lidhje me historinë e Islamit dhe njësoj si historianët sunnitë, e gjejnë veten të zënë në një rrjetë paradoksesh dhe kontradiktash.
Shumë historianë sunnitë dhe shumë nga orientalistët kanë bërë një përpjekje të qëllimshme për ta minimizuar rëndësinë e pozitës së Ali ibn Ebu Talibit në historinë e Islamit. Ata kanë të drejtë t`i kenë idetë dhe supozimet e tyre, qofshin këto edhe të paargumentuara me fakte. Por unë, në përshkrimin e historisë së Islamit, jam përpjekur të vë theks pikërisht mbi faktet. Duke vepruar kështu, kam shpresuar se vetë faktet do të gjykonin. Ngase faktet janë "gjykues" të paanshëm, besoj se mund të mbështetemi në to, për ta barashpeshuar vlerësimin e rolit të protagonistëve të ndryshëm në historinë e hershme të Islamit. Faktet i kam zgjedhur me kujdes dhe i kam rradhitur si "xhevahirë në një qafore", që të mund të përcjillja sa më shumë prej tyre përnjëherë.
Për fat të keq, historia nuk ka një "gjyq suprem" që do të mund të sillte vendime. Ajo ka vetëm shkrues, që nuk janë përherë të pagabueshëm. Mirëpo edhe përkundër kësaj, besoj se historia mund të krijojë një "gjyq suprem" të sajin, pikërisht në logjikën e fakteve. Kam edhe një arsye tjetër shumë pragmatike për t`u mbështetur mbi faktet. Për shkrimin e historisë së hershme të Islamit, ka tre burime kryesore: Kur`ani (libri i shpallur i Islamit), Hadithet (veprat dhe thëniet që i mveshen Muhammedit dhe që trasnmetohen nga një varg rrëfyesish) dhe shënimet e historianëve arabë. Nga këto tre burime, Kur`ani njihet dhe pranohet nga të gjithë muslimanët si një libër hyjnor. Secili musliman që e sfidon këtë autoritet të Kur`anit, mbetet jashtë kornizave të besimit. Por përderisa ky autoritet i Kur`anit, parë nga këndvështrimi musliman, është i paprekshëm, vargjet e tij janë subjekte të intepretimeve që shpesh ndryshojnë nga njëri-tjetri dhe kundërshtohen mes veti. Për këtë arsye nuk ekziston një koncensus në lidhje me interpretimin e tyre. Edhe hadithet vuajnë nga një hendikep i hapur. Origjina e shumë prej tyre është e dyshimtë, ndonse ekzistojnë edhe të tilla që pranohen si të sakta nga sunnitët dhe nga shiitët njëkohësisht. Për arsyet e sipërpërmendura, kam qenë i kujdesshëm që t`i përcjell vetëm ato vargje të Kur`anit dhe vetëm ato hadithe (thënie të Profetit), interpretimi i të cilëve në sunnizëm dhe në shiizëm dallon shumë pak. Për dallim prej këtyre, faktet historike i takojnë një fushe, në të cilën nuk ka shumë hapësirë për mospajtime.
Shumë shpesh, kam përcjellur pjesë nga veprat e historianëve klasikë dhe modernë, në lidhje me një temë të caktuar. Këtë e kam bërë, për t`i prezantuar lexuesit disa këndvështrime të ndryshme mbi çështjen në fjalë ose disa interpretime të saj. Një ngjarje e njejtë, e parë nga këndvështrime të ndryshme, u duket ndryshe vëzhguesve të saj dhe si e tillë, është subjekt i interpretimeve që dallojnë nga njëri-tjetri. Shpresojmë se edhe lexuesi do të pajtohet me këtë përpjekje timen, në të cilën disa historianë do ta rrëfejnë historinë e njejtë. Motoja ime në rishkrimin e fakteve më jetike të historisë islame ka qenë:
"T`i lëmë mjeshtërit ta bëjnë punën e tyre!"
Një tjetër arsye e përcjelljes së mendimit të historianëve të ndryshëm, ka qenë furnizimi i tezave të mia me argumente, në mënyrë që lexuesi të mund t`u drejtohet burimeve të tjera që mund t`i duken më të sigurta. Kërkon shumë guxim ta hulumtosh të panjohurën por edhe më tepër kur duhet ta vësh në pyetje atë që është e njohur tashmë. Shumë nga të ashtuquajturat "fakte të njohura" të historisë së hershme të Islamit, nuk janë veçse supozime ose më saktë dëshira "romantike" të cilat nëpërmjet përsëritjes së vazhdueshme brez pas brezi, e kanë fituar imazhin, ose akoma më keq, statusin e "kushteve të besimit". Kur të hulumtohen supozimet e shumë muslimanëve, të cilat pranohen si "fakte" historike, mund të shihet se ata nuk u rezistojnë dot analizave të kujdesshme dhe kritike. Andaj vetë lexuesi mund të vendosë, në do të vazhdojë t`i besojë këto "fakte" ose do t`i pranojë të vërtetat, një pjesë e të cilave mund t`i duken shumë të hidhura dhe brutale. Ka gjithmonë njerëz që i tremben të vërtetës sepse e vërteta i kërcënon iluzionet e tyre, mitet e tyre të dashura dhe idetë që i kanë patur. Me kalimin e kohës, njeriu bëhet aq i lidhur për to, sa i duket më e rehatshme dhe më e sigurt të jetojë me këta iluzione duke qëndruar përherë larg "sulmeve" të të vërtetës. Për këta njerëz, e vërteta është sinonim i pasigurisë ndonse vetëm e vërteta është ajo që mund t`i sjellë siguri të mirëfilltë njeriut. E vërteta duhet të mbahet gjallë me çdo kusht nga të gjithë njerëzit dhe në veçanti nga historianët. Ajo duhet të pranohet edhe kur e dëmton një mik dhe i bën dobi armikut. Besnikëria primare e një historiani duhet të jetë ajo ndaj të vërtetës dhe asgjë nuk duhet ta largojë prej saj.
Lufta e ideve dhe përballja e mendimeve të ndryshme bëhet akoma më interesante kur subjekti i hulumtimit bartet nga konceptet filozofike dhe doktrinat abstrakte politike drejt personaliteve më kyçe të temave në fjalë. Historisë i jepet jetë pikërisht me portretizimin e personazheve dhe një ngjyrim i duhur vetëm nëpërmjet personaliteteve të cilët i sjellin në jetë këto ngjarje ose ushtrojnë ndikim mbi to. Ata e mbathin historinë me elementin njerëzor dhe me dozën e dramatizmit.
Mund ta definoni historinë si një rastësi, si një shkakshmëri të pashmangshme, si shtypje të një determinizmi ekonomik, si vepër të liderëve të mëdhenj, si rezultat i forcave që s`i kupton njeri ose si aspirata kolektive e një populli. Çfarëdo që të jetë historia, vetë arabët e shohin dhe e interpretojnë historinë e tyre, duke u bazuar para se të gjithash, në bëmat personale. Dhe mbase kanë të drejtë. Në fund të fundit, si çdo lëmi tjetër, edhe historia krijohet nga ata që veprojnë në kornizat e saj. Ajo nuk përbëhet nga ndërveprimi i forcave të ndryshme të verbra por nga ndërveprimet e vetë qenieve njerëzore. Konfliktet e historisë nuk janë konflikte mes filozofisë, ekonomisë ose sociologjisë por janë mes vetë njerëzve. Madje edhe në rastet më sociologjike të saj, historia nuk mund ta anashkalojë faktorin njerëzor. Si e tillë, historia e njëzet e tre viteve të para të Islamit, ku përfshihet misioni i të Dërguarit të Zotit, përveç veprimtarisë së tij, u krijua në pjesën më të madhe edhe nga veprimtaria e ndihmësit të tij, Ali ibn Ebu Talibit. Këtë e dëshmon qartë historia. Një dëshmi kjo, që shumë historianë janë përpjekur ta mbajnë fshehur. Qëllimi im ka qenë pikërisht tërheqja e vëmendjes së lexuesit drejt kësaj dëshmie.
Edhe përkundër kësaj baraspeshe të prishur të historiografisë të kaluar dhe të sotme perëndimore mbi Islamin, ekziston shpresa se historianët e ardhmërisë do t`i korigjojnë gabimet dhe dështimet e historianëve pararendës. E gjitha që duhet të bëjnë, është të mos i pranojnë symbyllur të gjitha ato interpretime dhe përfundime që janë bërë klishé të historisë islame dhe ta rizbulojnë vetë të vërtetën nëpërmjet analizimit dhe hulumtimit të dëshmive.
Në hyrjen e vëllimit të parë të veprës "Historia e Islamit" të botuar nga shtypi universitar i Kembrixhit (Cambridge university press), në vitin 1970,
P.M. Holt, shkruan:
"Studimi i historisë së Islamit po zhvillohet dhe shumë nga faktet e konsideruara të sigurta nga historiografia e vjetër perëndimore (që ishin shpesh mendime dhe interpretime të historianëve tradicionalë muslimanë) janë bërë të pavlefshme. Vetëm nëpërmjet një studimi gradual dhe të hollësishëm mund të arrihet një kuptim më i saktë i të kaluarës..."
Faktet e "sigurta" të historiografisë së vjetër perëndirmore, që ishin pasqyrim i interpretimit të historianëve tradicionalë muslimanë, akoma jetojnë. Të shpresojmë se një ditë do të zhduken dhe do të arrihet një e kuptuar më e saktë e të kaluarës.
Përpjekja për ta interpretuar historinë e Islamit dhe në veçanti historinë e shekullit të parë të tij, është si të hapërosh në një fushë të minuar. Është një fushë e mbushur me kontradikta, me fjalime urrejtjeje dhe polemika, të cilës njeriu duhet t`i afrohet me kujdesin më të madh. Por edhe pëkundër kësaj, intepretimi i ngjarjeve mbetet një element themelor i të kuptuarit të historisë. Pa intepretim, historia bëhet një morri informatash të pakoordinuara dhe një katalog i ngjarjeve "të vdekura" dhe datave të ndërlidhura me njëra-tjetrën. Por këto ngjarje "të vdekura" prej kohësh, kthehen në jetë kur pasojat lidhen me shkakun dhe kur krijohet një rrjedhshmëri mes fakteve. Një fakt i lidhur me faktet e tjera mund të ketë një rëndësi historike. Por po ky fakt, i analizuar ndarazi, mund të jetë krejt i pakuptimtë.
Madje edhe Relativiteti i Ajnshtajnit do të thotë ta kuptosh universin si një lidhje mes faktorëve dhe jo si një mori ngjarjesh të ndara. Siç u përmend edhe më sipër, ka një mal me libra mbi Islamin por shumë prej tyre janë interpretime stereotipe të tregimit në lidhje me lindjen dhe rritjen e tij, ashtu siç janë përcjellur deri tek autori nëpërmjet historianëve "oborrtarë" të qeverisë që lindi në Sakife dhe të qeverive që e ndoqën atë, si ajo e Damaskut (dinastia umajjade) dhe e Bagdadit (dinastia abbaside). Por tregimi i Islamit ka edhe një fytyrë tjetër.
Një princip i drejtësisë antike romake ishte principi "audi alteram partem" (dëgjoje edhe palën tjetër!). Veprimtaria e planifikuar njerëzore, e quajtur "politikë", është e mbushur me tragjedi të mëdha dhe trishtuese, të cilat kanë patur pasoja në jetën e gjithkujt në këtë planet. Pa dyshim, shumë prej tyre do t`u shmangej njerëzimi sikur të ndiqej principi i sipërpërmendur.
Ky princip i të dëgjuarit të të dyja palëve të përfshira në një proces, është pjesë e sistemit ligjor të shumicës së shteteve, por në veçanti të Shteteve të Bashkuara dhe Evropës perëndimore. Thomas Jefferson (presidenti i tretë i SHBA-ve), vetëm sa e parafrazonte këtë princip, pa të cilin s`mund të ketë drejtësi, kur tha: "Për hir të Zotit, t`i dëgjojmë njëherë të dyja palët!" Studiuesit amerikanë dhe evropianë të Islamit, në të shumtën e rasteve, e kanë dëgjuar vetëm njërën anë të tregimit të tij. Ky libër, është një përpjekje për ta prezantuar anën tjetër të këtij tregimi. Pikërisht me këtë qëllim po ia dorëzoj këtë libër gjykimit të lexuesve të tij.
Nga burrëria q`u trembet të vërtetave
Nga përtacia e kënaqur me t`vërtetën përgjys`
E nga mendja që thotë se di gjithçka...
Na shpëto o Zot i t`Vërtetës!
1. Gjeografia e Arabisë
Është një shprehi e historianëve që ta fillojnë historinë e një vendi me përshkrimin e pozitës së tij gjeografike. Kjo bëhet pjesërisht për faktin se drama e historisë luhet në "teatrin" e prapavijës së saj gjeografike dhe pjesërisht për arsyen që në gjeopolitikë njihet si "determinizëm gjeografik". Është fakt se jo vetëm institutet por edhe relievi, klima dhe shumë kushte të tjera bashkohen për të krijuar një ndikim të përhershëm mbi gjeneratat dhe për ta formësuar karakterin e individëve dhe të popujve. Dhe është pikërisht karakteri, ai që pastaj i jep formë historisë së një populli.
Gadishulli Arabik është djepi i Islamit, i cili "lindi" në të, u rrit brenda kufijve të tij dhe ishte tashmë "i pjekur" kur i tejkaloi këta kufij. Ishin pikërisht qytetet e Mekkes dhe Medines në gadishullin arab, ku u zhvillua dhe u "ngjiz" identiteti klasik islam. Për këtë arsye, një përshkrim i shkurtër i Arabisë është i nevojshëm për ta kuptuar rrjedhën e historisë së kësaj toke. Arabia, si çdo rajon tjetër në botë, ka patur një ndikim të madh në formësimin e njerëzve që kanë jetuar brenda saj ose që kanë kaluar një kohë të caktuar në të. Ka një reliev aspak të volitshëm dhe ka qenë gjithmonë një sfidë e vështirë mbijetese për njeriun, deri në zbulimin e naftës. Mbijetesa e njeriut ka qenë gjithmonë e varur me aftësinë e tij për t`iu përshtatur këtij relievi të ashpër.
Por përkundër përshtypjes së përgjithshme tek njerëzit, Arabia nuk është thjesht një shkretëtirë përplot rërë. Në relievin e saj ka shumë forma të ndryshme, prej të cilave është karakteristike rëra e nxehtë, malet me ngjyrë të zbehtë vjollce, kanjonet e mprehta, majat groteske me një qiell të kuqërremtë në prapavijë, shkëmbinjtë e brishtë, rrafshinat e pafundme, masat shkëmbore me forma të ndryshme gjeometrike, kodrinat e rërës që ndryshojnë vend pa ndalur, oazat, mirazhet e liqeneve dhe kopshtet e rralla.
Ndonse pjesa më e madhe e territorit të saj është e shkretë, Arabia ka shumë pjesë që janë të bukura dhe tërheqëse. Këto zona kanë një bukuri ritmike si ajo e rërës e cila njësoj si dallgët e detit, është në lëvizje të vazhdueshme. Kjo bukuri është akoma më e kalueshme se bukuria e fjollave të borës dhe më e shkurtër se peisazhi i një dëborë që sapo ka rënë. Masivet e rërës shtrihen përgjatë gjithë horizontit duke krijuar një botë heshtjeje dhe zbrazëtie. Shkëlqimi i diellit reflektohet në rërë dhe era krijon forma sureale dhe "futuriste", të cilat humbasin pas disa çastesh. Në këtë mënyrë, era pa ndalur krijon, shkatërron dhe rikrijon bukuri në këtë peisazh. Një bukuri, e cila në heshtjen e saj lind në erën e shkretëtirës dhe zhduket pa rënë në sy. Në këtë masiv rëre, peisazhi ndryshon vazhdimisht, duke marrë forma të reja dhe fantastike dhe duke "lëvizur" nga një vend në tjetrin. Rëra mund të mblidhet në kodrina të mëdha që mund të arrijnë edhe 150 metra lartësi nga sipërfaqja. Në varësi nga drejtimi dhe fuqia e erës, kodrinat marrin forma të ndryshme, si forma spektakulare e gjysëmhënës, rrëzat paralele ose masivet në formë piramidash, që shpesh quhen male të rërës. Por nëse shkretëtira ka shumë fytyra, ajo ka edhe shumë "disponime" të ndryshme, shumë prej të cilave janë krejt të paparashikueshme. Për një çast mund të duket krejt e qetë dhe në një harmoni mashtruese dhe në momentin tjetër, të kthehet në një krijesë të ligë, dashakeqe dhe të pabesë sa një oqeani i trazuar. Karavane të tërë njerëzish, devesh dhe kuajsh janë zhdukur në rërën e ligë dhe të uritur të shkretëtirës.
Në stuhitë që mund të zgjasin edhe me ditë të tëra, dielli, hëna, yjet dhe e gjithë vija e horizontit mbulohet nga stuhia e rërës, e cila krijon hije sureale mbi sipërfaqen e shkretëtirës. Gjatë verës, shkretëtira bëhet përbërje e dy elementeve: nxehtësisë dhe rërës. Ndonjëherë një stuhi rëre ndiqet nga reshje të shkurta, si pasojë e të cilave krijohet një "ylber i dyfishtë", me një ylber të plotë dhe një tjetër më të vogël brenda tij. Kështu, në një bashkëjetesë të çuditshme, përshtaten tmerri dhe bukuria në ciklin jetësor të shkretëtirës.
Por shkretëtira mbetet përgjithonë e heshtur, djallëzore, e pamëshirshme, e ndaluar dhe e pafundme në atë madhështi dhe vetmi të saj. Disa besojnë se shkretëtira e ka "mistikën" e saj, e cila ndikon thellë tek njeriu. Ishte pikërisht kjo, prapavija në të cilën arabët, bijtë e shkretëtirës, e jetuan jetën e tyre. Arabia është gadishulli më i madh në botë mirëpo për arabët ajo mbetet "Xheziretu`l Arab" (ishulli i Arabisë), gjë që nuk është edhe aq e gabuar, në një kuptim më të gjerë. E kufizuar në lindje nga Gjiri Persik, në jug nga Deti Arab dhe në perëndim nga Deti i Kuq, edhe kufiri i saj verior përbëhet nga një "det rënor": ai i Shkretëtirës Siriane.
Gadishulli është në formë të një katërkëndëshi me një sipërfaqe që kaplon 1,2 milion milja katrore (pak më pak se 2 milionë km2). Vija që zgjatet përgjatë bregut të Detit të Kuq, nga Gjiri i Akaba-s në veri e deri tek ngushtica "Bab el Mendeb" (në përkthim:"Porta e lotëve") në jug, është 1200 milja (rreth 1931 km) e gjatë. Përafërisht po kaq e gjatë është edhe distanca mes Bab el Mendeb-it në perëndim dhe Ras el Had-it, që është pika më lindore a gadishullit.
Përnga relievi, Arabia është një ultësirë e cila ka një lartësi mbidetare që vjen duke u bërë më e madhe teksa lëviz nga lindja drejt perëndimit. Përveç Jemenit dhe luginave mes vargmaleve perëndimore, i gjithë gadishulli është kryesisht i mbuluar nga rëra e shkretëtirës ose nga shkëmbinj të shkretë dhe të thatë. Ndarja politike e gadishullit arabik (në vitin 1992) është, si vijon:
1. Mbretëria e Arabisë Saudite
2. Republika e Jemenit
3. Sulltanati i Omanit
4. Emiratet e Bashkuara Arabe
5. Shteti i Katarit
6. Shteti i Bahrejnit
7. Shteti i Kuvajtit
Në vijim, do të japim nga një përshkrim të shkurtër të këtyre njësive politike:
1. Mbretëria e Arabisë Saudite: shtrihen në një sipërfaqe prej 850,000 miljash katrore (mbi 1,3 milion km2). Ka rreth 10 milionë banorë dhe kryeqyteti i saj është Rijadi. Dy provincat e Mbretërisë, të cilat kanë dalje në det janë Hixhazi dhe Asiri në bregun e Detit të Kuq. Ultësira e ngushtë bregdetare e Tihama-s shtrihet paralelisht me Detin e Kuq.
Qytetet "binjake" të Mekkes dhe Medines gjenden në krahinën e Hixhazit. Për këtë arsye, Hixhazi është toka e shenjtë e Islamit. Përfshin një sipërfaqe prejt 135,000 miljash katrore (rreth 217,261 km2 ). Qytete dhe vendbanime të tjera brenda Hixhazit janë Xheddah, që është edhe porti detar i provincës së Mekkes dhe në të njejtën kohë qendra më e madhe ekonomike e vendit; Jenbu el Behr (ose shkurt "Jenbu"), porti detar i provincës së Medines; Taifi, një qytet në kodrinat që gjenden në juglindje të Mekkes dhe në të njejtën kohë, kryeqyteti veror i mbretërisë. Vlen të përmenden edhe Hajberi, Tebuku dhe Tajma.
"Krijimi" i Islamit u përsos në krahinën e Hixhazit dhe historia e lindjes dhe rritjes së kësaj feje është e lidhur ngushtë me këtë zonë, e cila është edhe kryeqendra e botës islame. Provinca e Asirit, në jugperëndim të vendit, menjëherë pranë kufirit me Jemenin, është një zonë relativisht pjellore, e cila me malet e Asirit, që arrijnë lartësi deri në 3000 metra dhe me reshje të bollshme, mundëson zhvillim të bujqësisë. Qyteti i Abhar-it dhe qendra e rëndësishme bujqësore e Xhizanit gjenden pikërisht në provincën e Asirit.
Nexhd-i është një krahinë qendrore e Arabisë me një lartësi mesatare prej rreth 900 metrash mbi nivelin e detit. Cilësi dominuese e topografisë së kësaj zone janë zonat malore të quajtura "Tuvajk". Kryeqyteti i mbretërisë, Rijadi, ndodhet në krahinën Nexhd, ku gjenden edhe dy oazat e quajtura Burajda dhe Hajil.
Provinca lindore e mbretërisë saudite, e quajtur "El-Hasa", ka dalje në Gjirin Persik. E gjithë nafta dhe gazi natyror i Mbretërisë së Arabisë Saudite buron nga kjo provincë. Në të gjenden gjithashtu edhe oazat Hofuf dhe Katif. Qendra kryesore ekonomike e zonës është qyteti El Khobar dhe porti detar Dammam. Qytete të tjera më rëndësi janë Dhahran-i dhe Ras Tanura. "Rub`al Khali" (në përkthim: "Krahina e zbrazur") në jug të vendit është zona më e madhe e mbuluar me rërë në botë dhe mbulon një sipërfaqe prej 250, 000 miljash katrore (650, 000 km2). Mes arabëve ajo njihet thjesht si "Al Ramal" (në përkthim: "Zallina"). Është një shkretëtirë thuajse e vdekur dhe njëra nga zonat më të izoluara dhe të shkreta në planet.
Shkretëtira e dytë sipas madhësisë është "En Nufud", që gjendet në veri të vendit dhe që përfshin një sipërfaqe prej 30, 000 miljash katrore (48280 km2).
2. Republika e Jemenit: gjendet në jugperëndim të gadishullit arabik, me një popullsi prej 11 milionë banorësh dhe një sipërfaqe që përfshin 190,000 milja katrore (rreth 305,000 km2). Është shteti i vetëm i gadishullit, në të cilin ka monsune, gjë që e bën Jemenin zonën më pjellore dhe më të banuar në gadishullin arabik. Zona "En Nebi Shoaib" gjendet në Jemen dhe arrin një lartësi mbidetare prej 3764 metrash. San`a është kryqyteti i Jemenit dhe qyteti më i madh në këtë shtet. Ajo gjendet në një rrafshnaltë, në lartësi prej 2194 metrash mbi nivelin e detit dhe është e njohur për klimën e saj të shëndetshme. Qendra më e madhe ekonomike është qyteti i Aden-it. Mokka, Hodajda, Taiz-i dhe Mukalla janë qytetet e tjera me rëndësi. Sajuni dhe Shibami janë qytete të njohur për rrokaqiejt e tyre modernë.
3. Sulltanati i Omanit: shtrihet në këndin juglindor të gadishullit dhe përbëhet nga provincat e quajtura Oman dhe Dhofar. Ka një popullsi prej një milion banorësh dhe një sipërfaqe prej 90,000 miljash katrore (rreth 150,000 km2). Kryeqyteti është Muskat-i kurse qyteti më i madh është Matra.
4. Emiratet e Bashkuara Arabe: përbëhen nga emiratet: Abu Dabi, Dubai, Axhman, Sharxhah, Fuxhairah, Ras el Khaimah dhe Umm el Kuivejn. Të gjitha së bashku shtrihen në një sipërfaqe prej 32,000 miljash katrore (rreth 51,500 km 2) dhe kanë një popullsi që numëron rreth 500 mijë banorë. Kryeqyteti i Emirateve të Bashkuara është Abu Dabi, i cili është njëherit edhe qyteti më i madh dhe më i rëndësishëm në këtë shtet.
5. Shteti i Katarit: ka një sipërfaqe prej 4250 miljash katrore (6839 km2) dhe një popullsi prej 200,000 banorësh. Kryeqytet është Doha. Katari është shteti me numrin më të vogël të popullsisë në mesin e vendeve arabe.
6. Shteti i Bahrejnit: përbëhet nga 30 ishuj, me një sipërfaqe totale prej 240 miljash katrore (386.2 km2) dhe një popullsi që numëron 300,000 banorë. Kryeqyteti Manama gjendet në ishullin e Bahrejnit kurse qyteti Muharrak është qyteti i dytë përnga madhësia.
8. Shteti i Kuvajtit: shtrihet në një sipërfaqe prej 6200 miljash katrore dhe ka një popullsi prej 1,5 milion banorësh. Kryeqytet është Qyteti i Kuvajtit (Kuwait City).
Klima
Ndonse brezi i klimës tropikale e përfshin pjesën qendrore të gadishullit, Arabia nuk ka klimë tropikale. Verat janë të gjata dhe shumë të nxehta, me temperatura, që në shumë vende arrijnë deri në 55 gradë Celzius. Dimrat janë të ftohtë dhe të shkurtër. Reshjet e shiut janë të pakta, me një mesatare prej 101,6 milimetrash në vit. Sidoqoftë, krahinat jugperëndimore të gadishullit pranojnë reshje më të dendura, që arrijnë deri në 500 milimetra në vit.
Bimësia
Është kryesisht e rrallë për shkak të mungesës së reshjeve dhe për arsye të sasisë së madhe të kripës në përbërjen e dheut. Pemët e larta janë të rralla por kaçubet mund të shihen shpesh. Të gjitha bimët janë përshtatur domosdoshmërisht me kushtet e ekzistencës në shkretëtirë. Palmet e hurmave (Phoenix dactylifera) kultivohen në zonat ku ka ujë të bollshëm. Kjo pemë është specieja më e kultivuar në të gjithë gadishullin. Frutet e kësaj peme, hurmat, janë produkti më i rëndësishëm arab. Përveç kësaj, është i vlefshëm druri i fituar nga kjo pemë dhe disa produkte të tjera dytësore. Marena (Tamarix) dhe akacia (Acacia) mund të gjenden në shumë krahina të gadishullit. Drithërat më të rëndësishme të Arabisë janë gruri, elbi, tërshëra, misri dhe meli.
Kafeja kultivohet në Jemen dhe po në Jemen dhe në Oman, kultivohet pambuku. Mangoja është kultivuar me shumë sukses në oazat e provincës "El-Hasa" të Arabisë Saudite dhe kokosi në shtetin e Omanit. Ato që mund të konsiderohen si "pyje" të arabisë janë disa masive dëllinjash në zonat e larta të Jemenit.
Burimet natyrore
Faktori më i rëndësishëm në Arabi është pa dyshim uji. Prania ose mungesa e tij e ka formësuar në një masë të madhe historinë e kësaj toke. Banorët i tërhiqte Mekka pikërisht për shkak të burimeve të Zemzemit, të zbuluara nga Haxherja, gruaja e profetit Ibrahim dhe nëna e Ismailit. Pas bindjes se uji ishte i pranishëm në këtë zonë gjatë gjithë kohës, u ndërtua qyteti i Mekkes.
Hidrosfera e kësaj zone përbëhet nga puset, reshjet dhe ndonjëherë nga përmbytjet e papritura. Në të gjithë zonën nuk mund të gjendet as edhe një lum i vetëm përveç lumit "Haxhar" në Jemen i cili ka një gjatësi prej 60 miljash (96 km). Mirëpo edhe ky nuk është një lum i përhershëm por i tillë që mbushet vetëm kur ka reshje te mjaftueshme.
Një faktor tjetër i një rëndësie të jashtëzakonshme gjeopolitike është prania e bollshme e rezervave të naftës. Në vitin 1900 i gjithë gadishulli ishte i banuar shumë pak, i shkretë dhe shumë i varfër. Ishte njëri ndër rajonet e vetme në botë, që kishte mbetur i paprekur nga ndikimi perëndimor. Por u zbulua nafta dhe përnjëherë gjithçka ndryshoi. Arabia Saudite për herë të parë në vitin 1923 e koncesionoi një pjesë të tokës së saj dhe burimi i parë u hap në vitin 1938. Brenda disa viteve, të ardhurat vjetore nga nafta i kaluan 1 milion dollarët. Kuota prej 1 miliard dollarësh në vjet u tejkalua në vitin 1970 kurse në vitin 1980, të ardhurat prej naftës e kishin tejkaluar tashmë kufirin prej 100 miliardë dollarësh. Jeta në Arabinë Saudite dhe në mbretëritë tjera naftëprodhuese të Gjirit Persik u transformua me një shpejtësi radikale që mbase nuk është parë asnjëherë dhe askund tjetër në historinë e njerëzimit.
Pasuria e naftës e ka ndryshuar krejtësisht fytyrën e Arabisë Saudite dhe të shteteve të tjera të Gjirit. Ajo bëri të mundur që të sillej teknologjia më moderne për ta nxjerrë ujin nga thellësitë e tokës dhe për ta konvertuar ujin e detit në ujë të përshtatshëm për t`i gjelbëruar tokat e thata. Gjelbërimi i tokave të thata për t`u përdorur për bujqësi, ndikoi edhe në karakterin demografik të gadishullit. Fiset nomade gjithë më tepër po vendosen në vendbanime të caktuara ku prania e ujit është e sigurt. Përveç kësaj, teknikat më të sofistikuara po përdoren për t`i kontrolluar stuhitë e rërës dhe për ta zbutur mjedisin e pamëshirshëm shkretinor.
Kafsha më e rëndësishme në Arabi ka qenë gjithmonë deveja. Deveja arabe është me një gungë (Camelus doremedarius), për dallim nga deveja e Azisë qendrore (Camelus bactrianus) që ka mbi shpinë dy gunga. Kjo lloj deveje ka shputa të gjëra dhe të rrafshta të cilat nuk fundosen në rërë dhe si pasojë mund të udhëtojë distanca të gjata në shkretëtirë. Qumështi i devesë ishte një pjesë e rëndësishme e ushqimit të arabëve të shkretëtirës ndërsa lëkura e saj përdorej zakonisht për t`i ndërtuar çadrat e tyre. Thënë shkurt, deveja ishte një kafshë e pazëvendësueshme për mbijetesë në shkretëtirë. Por çuditërisht, deveja pothuajse është zhdukur nga hapësirat e Arabisë Saudite dhe në shtetet e Gjirit Persik.
Willim J. Polk, në librin e tij "Passing Brave" ("Të kalosh guximshëm"), të botuar në vitin 1973, nga Alfred A. Knopfi në Nju Jork, shkruan:
përpara vdekjes së tij në vitin 1960, eksploruesi i madh anglez i shkretëtirave, John Philby, parashikoi se brenda tridhjetë vjetëve, Arabia nuk do të kishte më deve. Atëbotë njerëzit qeshën me këto fjalë të tija por me sa duket, parashikimi i tij kishte qenë tepër bujar. Deveja dhe nomadët, thuase janë zhdukur që tani në Arabi. Me këtë, një epokë, që filloi përpara 3000 vjetësh me zbutjen e deveve, është duke përfunduar. Deveja ka luajtur një rol madhor në zhvillimin e civilizimit.
Makinat dizel, trenat dhe avionët i kanë zëvendësuar prej kohësh devetë dhe karavanet e tyre të gjata. Sot shumica e arabëve udhëtojnë me makina ose me avionë. Devetë dhe karavanet e tyre janë fenomene të rralla në Arabinë e sotme.
2. Arabia para Islamit
Kur shkruhet historia e Islamit, është një shprehi që të fillohet me një përshkrim të shkurtër të gjendjes politike, ekonomike, sociale dhe fetare të Arabisë në vigjilje të shpalljes së Kur`anit dhe zgjedhjes së Muhammedit (paqja qoftë mbi të dhe mbi pasardhësit e tij) si i Dërguar i Zotit. Kjo është shprehia e dytë e historianëve, pas përshkrimit të kushteve gjeografike. Edhe unë do t`i mbetem besnik kësaj tradite dhe do të bëj një përshkrim të shkurtër dhe të përgjithshëm të kushteve që mbisundonin në Arabi, në fund të shekullit të gjashtë dhe në fillim të të shtatit.
Kushtet politike
Vetia më karakteristike e jetës politikë të Arabisë së asaj kohe ishte pikërisht mungesa totale e një organizimi politik të çfarëdo forme. Në përjashtim të Jemenit në jugperëndim, asnjë pjesë tjetër e gadishullit nuk kishte patur deri atëherë ndonjë qeverisje politike. Si të tillë, arabët kurrë nuk njohën ndonjë autoritet tjetër përveç atij të prijësit të fiseve të tyre. Ky autoritet i prijësve fisnorë, mbështetej kryesisht në karakterin dhe personalitetin e tyre dhe më tepër se politik, ishte një autoritet moral.
Studiuesit modernë të historisë e kanë të vështirë ta besojnë faktin se arabët jetuan për gjenerata e gjenerata pa asnjë lloj qeverisjeje dhe sundimi. Dhe ngase nuk kishte kurrfarë qeverisjeje, nuk mund të kishte as ligj dhe rend publik. Ligji i vetëm i kësaj toke ishte mungesa e ligjeve. Në rastet kur kryheshin krime, viktimat bëheshin ligji dhe i gjykonin vetë sulmuesit e tyre. Shumë shpesh, ky sistem çonte deri në akte makabre dhune. Nëse arabët ndonjëherë dinin të përmbaheshin dhe të respektoheshin mes veti, kjo nuk ishte për shkak të ndjenjës së drejtësisë brenda tyre por më tepër, për shkak të frikës nga provokimi i armiqësisë dhe nga gjakmarrja. Gjakmarrja shkatërroi gjenerata të tëra ndër arabët. Ngase nuk kishte gjëra të tilla si policia ose gjyqësia, mbrojtja e vetme që mund ta kishte njeriu nga armiqtë, ishte pikërisht fisi i tij. Pra fisi, si i tillë, e kishte detyrim mbrojtjen e pjesëtarëve të tij edhe kur ata të bënin krime. "Shpirti fisnor" (arabisht: "asabijja") ishte më i zhvilluar se etika. Një fis që nuk arrinte t`i mbronte pjesëtarët e tij, përqeshej dhe ofendohej. Siç mund të pritet, etika nuk mund të kishte ndonjë vend në gjithë këtë fotografi.
Për shkak të mungesës së një qeverisjeje dhe për shkak të instinktit anarkist të arabëve, luftërat mes tyre nuk kishin të ndalur dhe ishin një fenomen i përhershëm në shoqërinë arabe. Shkretëtira mund të ushqente vetëm një numër të vogël njerëzish dhe ky sistem i luftërave ndërfisnore e mbante të kufizuar numrin e popullsisë.
Megjithatë, arabët nuk e shikonin kështu luftën. Për ta lufta ishte një argëtim, një sport i rrezikshëm ose një dramë fisnore, e vënë në skenë nga profesionistët, sipas traditave luftarake, me një publik, që i përkrahte luftëtarët e anës së tij. Paqja nuk ishte gjithaq tërheqëse për arabët. Lufta, në anën tjetër, përfaqësonte një ikje nga monotonia e jetës së shkretëtirës. Andaj ata ishin gjithmonë të disponuar për beteja, sepse rastet e tilla u jepnin mundësi t`i shfaqnin aftësitë e tyre të shigjetarisë, kalorësisë dhe luftës me shpatë, duke fituar kështu famën e një heroi dhe duke i sjellë lavdi fisit të cilit i takonin. Në shumë raste, arabët luftonin për hir të të luftuarit ndonse nuk kishte ndonje arsye të fortë për një gjë të tillë.
G.E. Grunebaum:
Në shekujt përpara lindjes së Islamit, fiset i shpenzonin të gjitha energjitë e tyre në luftë guerilase fisnore, ku gjithkush luftonte me gjithkë..."( Islami klasik - një histori: vitet 600-1258", botim i vitit 1970)
Fiset nomade endeshin nëpër gadishull dhe i plaçkisnin karavanet dhe vendbanimet e vogla. Shumë nga vendbanimet u paguanin një haraç nomadëve që të ishin të mbrojtur nga sulmet e tyre. Është me rëndësi të kuptohet fakti se përpara Islamit, Arabia nuk pati asnjë lloj qeverisjeje dhe kjo gjë mund të ketë patur ndikim edhe në vetë lindjen e Islamit. Mungesa totale e qeverisjes, qoftë ajo edhe në formën më themelore, ishte një fenomen i jashtëzakonshëm, të cilin e kanë komentuar edhe shumë orientalistë, ndër të cilët:
D.S. Margoliuth:
Arabia do të mbetej përgjithmonë pagane sikur të mos ishte një njeri nga Mekka i cili do t`ia jepte goditjen këtij sistemi dhe do të vepronte. Dhe ndonse shumë prej tyre ishin armiq të Muhammedit, askush nuk kishte një guxim të tillë dhe siç do të shihej më pas, nuk ekzistonte as edhe një gjyq i vetëm që do të mund ta gjykonte... ("Muhammedi dhe zhvillimi i Islamit", botim i vitit 1931 )
Maxime Rodinson:
Shumë njerëz ekzekutoheshin sipas ligjeve të pashkruara të shkretëtirës. Në praktikë, arabët e lirë nuk ishin të kufizuar nga asnjë lloj ligji dhe nuk kishte kurrfarë qeverisjeje që do ta përforconte këtë ligj dhe do ta mbështeste me forca të rendit publik. Mbrojtja e vetme e jetës së një njeriu ishte tradita e themeluar e gjakmarjes: "gjak për gjak e jetë për jetë". Gjakmarrja, e quajtur "tha`r" në arabisht, ishte njëra nga shtyllat e shoqërisë së beduinëve... ("Muhammedi", botim i vitit 1971)
Herber J. Muller:
Në Arabinë e Muhammedit nuk ekzistonte shteti. Kishte vetëm fise dhe vendbanime të shpërndara. Profeti e krijoi shtetin e tij dhe i fali një ligj të përpiluar nga Zoti. ("Vegja e historisë", botim i vitit 1958)
Popullata e Arabisë së asaj kohe përbëhej nga dy grupe: populli "urban" i vendosur nëpër vendbanime të përhershme dhe nomadët, që jetonin në shkretëtirë. Hixhazi dhe Arabia jugore kishin shumë vendbanime të vogla dhe vetëm disa qytete më të mëdha. Pjesa tjetër e gadishullit kishte një popullsi nomade të përbërë nga beduinët. Ata ishin njerëz shumë të prapambetur në aspektin e civilizimit dhe politikës por edhe një burim frike për popullsinë e vendosur nëpër vendbanime. Ata mbijetonin si piratë të shkretëtirës dhe ishin të famshëm për egoizmin e tyre të pakontrolluar dhe për ndarjen anarkike fisnore.
Fiset më të rëndësishme kishin një ndikim që shtrihej në gjithë territorin ku jetonin. Në Mekke, fisi dominues ishte fisi Kurejsh, në Jethrib (sot Medine) dominonin fiset Aus dhe Kazraxh si dhe çifutët e fiseve Nadir, Kajnuka dhe Kurajza. Kurejshët e Mekkes e shihnin veten superirorë përballë beduinëve dhe në anën tjetër beduinët i përçmonin banorët e qyteteve, të cilët për ata nuk ishin tjetër veçse "një popull dyqanxhinjsh". Të gjithë arabët ishin të mirënjohur për tipare si arroganca, krenaria, mendjemadhësia, paranoja dhe dëshira e madhe për të plaçkitur e për të dëmtuar. Pikërisht arroganca e tyre ishte përgjegjëse për faktin se ata nuk arritën të krijonin një qeverisje të tyren. Atyre u mungonte krejtësisht disciplina politike dhe deri në zhvillimin e Islamit, kurrë nuk njohën ndonjë autoritet suprem në Arabi.
Ata mund t`i bindeshin një njeriu që do t`i komandonte në betejë por bindja e tyre mund të fitohej vetëm pasi të kishin garancion se do të mernin një pjesë të mirë të plaçkës së luftës. Autoriteti i këtij personi bëhej i pavlefshëm me përfundimin e betejës.
Gjendja ekonomike
Parë nga aspekti ekonomik, çifutët ishin udhëheqësit e Arabisë. Ata ishin pronarë të tokave më pjellore të Hixhazit dhe ishin bujqit më të mirë në rajon. Ata ishin edhe tregtarët më të zotë dhe kishin krijuar një monopol mbi "industrinë" e armatimit. Skllavëria ishte një institut ekonomik i arabëve. Robër dhe robëresha bliheshin e shiteshin sikur të ishin kafshë dhe pikërisht kjo kategori e shoqërisë ishte më e mjeruara. Në anën tjetër, klasa më e fortë e shoqërisë ishte ajo e tregtarëve dhe e fajdexhinjve. Niveli i interesit që kërkonin ishte astronomik dhe i krijuar me qëllim që t`i bënte ata vetë më të pasur dhe huazuesit, më të varfër akoma.
Qendrat më të rëndësishme urbane ishin Mekkeja dhe Jethribi, qytete në provincën e Hixhazit. Mekkasit ishin kryesisht tregtarë dhe fajdexhinj. Karavanët e tyre udhëtonin verës për në Siri dhe dimrit për në Jemen. Ata gjithashtu bënin tregti edhe me Bahrejnin në lindje dhe me Irakun në verilindje. Tregtia e karavanëve ishte jetike për ekonominë mekkase dhe organizimi i kësaj pune kërkonte një aftësi të konsiderueshme dhe përvojë.
R.V.C. Bodley
Kthimet dhe nisjet e karavanëve ishin evenimente të rëndësishme në jetën e mekkasve. Pothuajse gjithkush kishte një investim të vetin në ata karavanë prej mijëra devesh, qindra burrash, kuajsh e gomerësh, të cilët niseshin me lëkura, rrush të thatë dhe me argjend e ktheheshin me yndyrëra , parfume dhe të tjera mallëra të prodhuara në Siri, Egjipt, Persi dhe gjetiu dhe ara e mëlmesa të sjella nga jugu.("I Dërguari", botim i vitit 1941, fq.31)
Francesco Gabrieli:
Në vigjilje të Islamit, shoqëria më komplekse dhe e zhvilluar njerëzore në gadishullin arabik jetonte në qytetin e Kurejshit. Epoka e mbretërive të Petrës dhe të Palmirës në jug, kishte kaluar prej kohësh. Tashmë ardhmëria po përgatitej në Hixhaz... ("Arabët-një histori e përmbledhur", botim i vitit 1963)
F.A. Belyaev:
Fajdeja (arabisht: "Riba") ishte një fenomen shumë i pranishëm në Mekke, sepse ata që nuk ishin shumë të pasur dhe dëshironin të merrnin pjesë në karavanet fitimprurëse, duhej domosdo t`u drejtoheshin fajdexhinjve. Edhe përkundër përqindjes së lartë të interesit, këta njerëz shpresonin se do të mund të fitonin diçka pas kthimit të sigurt të karavanit. Tregtarët më të pasur të Mekkes ishin njëkohësisht edhe fajdexhinj. Fajdexhinjtë zakonisht mernin një dinar për çdo dinar ose një dirhem për çdo dirhem të dhënë në huazim. Kjo do të thotë se ata kishin një përqindje interesi prej 100 përqind. Në vargun 3:130 të Kur`anit Zoti u drejtohet besimtarëve me fjalët "Mos merni fajde të dyfishuar mbi fajden!"Kjo mund të nënkuptojë se ndonjëherë kërkoheshin edhe fajde që arrinin interes prej 200 e madje 400 përqind. Nga fenomeni i fajdes nuk vuanin vetëm bashkëqytetarët mekkas të fajdexhinjve por edhe beduinët e Hixhazit, që ishin aktivë në tregtinë mekkase. Njësoj si në Athinën e lashtë, mjeti kryesor për ta shkelur lirinë njerëzore ishte paraja dhe fajdeja... ("Arabët, Islami dhe Kalifati arab në mesjetë", botim i vitit 1969)
Kushtet shoqërore
Arabia ishte një shoqëri e dominuar nga meshkujt. Femrat nuk kishin asnjë status përveç atij të objekteve të seksit. Numri i grave me të cilat mund të martohej një burrë nuk ishte i kufizuar. Kur një burrë vdiste, djali i tij i "trashëgonte" të gjitha gratë e tija përveç të ëmës. Një traditë tjetër makabre e arabëve ishte varrosja për së gjalli e foshnjave femra. Edhe ata që nuk kishin dëshirë ta varrosnin vajzën e tyre, duhej domosdo t`i bindeshin kësaj tradite "fisnike" dhe ishin të paaftë t`i rezistonin shtypjes së shoqërisë. Alkooli ishte një ves i famshëm i arabëve, bashkë me të cilin vinte edhe bixhozi. Të gjithë arabët ishin alkoolistë dhe bixhozxhinj me traditë. Marrëdhëniet ndërmjet gjinive ishin krejtësisht të lira. Shumë gra e shisnin trupin e tyre për ta fituar bukën e gojës sepse nuk kishte tjetër profesion që mund të bënin. Këta femra varnin flamuj përpara shtëpive të tyre dhe njiheshin si "zonjat e flamujve" (arabisht: "dhat er rajjat").
Dijetari Sejjid Kutb nga Egjipti, në librin e tij "Gurë kilometrikë", të botuar nga Federata Ndërkombëtare Islame e Organizatave Studentore, në Salimiah të Kuvajtit, në vitin 1978 (fq. 48, 49), e përcjell nga Imam Buhariu thënien në vijim në lidhje me martesën në Arabinë paraislamike:
Shihabi tha: "Urvah ibn Zubejri më tregoi se Aisheja, gruaja e Profetit (paqja qoftë mbi të), i ka treguar se martesa në kohën e "Injorancës"(koha përpara Islamit) ishte katër llojesh:
1. Njëra ishte martesa e njerëzve si ajo që është sot, ku njeriu e kurorëzon të bijën me një njeri tjetër kurse ky i dyti i fal nuses një "pajë" (mehr) dhe martohet me të.
2. Një tjetër lloj ishte martesa në të cilën një njeri i thoshte të shoqes "Shko tek filani dhe fli me të!" Pastaj burri qëndronte larg nga e shoqja derisa të ishte i sigurt se ajo kishte mbetur shtatëzënë nga mashkulli tjetër, me të cilin kishte patur marrëdhënie. Kur të ishte e qartë se gruaja kishte mbetur shtatëzënë, burri mundej sërish të kishte marrëdhënie me të, po të donte. Gjithë kjo bëhej për të patur një fëmijë me gjak fisnik. Kjo martesë njihej si "nikah al istibda", martesa e të kërkuarit marrëdhënie (seksuale).
3. Një tjetër lloj martese ishte kur një grup prej më pak se dhjetë burrash e vizitonin të njejtën grua dhe të gjithë kishin marrëdhënie me të. Nëse mbetej shtatëzënë dhe lindte fëmjë, ajo i ftonte që të gjithë në shtëpinë e saj dhe u thoshte: "Ju e dini frytin e asaj që keni bërë. Unë kam lindur një fëmijë dhe ai është i yti, o .... " dhe pastaj e thoshte emrin e atij që donte. Me këtë, fëmija bëhej i atij burri dhe ai nuk kishte të drejtë ta refuzonte.
4. Lloji i katërt ishte kur shumë burra shkonin tek një grua e vetme dhe ajo nuk e largonte asnjërin që i vinte për marrëdhënie. Këto janë prostitutat (baghaja). Ata vendosnin flamuj në dyert e tyre për t`u njohur. Kushdo që kishte dëshirë hynte tek ato. Kur ajo lindte fëmijë, të gjithë mblidheshin në shtëpinë e saj dhe vendosnin se cilit i takonte fëmija. Ata ia jepnin fëmijën atij që mendonin se ishte babai i fëmijës dhe fëmija njihej si i tij, pa patur mundësi kundërshtimi.
Kur erdhi Muhammedi (paqja qoftë mbi të) me të vërtetën, i shkatërroi të gjitha këto lloje të martesave të Injorancës përveç asaj që e bëjnë njerëzit sot.
Gjendja e fesë në Arabinë paraislamike
Periudha e historisë arabe që daton para lindjes së Islamit njihet me emrin "Koha e Injorancës". Duke gjykuar sipas besimeve dhe praktikave të arabëve paganë, do të shihet se ky emër është më i përshtatshmi. Arabët ishin ndjekës të shumë "feve", të cilat mund të ndahen në kategoritë vijuese:
1. Idhujtarët ose politeistët
2. Këtij grupi i takonin shumica e arabëve. Ata adhuronin një numër të madh idhujsh dhe secili fis e kishte idhullin ose idhujt e tij. Qaben, e cila sipas traditës ishte ndërtuar nga Profeti Ibrahim dhe i biri Ismaili për ta adhuruar Zotin e vetëm, e kishin kthyer në një panteon ku qëndronin 360 idhuj prej guri ose prej druri.
3. Ateistët
Në këtë grup bënin pjesë materialistët, të cilët besonin se bota ishte e përjetshme.
4. "Zindik"
Ishin ata që të ndikuar nga doktrina persiane e dualizmit të natyrës, besonin se ekzistojnë dy perëndi, që i përfaqësonin forcat e barabarta të të mirës dhe të ligës, dritës dhe errësirës. Që të dy ishin në një luftë të përjetshme kundër njëri-tjetrit.
5. Sabiinët:
ishin adhurues të yjeve.
6. Hebrenjtë
Kur romakët e shkatërruan Jerusalemin në vitin 70 pas Krishtit dhe i dëbuan hebrenjtë nga Palestina dhe Siria, shumë prej tyre gjetën strehë në provincën e Hixhazit në Arabi. Me ndikimin e tyre, shumë prej arabëve u konvertuan në judaizëm. Qendrat e tyre të rëndësishme ishin Jethribi, Hajberi, Fadaku dhe Umm ul Kura-ja.
7. Të krishterët
Romakët e kishin konvertuar fisin Ghassan të Arabisë veriore në Krishterim. Disa familje të këtij fisi kishin emigruar dhe ishin vendosur në Hixhaz. Shumë të krishterë kishte edhe në Jemen, ku kjo doktrinë u soll fillimisht nga pushtuesit etiopianë. Qendra e tyre ishte qyteti i Nexhranit.
8. Monoteistët
Në vigjilje të lindjes së Islamit, ekzistonte edhe një grup i vogël monoteistësh në Arabi. Pjesëtarët e këtij grupi nuk i adhuronin idhujt dhe e konsideronin veten ndjekës të profetit Ibrahim. Familja të cilës i takonte profeti Muhammed dhe kalifi i katërt, Aliu, bashkë me pjesën më të madhe të fisit të tyre, Hashimitëve, i takonin këtij grupi.
Arsimimi i arabëve para Islamit
Në mesin e arabëve kishte shumë pak individë që mund të shkruanin dhe të lexonin. Shumë prej tyre nuk ishin të interesuar për ta mësuar këtë art. Një pjesë e historianëve janë të mendimit se kultura e kësaj periudhe ishte e themeluar krejtësisht në përcjelljen gojore. Hebrenjtë dhe të krishterët ishin flamurtarët e shkrim-leximit në Arabi kurse arritja më e madhe intelektuale e arabëve paganë ishte poezia e tyre. Ata besonin se Zoti ua kishte dhënë aftësitë e të menduarit grekëve (shkencën dhe filozofinë), aftësinë e punëve të dorës kinezëve (me zejtarinë e tyre të përsosur) dhe arabëve, aftësinë e gjuhës (me gojëtarinë e tyre). Krenaria e tyre më e madhe, para dhe pas Islamit, ishte përherë gojëtaria (oratoria) dhe poezia. Rëndësia e poezisë në shoqërinë arabe mund të lexohet nga veprat vijuese të historianëve:
D.S. Margoliouth:
Në Arabinë nomade, poetët ishin pjesë e pajisjes ushtarake të fiseve. Ata i mbronin forcat e fisit të tyre dhe i dëmtonin fiset armike me një forcë, e cila vepronte në mënyrë misterioze dhe që përbëhej nga përpilimi i vargjeve interesante që do të tërhiqnin vëmendje dhe do të mbaheshin mend gjatë.("Muhammedi dhe rritja e Islamit", botim i vitit 1931)
E.A. Belyaev:
Pjesa më e madhe e njohurive mbi gjendjen ekonomike, sociale dhe morale të Arabisë në shekullin e pestë dhe të gjashtë vjen nga poezia e lashtë dhe paraislamike e arabëve, e cila ishte e njohur për përshkrimin besnik ndaj periudhës në të cilën përpilohej dhe ndaj jetës fisnore të arabëve dhe të mjedisit ku jetonin. Andaj specialistët i pranojnë këto poezi si burimet më të rëndësishme dhe autoritative për t`i përshkruar arabët dhe traditat e tyre në këtë periudhë. ("Arabët, Islami dhe Kalifati arab në mesjetë", botim i vitit 1969)
Poezia arabe ishte e pasur përnga shprehja dhe rrjedhshmëria mirëpo ishte shumë sipërfaqësore dhe i mungonte thellësia e duhur në kuptim. Përmbajtja e saj mbase ishte interesante por ishte shumë stereotipike dhe e mbushur me klishé. Thuase të gjitha kryeveprat e poezisë së tyre e ndjekin të njejtën rrjedhë të ideve dhe figurave. Por sido që të jetë, ajo ishte një pasqyrë shumë besnike e jetës në Arabinë pagane. Përveç kësaj, poetët arabë në një mënyrë të pavetëdijshme e zhvilluan njërën nga artifaktet më të mëdha të njerëzimit: gjuhën arabe.
Përmbledhja me krijimet më të rëndësishme poetike të Arabisë pagane njihej si "Odet e Arta". Kjo ishte një përmbledhje prej shtatë poezish, që konsideroheshin të pakalueshme përnga rrjedhshmëria dhe fuqia gjuhësore. Këto poezi rrinin varur në Qabe si një sfidë që duhet ta arrinin poetët e rinj. Sir William Muir, në lidhje me këto poezi shkruan:
"Shtatë Poezitë e Varura" kanë mbijetuar nga një periudhë që daton para Muhammedit, si shembuj të një gojëtarie të pashoqe. Bukuria gjuhësore dhe pasuria e egër figurative pranohen nga lexuesi evropian por shumë shpesh, subjekti i poetit ishte i kufizuar dhe shumë rrallë devijon nga kallëpet e krijuara. Bukuria e të dashurës së tij, vendi i dëshiruar me gjurmët e freskëta të qëndrimit të tij në të, vetmia e një vendi të shkretuar, bujaria dhe aftësia e vetë poetit, lavdia e pakontestueshme e fisit të tij, cilësitë fisnike të devesë së tij dhe tema të tjera të ngjashme përpunoheshin me variacione të vogla, pa dallim se ç`ishte tregime që fshihej pas një poezie. Shumë prej këtyre veprave veç me tepër e shtonin ligësinë e njerëzve, vetëpëlqimin e tyre, xhelozinë, mizorinë dhe krenarinë. ("Jeta e Muhammedit", botim i vitit 1877)
Me zhvillimin e Islamit, vëmendja u kthye më tepër drejt prozës dhe poezia e humbi pozitën e saj si mbretëresha e arteve në Arabi. "Vepra" më e madhe e Islamit ishte Kur`ani Fisnik, Shkrimi i shenjtë i kësaj feje, i cili ishte në formë të prozës. Muslimanët besojnë se Kur`ani u krijua në Qiej përpara se t`i shpallej Muhammedit, të Dërguarit të Zotit. Ata besojnë se intelekti njerëzor nuk mund të krijojë diçka që mund të matet me të, përnga stili dhe përmbajtja. Për pesëdhjetë brezat pararendës, ai ka qenë një model i mendimit letrar, filozofik, teologjik, ligjor, metafizik dhe mistik.
Në faqet vijuese u përpoqëm ta prezantonim një portret të përgjithshëm të gjendjes së Arabisë dhe jetës së banorëve të saj përpara Islamit. Ky "portret" është autentik dhe është marrë nga "arkivat" e vetë arabëve paraislamikë. Duke gjykuar sipas këtij përshkrimi, mund të thuhet se para Islamit, Arabia nuk kishte një rend shoqëror dhe një rëndësi historike. Arabët jetonin me një moral të degraduar dhe të robëruar shpirtërisht. Jeta e tyre ishte e pakuptimtë, pa ndonjë arsye dhe pa qëllim. Shpirti njerëzor ishte i prangosur dhe po priste një shenjë për të filluar një përpjekje titanike, që t`u shpëtonte zinxhirëve dhe të çlirohej. Kjo shenjë u dha në vitin 610 nga Muhammedi, i biri i Abdullahut, në qytetin e Mekkes, kur ai e shpalli profetësinë e tij dhe e filloi historinë e lëvizjes së quajtur "Islam", e cila do ta mbështillte gjithë botën.
Për njerëzimin, ky ishte bekimi më i madh, i cili i çliroi nga robëria burrat dhe gratë, duke i mësuar t`i bindeshin Krijuesit të tyre. Muhammedi, i Dërguari i Zotit, ishte emancipuesi suprem i njerëzimit, i cili e nxorri njerëzimin nga "greminat e jetës". Gadishulli Arabik ishte një vend gjeografikisht periferik dhe politikisht një "terra incognito" (latinisht: tokë e panjohur) deri në shekullin e shtatë pas Krishtit. Pikërisht atëherë, Muhammedi e vendosi këtë vend në hartën politike të botës duke e bërë atë, teatrin e disa prej ngjarjeve më të rëndësishme të historisë.
Para Islamit, arabët kishin luajtur një rol krejtësisht margjinal në historinë e Lindjes së Mesme dhe mbase do të kishin mbetur përgjithmonë një popull barinjsh sikur Muhammedi (bekimi i Zotit qoftë mbi të dhe mbi familjen e tij) të mos ua jepte atë stimul, i cili i ktheu fiset e tyre nomade në një forcë që kishte qëllime. Ai krijoi një "komb" nga një masë njerëzish pa kurfarë strukture shoqërore. Ai i pajisi arabët me një dinamizëm të ri, me idealizëm dhe me një kreativitet eksploziv, me të cilin ata e ndryshuan përgjithmonë rrjedhën e historisë. Ai krijoi një gjendje të re mendore dhe psikologjike tek arabët. Veprimtaria e tij ishte një periudhë kritike e historisë ku mbaroi një epokë dhe filloi një e tjetër.
Duke folur për ndikimin e tij të madh në histori, Francesco Gabrieli, në librin e tij
"Arabët- një histori e përmbledhur" (botim i vitit 1963), thotë:
...Me këtë mbaroi preludi pagan i historisë së arabëve. Nuk mund të mos e vërejë ndryshimin e fatit të këtij populli gjjithsecili që e krahason këtë periudhë pagane me atë që vijoi dhe që u solli arabëve një rol primar në historinë e botës dhe frymëzoi vepra dhe mendime të mëdha, jo vetëm tek një njeri i jashtëzakonshëm nga mesi i tyre por tek një elitë e tërë, e cila brez pas brezi i përmblodhi dhe i përhapi fjalët e tija. Ritmi i kësaj shoqërie që deri atëherë ishte e dobët dhe e shpërndarë, u kthye në një kërkim uniteti, kërkim të një qendre dhe të një qëllimi, të cilin do ta gjenin nën flamurin e besimit. As dashuria më romantike për gjërat primitive nuk na lejon të mos e shohim faktin se pa Muhammedin dhe pa Islamin, ky popull do të mbetej përgjithmonë duke u endur nëpër shkretëtirë, duke e shkatërruar njëri-tjetrin në luftëra të përgjakshme ndërfisnore dhe duke e parë Bizantin në Ktesifon dhe madje atë në Aksum, si rreze të largëta të civilizimit, i cili qëndronte shumë përtej aftësive të tyre.
Vazhdon....
Krijoni Kontakt